Nüzûl Ortamı ve Sebeb-i Nüzûl Bilgisinin Âyetleri Anlama ve Anlamlandırmaya Katkısı (Hucurât Sûresi 9-10. Âyetler Örneği)

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 617 - 642, 30.10.2023

Oğuzhan Ş. Yağmur , Mehmet Aydemir

https://doi.org/10.31121/tader.1316890

Öz

Yüce Allah’ın insanlara hidayet kaynağı olarak gönderdiği Kur’ân-ı Kerim, nüzûlünden günümüze değin Müslümanlar tarafından çeşitli şekillerde yorumlanmış ve bu yorumlar/tefsirler insanların istifadesine sunulmuştur. Kur'ân-ı Kerîm’in daha iyi anlaşılması için yapılagelen bu yorumlarda müfessirin yaşadığı çağ, aldığı eğitim, mezhebî bakış açısı ve dünya görüşü gibi faktörler etkili olmuştur. Bu çerçevede yapılan yorumlar/tefsirler elbette ki bizzat Kur’ân’ın kendisi değil, müfessirlerin kendi bilgi birikimleri çerçevesinde yapmış oldukları yorumlardan ibarettir. Dolayısıyla tefsirler incelenirken tefsir sahiplerinin bir taraf-tan âyetlerin nâzil olduğu dönemi yani nüzûl ortamını ve sebeb-i nüzûlleri dikkate alıp almadıklarını; diğer taraftan âyet yorumuna etki eden kişisel özelliklerini ve düşünce yapılarını irdelemek gerekir. Zira bunlar dikkate alınmadığında müfessirlerin âyetlerin doğru anlamını tespit edip edemediklerini, âyetlere kendilerinden bir anlam yükleyip yüklemediklerini ve âyetleri bağlamından koparıp koparmadıklarını ya da bir başka ifade ile tarihsel yanılgıya/anakronizme düşüp düşmediklerini anlamak mümkün olmayacaktır. Çalışmamızda Hucurât Sûresi 9-10. âyetlere yönelik olarak yapılan tefsirler, bahsedilen bu bakış açısıyla incelenecektir. Bunun için öncelikle Hucurât suresi hakkında genel bir bilgi verilmiş; ardından bu âyetler hakkında aktarılan sebeb-i nüzûl rivayetlerine eleştirel bir gözle yaklaşılarak nüzûl ortamı ile örtüşen en uygun sebeb-i nüzûl tespit edilmiştir. Sonrasında Mukâtil (ö. 150/767), Huvvârî (ö. 280/893), Tüsteri (ö. 283/896), Kummî (ö. 329/941), Mâtûridî (ö. 333/945), Kuşeyrî (ö. 465/1073), Cüşemî (ö. 494/1101), Zemahşerî (ö. 538/1144) Elmalılı (ö. 1942), Seyyid Kutub (ö. 1385/1965) ve Derveze (1984) gibi farklı zaman dilimlerinde yaşayan, ayrı ekol ve kültüre mensup müfessirlerin bu âyetler hakkında yaptıkları yorumlar belli bir tasnif çerçevesinde ele alınmıştır. Bu tasnifte a) nüzûl ortamı ve sebeb-i nüzûl bilgisini dikkate alarak yorum yapanlar b) nüzûl ortamı ve sebeb-i nüzûl bilgisini göz ardı ederek yorum yapanlar c) nüzûl ortamı ve sebeb-i nüzûl bilgisini göz ardı edip âyetleri bağlamından kopararak/tarih yanılgısına-anakronizm hatasına düşerek yorum yapanlar d) nüzûl ortamı ve sebeb-i nüzûl bilgisi üzerinde durmayıp âyetlerin o gün ne demek istediği üzerinde yoğunlaşarak genel yorum yapan bazı müfessirler şeklinde dört başlığa yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Hucurât sûresi, Esbâb-ı nüzûl, Aşırı yorum, Anakronizm.

