Projection of the Verse 2/6 of Baqarah in the History of Tafsīr

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 699 - 720, 30.10.2023

Burcu Dilek

https://doi.org/10.31121/tader.1340738

Öz

Throughout the history of tafsīr, there have been differences in the content and writing methods of tafsīrs. Discussions about different topics and theories studied in other fields of Islamic sciences have also influenced tafsīr over time. The tafsīr, which was mostly based on narrations and linguistics in the early period as its content, changed in the following centuries and the tafsīr scholars referred to the knowledge of different sciences such as usûl, fiqh, and kalām in their tafsīr studies. When the sharḥ-ḥāshiyah literature especially is examined, this effect is much more noticeable, although it varies according to the intellectual interest and knowledge of the author/scholars. This alteration has also taken effect over the appearance of some ideas regarding the nature of tafsīr in time. In addition, the change in question was considered to be related to the evaluations made about the sciences that the interpreter should know. Proving this alteration in the literature, even if only in one aspect, is outstanding in terms of the idea to give about the history of tafsīr. Examining all the verses of the Qur'an in a study in terms of such a process of alteration would be an attempt beyond the limits of the study. This article accordingly analyses the reflection of this change in tafsīr in the context of verse 2/6 of Baqarah. Thus, it is aimed to determine the alteration in the interpretation of the verse in terms of both temporal state and writing method. As a result, it is seen that verses are interpreted in detail in terms of other disciplines, especially in commentary works of scholars such as Fakhr ad-Dīn ar-Rāzī, Abū's-Su'ūd, Ālūsī, unlike the early commentaries. It has been observed that this method is maintained in more detail from time to time in some ḥāshiyahs of Anwār al-tanzīl’s and al-Kashshāf.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Qur’an, Ta’wīl, Sharḥ-Ḥāshiyah, Baqarah 2/6

Bakara 2/6. Ayetinin Tefsir Tarihindeki İzdüşümü

Öz

Tefsir tarihi boyunca içerik ve yazım yöntemi olarak tefsirlerde farklılıklar meydana gelmiştir. İslâmî ilimlerin diğer alanlarında incelenen farklı konu ve nazariyelere dair tartışmalar zamanla tefsirleri de etkilemiştir. Erken dönemde daha çok rivayet ve lügat üzerinden yürütülen tefsir faaliyeti sonraki asırlarda değişim göstermiş ve bunlara ilaveten müfessirler usûl, fıkıh, kelâm gibi farklı ilimlerin bilgilerine de tefsirlerinde yer vermişlerdir. Özellikle şerh-hâşiye literatürü incelendiğinde muhaşşînin entelektüel ilgisi ve birikimine göre değişiklik göstermekle birlikte bu etki daha net olarak fark edilmektedir. Söz konusu değişim zaman içerisinde tefsirin mahiyetine ilişkin bazı tartışmalarda etkili olmuştur. Ayrıca müfessirin bilmesi gereken ilimlere dair yapılan değerlendirmelerle de bu değişim ilişkili sayılmıştır. Dolayısıyla literatürdeki bahsi geçen değişimin bir yönüyle de olsa ortaya koyulması tefsir tarihine ilişkin vereceği fikir açısından önem arz etmektedir. Kur’ân’ın tüm ayetlerinin böyle bir değişim süreci açısından tek bir çalışmada incelenmesi, makalenin sınırlarını aşan bir teşebbüs olacaktır. Dolayısıyla bu makalede bahsedilen değişimin, Bakara 2/6. ayeti bağlamında tefsirdeki yansıması incelenmektedir. Böylece ayetin yorumunda meydana gelen değişimin hem zaman hem de yazım yöntemi açısından tespit edilmesi hedeflenmektedir. Bunun sonucunda özellikle Fahreddin Râzî, Ebussuûd Efendi, Âlûsî’nin tefsirleri gibi eserlerde, erken dönem tefsirlerinden farklı olarak ayetlerin diğer disiplinler açısından detaylı şekilde te’vîl edildiği görülmüştür. Envârü’t-tenzîl ve el-Keşşâf hâşiyelerinin bazılarında da bu yöntemin zaman zaman daha detaylı bir şekilde sürdürüldüğü tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur'ân, Te'vîl, Şerh-Hâşiye, Bakara 2/6

