Âbidin Paşa’nın Meʿâlî-i İslâmiyye Adlı Tefsirinin Yazım ve Yayın Serüveni, Muhtevası ve Hakkındaki Literatür

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 80 - 102, 30.04.2024

Orhan Güvel

https://doi.org/10.31121/tader.1397315

Öz

Müslüman toplumların tefsir geleneğinde Osmanlı tefsir geleneği, önemli bir yer işgal eder. Osmanlı döneminde Mushaf tertibini esas alan tam tefsirlerin yanı sıra, yalnızca bazı sûre ve âyetlerin yorumunu konu alan kısmî tefsirler kaleme alınmıştır. II. Abdülhamid döneminde Ankara Valiliği ve benzeri önemli bürokratik görevler üstlenen Âbidin Paşa’nın (ö. 1906) Meʿâlî-i İslâmiyye (İslam’ın Yücelikleri) isimli Osmanlıca tefsiri bu eserlerden biridir. Kur’an’ın 61 farklı sûresinden seçilmiş 236 âyetin meal ve yorumunu içeren Meʿâlî-i İslâmiyye hem üslup hem de muhteva bakımından önemli bilgiler içermektedir. Eserde âyetlerin öncelikle meali verilmekte, daha sonra dirayet ağırlıklı bir üslupla yorumlanmasına geçilmektedir. Müfessirin eserinde, sınırlı sayıda da olsa Kur’an’ın Kur’an’la tefsiri diyebileceğimiz bir üslupla bir âyeti başka sûredeki bir âyetle açıklama ya da bir hadis rivayetiyle istişhadda bulunma gibi rivâyet tefsiri kapsamına giren yorumlama yöntemlerine başvurduğu gözlenmektedir. Âbidin Paşa, tefsirinde, geçmiş müfessirlerinden yaptığı alıntıların kaynağı hakkında bilgi vermemekte, çoğu kez “bazı müfessirlere göre” diyerek genel bir atıf yapmayı tercih etmektedir. Osmanlıca kaleme alınmış nadir tefsirler arasında yer alan eserde müellifin bürokrat ve âlim kişiliğinin yanı sıra, yaşadığı dönemin sosyo-kültürel ve siyasi dokusuna dair izlere rastlanmaktadır. Âbidin Paşa’nın tefsirini Kur’an’ın tercüme edilmesinin cevazına dair çekincelerin gündemi işgal ettiği bir dönemde kaleme almış olması ayrı bir önemi haizdir. Müfessir, tefsirini Meʿâlî-i İslâmiyye adıyla yayınlamadan yaklaşık beş yıl önce Hikem-i Kur’ân adıyla bastırmak istemiş ancak gerekli resmî izinleri alamadığından buna muvaffak olamamıştır. Âbidin Paşa’nın dönemin önemli devlet adamlarından biri olmasına rağmen bu türden bir yayın yasağına maruz kalması ayrıca tahlil edilmesi gereken bir olgudur. Âbidin Paşa’nın tefsirinde daha çok sûfî ve Mâturîdî kimliğinin ön plana çıktığı ifade edilebilir. Nitekim İbnu’l-ʿArabî (ö. 638/1240) ve Mevlânâ Celâleddîn er-Rûmî’ye (ö. 672/1273) yaptığı atıflar, müfessirin sûfî kimliğiyle; kelâmî mevzulara ilişkin yorumlarında sık sık akıl ve insanın irade hürriyetinin önemini vurgulaması da Mâtürîdî kimliğiyle ilişkilendirilebilir niteliktedir. Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nin son döneminde sadece devlet kademelerinde yürüttüğü vazifelerle değil ilmî alanda verdiği teliflerle de ön plana çıkan Âbidin Paşa’nın Meʿâlî-i İslâmiyye isimli eserinin muhtevası ve yayınlanma sürecine dair Osmanlı arşivlerinde yer alan belgeler belgesel tarama yöntemiyle taranarak kaynaklarda eser hakkında nakledilen eksik ve yanlış bilgilerin tekmil ve tashih edilmesi hedeflenmiştir. Buna ilaveten eserde müfessirin âyetlerin yorumunda takip ettiği metotlar, ele aldığı ana konular ve başvurduğu kaynaklar değerlendirmeye tâbi tutulmuştur. Çalışmada ayrıca Âbidin Paşa’nın müfessir kimliğinin daha iyi anlaşılmasına katkı sunması maksadıyla Fâtiha sûresi yorumunun Latinize edilmiş metnine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Osmanlı Müfessirleri, Âbidin Paşa, Meʿâlî-i İslâmiyye, İslam’ın Yücelikleri, Hikem-i Kur’ân