The Contribution of Knowledge of the Environment of the Nuzūl and the Cause of the Nuzūl to the Understanding and Interpretation of the Verses (The Example of Surah al-Hujurat Verses 9-10)

Öz

The Holy Qur'an, which was sent by Allah the Almighty as a source of guidance to people, has been interpreted in various ways by Muslims from its revelation to the present day, and these interpretati-ons/exegesis have been presented to the benefit of people. Factors such as the age in which the com-mentators lived, the education they received, their sectarian point of view and worldview were effective in these interpretations made for a better understanding of the Qur'an. The interpretations/exegesis made within this framework are, of course, not the Qur'an itself, but the interpretations made by the commentators within the framework of their own knowledge. Therefore, when examining tafsir, it is necessary to examine whether the commentators take into account the period when the verses were revealed, that is, the environment of revelation and the reasons for their revelation, or their personal characteristics and mentalities that affect the interpretation of the verse. Because when these are not taken into account, it will not be possible to understand whether the commentators have determined the correct meaning of the verses, whether they have attributed a meaning to the verses from themsel-ves, whether they have taken the verses out of their context, or in other words, whether they have fallen into historical error/anachronism. In this study, the commentaries on verses 9-10 of Surah al-Hujurāt will be analyzed from this perspective. For this purpose, firstly, a general information about Surah al-Hujurāt is given; then, the most appropriate reason for the occurrence of these verses that coincides with the environment of the occurrence is determined by critically approaching the narrations of the cause of the occurrence of these verses. Then, Muqātil (d. 150/767), al-Khwwārī (d. 280/893), al-Tustari (d. 283/896), al-Qummī (d. 329/941), al-Matūrīdî (d. 333/945), al-Qushayrī (d. 465/1073), al-Jushamī (d. 494/1101), al-Zamakhshari (d. 538/1144), Elmalılı (d. 1942), Sayyid Qutb (d. 1385/1965), and Der-veze (1984), who lived in different time periods and belonged to different schools and cultures, have discussed the interpretations of these verses within the framework of a certain classification. In this classification, there are four headings: a) those who comment on these verses by taking into account the environment of the occurrence and the reason for their occurrence b) those who comment on them by ignoring the environment of the occurrence and the reason for their occurrence c) those who comment on them by ignoring the environment of the occurrence and the reason for their occurrence and detaching the verses from their context / falling into historical error-anachronism error d) some commentators who do not dwell on the environment of the occurrence and the reason for their occur-rence but make general comments by focusing on what the verses meant that day.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Hucurât sûresi, Esbâb-ı nüzûl, Aşırı yorum, Anakronizm.