Kaynakça

• Abay, Muhammet. “Tefsir İlminin Doğuşu ve Diğer İslami İlimlerle İlişkisine Tefsir-Tevil Farkı Açısından Yaklaşım”. İslami İlimlerde Metodoloji (Usul) Meselesi 5: Temel İslâm İlimlerinin Ortaya Çıkışı ve Birbirleriyle İlişkileri. ed. İlyas Çelebi. 193-202. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Akın, Mehmet. “Bakara Suresi 6-7. Ayetler Çerçevesinde İnsan İradesine İlahî Müdahalenin Sınırları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/47 (2016), 999-1004.
• Aktepe, Orhan. “Mu‘tezile ve Ehl-i Sünnet’e Göre Va’d ve Vaid İlkesi”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 9/1 (2011), 157-178. https://doi.org/10.18317/kader.84087
• Altuntaş, Abdurrahman. “Bakara 6-7. Âyetleri Bağlamında İnkârcıların Durumu”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/19 (2021), 1-14.
• Âlûsî, Şehâbeddin es-Seyyid Mahmud. Ruhû’l-meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm ve’s-seb’i’l-mesânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai't-Türasi'l-Arabi, ts.
• Âmilî, Bahâeddin Muhammed b. Hüseyin b. Abdüssamed. Hâşiye ‘alâ Envâri’t-tenzîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 484, 1b-126b.
• Ayyıldız, Mahmut. Tefsirin Mahiyeti Üzerine: Muhammed et-Tâhir İbn Âşûr’un Müdevven Bir İlim Olarak Tefsire Yaklaşımı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Babertî, Ekmelüddin Muhammed b. Mahmud. Hâşiye ale’l-Keşşâf. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 151, 1b-231a.
• Bebek, Adil. “Kebîre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/163-164. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Beyzâvî, Nâsiruddin Ebu’l-Hayr Abdullah b. Ömer. Muhammed. Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mer‘âşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1418.
• Boyalık, M. Taha. “Molla Fenârî’nin Tefsir İlminin Mahiyetine Dair Tartışmasının Tahlili”. İslâm Araştırmaları Dergisi 18 (2007), 73-100.
• Büyük, Enes. Tefsir İlminin Mahiyeti Sorunu. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Büyük, Enes. “Tefsirde İstimdâd: Klasik Dönemde Tefsirin İlişkili Görüldüğü İlimler”. Trabzon İlahiyat Dergisi 5/2 (2018), 367-409.
• Coşkun, Muhammed. “İlâhî Fiillerin Nedenliliği Bağlamında Tefsir-Kelâm İlişkisi. İslâm Araştırmaları Dergisi 35 (2016), 41-70.
• Coşkun, Muhammed. “Müteahhirûn Dönemi Ulûm-i İslamiyye Formasyonunun Osmanlı Tefsir Geleneğindeki İzsürümü: XVIII. yy. Envâru’t-tenzîl Hâşiyelerinde Tahkik Tavrı”. Osmanlıda İlm-i Tefsir. ed. M. Taha Boyalık-Harun Abacı. 331-355. İstanbul: İsar Yayınları, 2019.
• Coşkun, Muhammed. Tefsirin İlk Çağları: Kur’an Yorumunun Hazırlık ve Oluşum Dönemleri. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Çârperdî, Ahmed b. el-Hasen. el-Evvelu min hâşiyeti’l-Keşşâf. Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 155, 1a-280a.
• Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Muhammed Ensârî. Fethu’l-celîl bi beyâni hafiyyi Envâri’t-Tenzîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 137, 1b-231b.
• Ebussuûd Efendi, Ebussuûd b. Muhammed el-İmâdi. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Riyad el-Hadîse, ts.
• Endelüsî, Ebû Muhammed Abdülhak b Galib İbn Atıyye. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz. thk. es-Seyyid Abdü’l-Âl es-Seyyid v.d. 8 Cilt. Katar: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslâmiyye, 2. Basım, 2007.
• Esam, Ebû Bekr Abdurrahman b. Keysan. Tefsiru Ebi Bekr el-Esam. thk. Hıdır Muhammed Nebha. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Hafâcî, Şehâbeddin Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Ömer. İnâyetü’l-Kâdî ve Kifâyetü’r-Râzî alâ Tefsîri’l-Beyzâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, ts.
