Ballıklızâde Ahmed Mâhir Efendi’nin el-Muhkem fî Şerhi’l-Hikem Adlı Eserinde İşârî Tefsir

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 593 - 616, 30.10.2023

Faruk Görgülü

https://doi.org/10.31121/tader.1321240

Öz

Ahmed Mâhir Efendi Osmanlı’nın son dönemlerinde Kastamonu’da yetişmiş çok yönlü bir âlimdir. O, hem hayatının bir bölümünü geçirdiği Kastamonu’da hem de üst düzey devlet görevlerinde bulunduğu İstanbul’da gerek ilim adamlığı ve gerekse siyasetçi kimliği ile temayüz etmiş bir şahsiyettir. Aynı zamanda mutasavvıf ve şair kimliği de olan Ahmed Mâhir, eserleri, fikirleri ve yetiştirdiği öğrencileriyle Osmanlı’nın ilim ve kültür dünyasına önemli katkılar sunmuş birisidir. Uzun bir süre Kastamonu ve İstanbul’daki medreselerde ve Dârulfünun’da müderris ve şeyhülkurrâ unvanıyla başta tefsir ve kıraat olmak üzere, kelam ve hadis dersleri vermiştir. Ahmed Mâhir, İbn Atâullah el-İskenderî’nin tasavvuf klasikleri arasında yer alan el-Hikemü’l-Atâiyye isimli eserini şerh ederek edebi yönünü de göstermiştir. Nazımla nesir arası bir tarzda yazılmış olan bu eserin ilk manzum Osmanlıca Türkçe çevirisi de onun tarafından yapılmıştır. Ahmed Mâhir’in el-Muhkem fî şerhi’l-Hikem ismini verdiği bu eserinde her ne kadar tasavvufun temel kavram ve ıstılahları ele alınsa da eserin içeriği, konuların işleniş tarzı, sıklıkla âyetlere yapılan atıflar ve bunlara getirilen yorumlar, söz konusu eserin işârî tefsir açısından da ele alınmasının faydalı olacağını düşündürmüştür. Ahmed Mâhir’in el-Muhlem fî şerhil’l-Hikem isimli eserinde işârî tefsir yaklaşımının ele alındığı bu çalışmamızda, konunun önemini ve çerçevesini belirten giriş kısmından sonra müellifin ilmî ve tasavvufî kişiliği ele alınarak araştırmamamıza zemin oluşturulmaya çalışılmıştır. Daha sonraki aşamada Ahmed Mâhir’in tefsirciliğine değinilmiş, onun bu alanda telif ettiği eserlerden hareketle tefsirci yönü ortaya konulmaya çalışılmıştır. Sonrasında ise araştırmamıza mesnet teşkil eden eserin işârî tefsir açısından önemi vurgulanmış, ardından konuya dair bazı örnekler verilerek âyetlere yüklenen tasavvufi anlamlar tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’an, Âyet, İşârî Tefsir, Ahmed Mâhir, el-Muhkem

The Ishārī Commentary of Balliklizâde Ahmad Mâhir Efendi in His Work Titled al-Muhkam fī Sharh al-Hikam

Öz

Ahmed Mâhir Efendi was a versatile scholar who grew up in Kastamonu in the late Ottoman period. He was an important figure who stood out both as a scholar and a politician in Kastamonu, where he spent part of his life, and in Istanbul, where he held high level government posts. Ahmed Mâhir, also a sufi and poet, made significant contributions to the Ottoman culture and knowledge with his works, ideas and the students he educated. For a long time, he taught tafsīr, qirāʾat, kalām and hadith for a long time in mad-rasas in Kastamonu and Istanbul and Dârulfünun with the title of muderris and sheikh al-qurra. Ahmed Mâhir also showed his literary side by commenting on Ibn Atâullah al-Iskenderî's al-Hikam al-Atâiyye, which is among the classics of sufism. The first verse Ottoman Turkish translation of this work, written in a style between prose and verse, was also made by him. Ahmed Mâhir named this work as al-Muhkam fī sharh al-Hikam. Although he discusses the basic concepts and reforms of sufism in it, the content of the work, the way it approaches the subjects, the references to Qur’ān verses and comments on them signal that it may be pragmatic to review the work from the point of view of ishārī tafsīr. This study that evaluates the ap-proach of ishārī tafsīr in Ahmed Mâhir's al-Muhkam fī sharh al-Hikam first puts forward an introductory part including the importance and framework of the subject. Then, it discusses the author's scholarly and sufi personality to form the ground of the research. Next, it mentions Ahmed Mâhir’s tafsīr aspect based on his workings in this field. Afterwards, it emphasizes the importance of the work in terms of al-Ishārī tafsīr and aims to reveal the sufi meanings attributed to the verses by giving some examples.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Qur’ān, Verse, Ishārī Tafsīr, Ahmad Mâhir, al-Muhkam.