Kaynakça

• ʿAbdulkerîm el-Ḳuşeyrî, ʿAbdulkerîm b. Hevâzin b. ʿAbdulmelik el-Ḳuşeyrî. Leṭâîfu’l-işârât. nşr. İbrâhîm el-Besyûnî. b.y.: el-Heyʾetu’l-Mıṡriyyi’l-ʿÂmme, 3. Baskı, 2000.
• ʿAbdurrezzâḳ, Ebû Bekr ʿAbdurrezzâḳ b. Hemmâm es-Ṡanʿânî. Tefsîru ʿAbdurrezzâḳ. nşr. Maḥmûd Muḥammed ʿAbduh. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1999.
• Aydemir, Mehmet. “‘Ey İnsanlar!’ Ve ‘Ey İman Edenler!’ İlahî Hitaplarıyla Kimler Kastedi-liyor? Mukātil B. Süleyman Tefsiri Kapsamında Bir İnceleme”. 2. Türkiye Sosyal Bilimler Sempozyumu Bildiri Özetleri Kitabı. ed. Abdullah Demir. Ankara: Oku Okut Yayınları, 2022.
• Aydemir, Mehmet. Beyânu’l-Meânî Bağlamında Molla Huveyş’in Tefsir Yöntemi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisan Tezi, 2020.
• Ayhan, Bayram. “Anakronizmin İfradı: Kummî’nin İlk İnen Sûrelere Dair Aşırı Yorumu”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (Aralık 2019): 372-408.
• Ateş, Süleyman. Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
• el-Beğavî, el-Ḥuseyn b. Mesʿûd b. Muḥammed b. el-Ferrâʾ. Meʿâlimu’t-tenzîl fî tefsîri’l-Ḳurʾân. nşr. ʿAbdurrezzâḳ el-Mehdî. b.y.: Dâru İḥyâi’t-Turâŝi’l-ʿArabî, 1420.
• Bilici, Faruk. “Ernest Renan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/568-571. İstan-bul: TDV Yayınları, 2007.
• el-Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl. el-Câmiʿu’l-musnedu’ṡ-saḥîḥu’l-muḫtaṡar. nşr. Muḥammed Zuheyr en-Nâṡır. Beyrut: Dâru Ṭavḳi’n-Necât, 1422.
• Büyükaşçı, Mustafa Sabri. “Harre Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/245-247. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Cabiri, Muhammed Abid. Fehmu’l-Kur’ân. trc. Muhammed Coşkun. İstanbul: Mana Yayın-ları, 2013.
• Cevherî, Tantâvî. el-Cevâhir fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. b.y.: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1351.
• el-Cuşemî, Ebû Saʿd el-Muḥsin b. Muḥammed el-Beyhaḳî. et-Tehẑîb fî’t-tefsîr. nşr. ʿAbdurraḥmân b. Suleymân es-Sâlimî. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mıṡrî, 2019.
• Çalışkan, İsmail. Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2003.
• Çolak, Kamil. “Mısır’ın Fransızlar Tarafından İşgali ve Tahliyesi (1798-1801)”. SAU Fen Edebiyat Dergisi 10 (2008-II), 141-183.
• Derveze, Muhammed İzzed. et-Tefsiru’l-hadis. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1383.
• Ebû Bekr İbnu’l-ʿArabî, Ebû Bekr Muḥammed b. ʿAbdullâh b. el-ʿArabî el-İşbîlî. Aḥkâmu’l-Ḳurʾân. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2003.
• Ebû’l-Leyŝ es-Semerḳandî, Naṡr b. Muḥammed. Baḥru’l-ʿulûm. nşr. Maḥmûd Mataracı. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts. el-Feyḍ el-Kâşânî. Tefsîru’ṡ-sâfî. nşr. Ḥuseyn el-Aʿlemî. Tahran: Metebetu’ṡ-Ṡadr, ts.
• Furât el-Kûfî, Ebû’l-Ḳâsım Furât b. İbrâhîm. Tefsîru Furât el-Kûfî. nşr. Muḥammed el-Kâẓım. Tahran: Vizâretu’ŝ-Ŝeḳâfe, 1990.
• Görgün, Hilal. “Urvetü’l-Vuskâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/186-188. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• el-Ḫâzin, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Muḥammed. Lubâbu’t-teʾvîl fî meʿânî’t-tenzîl. nşr. Muḥammed ʿAlî Şâhîn. Beyrut: y.y., 1415.
• Ḥûd b. Muḥakkem el-Ḥuvvârî. Tefsîru Kitâbillâhi’l-ʿAzîz. nşr. Bâlḥâc b. Saʿîd Şerîfî. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1990.
• İbnu’l-ʿArabî, Muḥammed b. ʿAlî Muḥyî’d-Dîn eṭ-Ṭâʾî. et-Tefsîr. b.y.: y.y.., ts.
• İbn Âşûr, Muḥammed b. Ṭâhir b. ʿÂşûr. et-Taḥrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî. Zâdu’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. nşr. ʿAbdurrezzâḳ el-Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 2001.
• İbn Ebî Ḥâtim, Ebû Muḥammed ʿAbdurraḥman b. Muḥammed er-Râzî. Tefsîru’l Ḳurʾâni’l-ʿAzîm. nşr. Esʿad Muḥammed eṭ-Ṭayyib. b.y.: Mektebetu Nizâr Muṡṭafâ el-Bâz, 1998.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-ʿAbbâs Taḳiyyuddîn Aḥmed b. ʿAbdilḥalîm el-Ḥarrânî. Muḳaddime fî uṡûli’t-tefsîr. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Ḥayât, 1980.