• Halebî, İbrahim b. Süleyman b. İbrahim Kürdî. Hâşiyetü ale’t-tefsiri’l-Beyzâvî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 148, 95a-96b.
• İbn Âşûr, Muhammed Tahir b Muhammed b Muhammed Tunusî. Tefsirü’t-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Dârü’t-Tunisiyye, 1984.
• İbn Temcid, Muslihiddîn Mustafa b. İbrahim er-Rûmî el-Hanefî. Hâşiyetü’l-Konevî alâ Tefsîri’l-İmâmi’l-Beyzâvî ve me‘ahû Hâşiyetü İbni’t-Temcîd. nşr. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. 20 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbnü’l-Cevzi, Ebu’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b Alî b Muhammed Bağdâdî. Zadü’l-mesir fî ilmi’t-tefsir. 9 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1984.
• İsferâyînî, Ebû İshâk İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh. Hâşiye alâ Tefsîri’l-Beyzâvî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 132, 1a-344b.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü'l-Hasan Abdülcebbar b. Ahmed. Tenzîhü’l-Kur’ân ani’l-metâin Beyrut: Dârü'n-Nehdati'l-Hadise, ts.
• Karamanî, Ahmed b. Mahmud. Tefsîru’l-Karamanî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah Efendi, 109, 1b-307a.
• Karamânî, Nûreddîn Hamza b. Mahmud er-Rûmî. Hâşiye ‘alâ Envârü’t-tenzîl/Takşîru’t-tefsîr. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, 6477, 1b-118a.
• Kâsımî, Cemâlüddîn el-. Tefsîrü’l-Kâsımî: Mehâsinü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Fuad Abdülbâkî. 17 Cilt. Kahire: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1957.
• Kaya, Mesut. “Dönemsel İlmî Şartların Müfessirin Donanımı Üzerindeki Belirleyiciliği -Klasik ve Modern Dönem Mukayesesi-”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 13/3 (2013), 9-31.
• Kaya, Süleyman. Erken Dönemde Kitap Tasavvuru: Tefsir. İstanbul: İFAV Yayınları, 2023.
• Kazerûnî, Ebi’l-Fadl el-Kureşî es-Sıddıkî el-Hatib. Envârü’t-tenzîl ve esrarü’t-te’vîl ve bi-hamişihi hâşiyetü allâme Ebi’l-fadl el-Kureşî es-Sıddıkî el-Hatib, Kazerûnî. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü Şa’ban, ts.
• Kemâlpaşazâde, İbn Kemâl Ahmed Şemseddin. Tefsiru İbn Kemâl Paşa. thk. Mahir Edib Habbuş. 9 Cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, 2018.
• Kırîmî, es-Seyyid Ahmed b. Abdullah. Misbâhu’t-ta‘dîl fî keşfi Envâri’t-tenzîl. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 147, 1b-292a.
• Konevî, İsâmüddin İsmail b. Muhammed el-Hanefî el-. Hâşiyetü’l-Konevî alâ Tefsîri’l-İmâmi’l-Beydâvî ve me’ahu hâşiyetü İbni’t-Temcîd. nşr. Abdullah Mahmûd Mu-hammed Ömer. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b Muhammed b Mahmûd Mâtürîdî Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ahmet Vanlıoğu vd., Müracaa Bekir Topaloğlu. 18 Cilt. İs-tanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Maverdi, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b Habib. en-Nüket ve’l-uyun tefsiri’l-Maverdi. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Merâgî, Ahmed Mustafa. Tefsîrü’l-Merâgî. 30 Cilt. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1946.
• Merkezü’d-Dirasat ve’l-Ma’lumati’l-Kur’aniyye. Mevsûatü’t-tefsiri’l-me’sûr: ekberu cami’ li-tefsiri’n-nebi (s.a.s.) ve’s-sahabe ve’t-tabiin ve tabiihim ma’züvven ila masadiri-hi’l-asliyye. Cidde, Beyrut: Merkezü’d-Dirasat ve’l-Ma’lumati’l-Kur’aniyye Ma’hedü’l-İmam eş-Şatıbi; Daru İbn Hazm, 2017.
• Mevdudî, Ebu’l-A’lâ. Tefhîmü’l-Kur’ân. çev. Muhammed Han Kayani vd. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1986.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmerz b. Ali. Hâşiyetü Molla Hüsrev alâ tefsîri Kâdi el-Beyzavî. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, 1439, 1a-262a.