Kaynakça

• Abdulkadiroğlu, Abdulkerim. “Ahmed Mâhir Efendi, Ballıklızâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/98. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Abdulkadiroğlu, Abdulkerim. Kültürümüzden Esintiler. Ankara: Akademi Kitabevi, 1997.
• Abdulkadiroğlu, Abdulkerim. “Ahmed Mâhir Efendi’nin İstanbul Hayatı, Verdiği İcazetler ve Üç Eseri ile El Yazısı Hâtıratı Üzerine Notlar”. Türk Tarihinde ve Kültüründe Kas-tamonu Sempozyumu (Ekim 1988).” 71-82. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1989.
• Abul, Lamia Levent. Bir Mutasavvıfın Siyasi Hatıraları Ahmed Mâhir Efendi Hâtıratı. İstan-bul: Büyüyen Ay, 2020.
• Abul, Lamia Levent. “Kastamonulu bir Mutasavvuf, Âlim ve Siyasetçi: Ahmed Mâhir Efen-di”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2022), 349-376.
• Ahmed Mâhir Efendi. “İslâm ve İttihad”. Kastamonu Gazetesi (Cemaziyelevvel 1227), 4.
• Ahmed Mâhir, Kastamonulu Hâfız. el-Muhkem fî şerhi’l-Hikem. İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekâsı, 1323. Ahmed Mâhir Efendi, Kastamonulu. Hutbe Mecmuâsı. İstanbul: Âlem Matbaası, 1316.
• Ahmed Mâhir, Kastamonulu. el- Fâtiha fî-tefsîri’l- Fâtiha. İstanbul: Hukuk Matbaası, 1331.
• Ahmed Mâhir, Kastamonulu Seyyid Hafız. Hikem-i Atâiyye Şerhi: el-Muhkem fî şerhi’l-Hikem. haz. Tahir Galip Seratlı. İstanbul: Sûfî Kitap, 2010. Ahmed Mâhir, Kastamonulu. Mu’cizât-ı Kur’âniyye. İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekâsı Matbaası, 1328.
• Ahmed Mâhir, Kastamonulu Seyyid Hafız. Nasrullah Camii Hutbeleri. haz. Hamdi Nalbant. İstanbul: Büyüyen Ay, 2022.
• Alpaydın, Mehmet Akif. “Osmanlı Dönemi Türkçe Tefsir Eserleri”. Kilis 7 Aralık Üniversi-tesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (2016), 131-164.
• Ateş, Süleyman. İşari Tefsi Okulu. Ankara : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1974. Ateş, İbrahim. “Evkaf-ı Humayun Nezaretince Açılan İlk Yüksek Vaiz Okulu Medresetü’l-Vaizîn”. Diyanet Dergisi 24/4 (1988), 25-40.
• Ay, Mahmut. “İşari Tefsiri Yeniden Düşünmek”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Darulfunun İlahiyat 24 (2011), 103-148.
• Aydar, Hidayet. “17. Asır Osmanlı Tefsir Hareketine Panoramik Bakış”. Sahn-ı Semandan Darülfünun’a Osmanlı’da ilim ve fikir dünyası : Alimler, müesseseler ve fikri eserler XVII. yüzyıl . İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Aydeniz, Tuğba Yalçın. “Osmanlı’da İlk Vaiz Yüksek Okulu: Medresetü’l-Vâizîn”. III. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildirileri. 597-621. ed. Feridun M. Emecen vd. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi; İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2015.
• Balık, Ayşegül. İşârî Tefsir Anlayışına Yöneltilen Eleştiriler. Trabzon: Trabzon Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Başer, Hatice Merve Çalışkan. “Kastamonulu Osmanlı Âlimi Ballıklızde Ahmed Mâhir Efendi (1860-1925) ve Tefsirciliği”. Dinî Araştırmalar 25/62 (2022), 33-58.
• Beki, Melahat. Atâullah İskenderânî Hikem-i Atâiyesi ve Hikem Geleneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Birinci, Ali. “Ahmed Mâhir Efendi”. Üsküdar’a Kadar Kastamonu. ed. Lütfü Seymen, 271-285. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
• Birinci, Ali. Tarihin Alacakaranlığında Meşâhir-i Meçhûleden Birkaç Zât-2. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Garânîk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/361-366. İs-tanbul: TDV Yayınları, 1996. Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara : Fecr Yayınları, 1988. Çelik, Muhammed. “İşarî Tefsirinin Sınırları ve Elmalılı Hamdi Yazır’da İşarî Tefsir”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (2002), 1-28.