• el-Kattân, Mennâ’ b. Halil. Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân. yrs.: Mektebetu’l-Me’ârif, 1420.
• el-Kuleynî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Yaʿḳûb. el-Furûʿu’l-Kâfî. nşr. Alî Ekber el-Ğıfârî., Tahran: Dâru’l-Kutubi’l-İslâmiyye, Tahran, 1388.
• el-Ḳurṭubî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Aḥmed el-Ḫazrecî. el-Câmiʿ li-âḥkâmi’l-Ḳur’ân. nşr. Hişâm Semîr el-Buḫârî. Riyad: Dâru ʿÂlemi’l-Kutub, 2003.
• el-Mâtûrîdî, Ebû Manṡûr Muḥammed b. Muḥammed. Teʾvîlâtu Ehli’s-Sunne. nşr. Mecdî Bâsellûm. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2005.
• Muḳâtil b. Suleymân, Ebû’l-Ḥasen Muḳâtil b. Suleymân el-Belḫî. Tefsîru Muḳâtil b. Suleymân. nşr. ʿAbdullâh Maḥmûd Şeḥâte., Beyrut: y.y., 2002.
• Muslim, Ebû’l-Ḥuseyn Muslim b. el-Ḥaccâc el-Ḳuşeyrî en-Nîsâbûrî. el-Musnedu’s-saḥîhu’l-muḫtaṡar bi naḳli’l-ʿadl ʿani’l-ʿadl ilâ Resûlillâh. Kahire: Dâru’t-Teʾṡîl, 2014.
• Necmeddin-i Kübrâ, Aḥmed b. ʿOmer b. Muhammed. et-Teʾvîlâtu’n-necmiyye. b.y.: y.y., ts.
• Öz, Mustafa. “Kerbela”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/271-272. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• er-Râzî, Ebû ʿAbdillâh Fahruddin Muḥammed b. ʿOmer. Mefâtîḥu’l-gayb, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2000.
• Serinsu, Ahmet Nedim. Kur’ân ve Bağlam. İstanbul: Şule Yayınları, 2018.
• Salih, Subhî. Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân. yrs.: Daru’l-İlm, 2000.
• es-Suyûṭî, Celâlu’d-Dîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr. ed-Durru’l-menŝûr. Beyrut: y.y., ts.
• es-Suyûṭî, Celâlu’d-Dîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr. el-İtḳân fî ʿulûmi’l-Ḳur’ân. nşr. Muḥammed Ebû’l-Faḍl İbrâhîm. b.y.: el-Heyʾetu’l-Mıṣriyyeti’l-ʿAmme li’l-Kuttâb, 1974.
• es-Sulemî, EbûʿAbdurraḥman Muḥammed b. el-Ḥuseyn en-Nîsâbûrî. Ḥaḳâʾiḳu’t-tefsîr. nşr. Seyyid ʿİmrân. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2001.
• eş-Şevkânî, Muḥammed b. ʿAlî b. Muḥammed el-Yemenî. Fetḥu’l-kadîr, Dimeşk: Dâru Ibn Keŝîr, 1414.
• Şimşek, Sait. Hayat Kaynağı Kur’ân Tefsiri. İstanbul: Beyan Yayınları. İstanbul. 2012.
• eṭ-Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî (ö.310/923), Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli ʾâyi’l-Ḳurʾân. nşr. ʿAbdullâh b. ʿAbdilmuḥsin et-Turkî. b.y.: Dâru Hicr, 2001.
• eṭ-Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî, Târîḫu’r-rusul ve’l-mulûk ve sılatu târîḫ eṭ-Ṭaberî. Beyrut: Dâru’t-Turâŝ, 1967.
• eṭ-Ṭûsî, Ebû Ca’fer Muḥammed b. Muḥammed b. el-Ḥasen. et-Tibyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. nşr. Aḥmed Ḥabîb. Beyrut: Dâru İhyâʾi Turâŝi’l-ʿArabî, ts.
• et-Tusterî, Ebû Muḥammed Sehl b. ʿAbdullâh. Tefsîru’t-Tusterî. nşr. Muḥammed Bâsil ʿUyûnu’s-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1423.
• Uzun, Nihat. Hicrî II. Asırda Siyaset-Tefsir İlişkisi. İstanbul: Pınar Yayınları, 2011.
• el-Vâḥidî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Aḥmed b. Muḥammed b. ʿAlî en-Nîsâbûrî. Esbâbu’n-nuzûl. nşr. ʿİṡâm b. ʿAbdilmuḥsin el-Ḥumeydân. b.y.: Dâru’l-Iṡlâḥ, 1992.
• Yağmur, Oğuzhan Şemseddin. Zemahşeri’nin Kur’ân’ı Yorumlama Yöntemi. Ankara: Araştırma Yayınları. 2020. Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Azim Dağıtım Merkezi, ts.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abdullah b. Zübeyr b. Avvâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansi-klopedisi. 1/145-150. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Yiğit, İsmail. “Tevvâbîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/49-50İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yiğit, İsmail. “Muhtâr es-Sekafî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/54-55. An-kara: TDV Yayınları, 2020.
• ez-Zeccâc, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. es-Serî. Meʿâni’l-Ḳur’ân ve iʿrâbuhu. nşr. ʿAbdulcelîl ʿAbduh Şelebî. Beyrut: ʿÂlemu’l-Kutub, 1988.
• ez-Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr. el-Keşşâf ʿan Ḥaḳâîḳı Ğavâmiḍi’t-Tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1407