• Muhammed Emin Emir Padişah el-Buharî. Hâşiye ale’l-Beyzâvî min evvelihi ila evahiri’n-Nisâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 155, 1b-279a.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsîr-i Kebîr. çev. M. Beşir Eryarsoy. 4 Cilt. İstanbul: İşaret Yayın-ları, 2006.
• Nehhâs, Ebû Cafer. Meâni’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Muhammed Ali es-Sâbûnî. 6 Cilt. Mekke: Merkezü İhyai’t-Türâsi’l-İslâmî, 1988.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmud. Tefsîru’n-Nesefî: Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kalemi’t-Tayyib, 1998.
• Nesefi, Necmeddin Ömer. et-Teysir fi’t-tefsir: Ömer Nesefi tefsiri (inceleme-eleştirmeli metin-çeviri). çev. Muhammed Coşkun. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Özbakır, Mustafa. Sekûnî’nin Temyîz’inde İ’tizâl Eleştirisi: Fâtiha ve Bakara Sûreleri Örneğinde Bir İnceleme. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Öztürk, Mustafa. Tefsir Tarihi Araştırmaları. Ankara: Ankara Okulu, 2005.
• Paçacı, Mehmet. Çağdaş Dönemde Kur’an’a ve Tefsire Ne Oldu?. İstanbul: Klasik, 2008.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Tefsiru Fahri’-Râzî. 32 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1981.
• Rıza, Reşid. Tefsîrü’l-menâr. 12 Cilt. Kahire: Dârü’l-Menâr, 2. Basım, 1947.
• Rûşenî, Dede Ömer. Hâşiye ale’l-Kâdî el-Beyzavî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Medrese, 24, 1b-570b.
• Sekûnî, Ömer b. Muhammed. Kitâbü’t-temyîz mea mukaddimetihi. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 83, 1a-353b.
• Siraceddin Ömer b. Abdurrahman. Keşfü’l-Keşşâf. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yusuf Ağa, 81, 1b-100a.
• Süt, Abdulnasır. “İlahi Teklifin Ahlakî ve Kelâmî Arka Planı Teklîf-i mâ lâ yutâk Örneği”. Mukaddime 6/2 (2016), 283-308. https://doi.org/10.19059/mukaddime.210185
• Şeyhzâde, Muhyiddin Mehmed b. Muslihiddin Kocevî. Hâşiyetü Muhyiddin Şeyhzâde alâ tefsîri’l-Kâdî el-Beyzâvî. thk. Muhammed Abdülkadir Şahin. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Şirvânî, Muhammed b. Cemaliddin b. Ramazan. Hâşiyetü’ş-Şirvânî alâ tefsîri’l-Beyzâvi. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 144, 1b-856a.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân ’an Te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Cîze: Daru Hecr, ts.
• Teftâzâni, Sa’deddin Mahmûd b Ömer b Abdullah. Hâşiyetü’t-Teftâzânî ala tefsiri’l-Keşşâf : Hâşiyetü’l-İmâmi’t-Teftâzânî ala tefsîri’l-Keşşâf li’l-İmâmi’z-Zemâhşerî. 7 Cilt. İstanbul: Merkezu Geylânî li’l-Buhûsi’l-İlmiyye, 2021.
• Tîbî, Şerefeddin Hüseyin b. Muhammed b. Abdullah. Fütûhü’l-gayb fi’l-keşf an kınâi’r-reyb. thk. İyad Ahmed el-Gavc, Cemil Beni Ata, Ömer Hasan el-Kayyam vd. 17 Cilt. Dübey: Caizetu Dübey ed-Devliyye li’l-Kur’âni’l-Kerim, 2013.
• Türker, Ömer. Seyyid Şerif Cürcânî’nin Tevil Anlayışı: Yorumun Metafizik, Mantıki ve Dilbilimsel Temelleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasan Ali b Ahmed b Muhammed en-Nisâburî. el-Vasît fî tefsîri’l-Kur’âni’l-mecîd. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Yemenî, İmadeddin Yahya b. Kasım. Hâşiye ale’l-Keşşâf. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 563, 1b-387a.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvil fî vücûhi’t-te’vîl ve meahu hâşiyetü's-Seyyid Şerif. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1977.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvil fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavvaz. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykan, 1998.