• Çelik, Hüseyin. Kur'an'a İşârî Yaklaşımlar. ed. Mehmet Deri. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2021.
• Demir, Ziya. İstanbul Kütüphanelerinde Mevcut Matbu ve Yazma Fatiha Tefsirleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1987. Demircioğlu, M. Ziyaeddin. Kastamonu Evliyaları. Kastamonu: Doğrusöz Matbaası, 1957.
• Demircioğlu, M. Ziyaeddin. Kastamonu Valileri. Kastamonu: Doğrusöz Matbaası, 1973.
• Eren, Fatma. Tanzimat Sonrası Dârülfünûn’da Tefsir Dersleri: 1900-1914 Yılları Arası Bir İnceleme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Gördük, Yunus Emre. “İşari Tefsirin Mahiyeti, Meşruiyeti ve Bâtıni Yorumdan Farkı”. Mari-fe: Bilimsel Birikim (Marife: Dini Araştırmalar Dergisi) 11/2 (2011), 9-47.
• Gördük, Yunus Emre. Tarihsel ve Metodolojik Açıdan İşari Tefsir. İstanbul : İnsan Yayınları, 2013. Görgülü, Faruk. “Son Devir Osmanlı Ulemasından Kastamonu’lu Ahmet Mâhir Efendi ve ‘el-Fâtiha fî tefsîri’l-Fâtiha’ İsimli Eseri”. USVES: Uluslararası Sosyal Bilimler ve Eğitim Bilimleri Sempozyumu Tam Metin Kitabı, 500-520.
• Gövsa, İbrahim Alaeddin. Türk Meşhurları Ansiklopedisi. İstanbul: Yedigün Neşriyat, 2023. Hayrettin Karaman vd. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 cilt. Ankara : Diyanet İşleri Başkanlığı, 6. Basım, 2017.
• İnal, İbnülemin Mahmut Kemal. Son Asır Türk Şairleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 3. Ba-sım, 1988.
• Kara, Mustafa. “el-Hikemü’l-Atâiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/502-503. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kara, Mustafa. “İbn Atâullah el-İskenderî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/337-338. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Karaca, Hüseyin. Ahmed Mâhir Efendi’nin el-Muhkem fî şerhi’l-Hikem Adlı Eseri (ilk 100 sayfa). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Esntitüsü, Yüksek Lisans Te-zi, 2006.
• Levent, Lamia. Ahmed Mâhir Efendi Hayatı Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Ozanoğlu, İhsan. Kastamonu Kütüğü. İstanbul: Şirketi Mürettibiye Basımevi, 1952.
• Önemli, Tahsin. el-Muhkem fî Şerhi’l-Hikem Kitabında Geçen Dînî, Tasavvufî, Harsî Istılâh Tâbirler Konusunda Bir Lügat Denemesi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1989.
• Polat, Fethi Ahmed. “İşârî Tefsirin Kabul Şartları Çerçevesinde ‘Fîhi Mâ Fîh’te Yer Alan Kur’an Yorumlarının Kritiği”. Mevlâna ve Mevlevîlik Sempozyumu Bildiriler- I, 363-378. ed. Abdurrahman Elmalı-Ali Bakkal. Urfa: Harran Ünivesritesi İlahiyat Fakülte-si, 2007.
• TBMM, Zabıt Ceridesi Altmış Birinci İçtima, (21.2.1341). 14/212. https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d02/c014/tbmm02014061.pdf. Erişim 24 Mayıs 2023.
• Uzun, Nihat. “Tefsir Disiplini Açısından Bâtınî ve İşârî Yorumun İlmî Değeri”. Kur’an’ın Bâtınî ve İşârî Yorumu. ed. Mustafa Öztürk. 181-237. İstanbul: Kuramer, 2018.
• Ünver, Metin - Sarıkaya Hüseyin. Üç Devir Bir Fakülte: Türkiye’nin İlk İlahiyat Fakültesi-nin Tarihi (1900-1933). İstanbul : İstanbul Üniversitesi Yayınevi, 2022.
• Zühdi, M. Tahassür: Şeyh Seyyid Efendi Hazretlerinin Tercüme-i Hâli. İstanbul : K. R. Mat-baası, 1308.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. y.y.: Matbaatü ʿİsa el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâuhû, 3. Basım, ts.