مسيرة تأليف ونشر تفسير المعالي الإسلامية لـ عابدين باشا وفحواه والمراجعات المتعلقة به

Öz

تحتل مدرسة التفسير العثماني مكانة هامة بين مدارس التفسير الأخرى في المجتمعات المسلمة. تفسير المعالي الإسلامية لمؤلّفه عابدين باشا (ت. 1906) الذي تولى مهاماً بيروقراطية هامة خلال عهد السلطان عبد الحميد الثاني مثل وزير الخارجية ووالي أنقرة، يعد أحد نماذج هذا النوع من التفاسير التي أُلفّت في تلك الحقبة. ومن خلال ما يتضمنه من ترجمة وتفسير 236 آية مختارة من 61 سورة مختلفة في القرآن، يتميز ”المعالي الإسلامي“ باحتوائه على معلومات قيّمة سواء من حيث الأسلوب أو المحتوى. وإلى جانب شخصية العالم ورجل بيروقراطي الدولة لمؤلف ”المعالي الإسلامية“، فإنه يمكن العثور أيضاً فيه على معلومات حول النسيج الاجتماعي، الثقافي والسياسي للفترة الزمنية التي عاش فيها مؤلفه. ومن بين العوامل الأخرى التي تُكسب كتاب عابدين باشا أهمية إضافية، هو تأليفه إياه خلال فترة سادت فيها التحفظّات على جواز ترجمة القرآن من العربية. وقبل حوالي 5 سنوات من نشر كتابه هذا باسم ”المعالي الإسلامي“، حاول المفسّر طباعته باسم ”حِكَم القرآن“، إلا أنه لم يُوفّق إلى ذلك لعدم حصوله على الرخص الرسمية اللازمة. لذا فإن تعرّض عابدين باشا لحظر نشر من هذا النوع، ظاهرة أخرى تحتاج بحد ذاتها لوقفة وتحليل مستقلّين. يمكن القول إن الهوية الصوفية والماتريدية هما الأكثر بروزاً في تفسير عابدين باشا. وهذه الورقة البحثية تهدف إلى استكمال وتصحيح المعلومات الناقصة وغير الصحيحة الواردة في المصادر الأخرى حول ”المعالي الإسلامي“ لـ عابدين باشا، وذلك عبر مسح الوثائق الموجودة في الأرشيف العثماني والمتعلقة بمحتوى ومسيرة نشر هذا الكتاب، عبر طريقة المسح الوثائقي. إضافة إلى هذا، تم تقييم المناهج التي ينتهجها المفسّر في تحليل الآيات، والمواضيع الرئيسية التي تناولها والمصادر التي استفاد منها.

Anahtar Kelimeler

التفسير, المفسرون العثمانيون, عابدين باشا, معالي الإسلامي, حِكَم القرآن

The Writing and Publishing Adventure of Ābidin Pasha’s Tafsir Entitled Meʿālī-i Islâmiyya, its Content and the Literature on it

Öz

The Ottoman tafsir tradition has a significant place in the tafsir tradition of Muslim societies. In the Otto-man period, in addition to complete tafsirs based on the order of the Mushaf, partial tafsirs which dealt only with the interpretation of certain sūrahs and verses were also written. The Ottoman-Turkish tafsir entitled Meʿālî-i Islâmiyye (The Glories of Islam) by Âbidin Pasha (d. 1906), who served as the governor of Ankara and other important bureaucratic positions during the reign of Abdülhamid II, is one of these works. Containing 236 verses selected from 61 different Qur’anic sūrahs, Meʿālî-i Islâmiyye contains im-portant information in terms of both rhetoric and content. In the work, the verses are first given their me-anings and then interpreted in a dirayah-oriented style. It is observed that the mufassir, albeit in a limited number in his work, resorts to interpretation methods that fall within the scope of narrative exegesis, such as explaining a verse with a verse in another sūrah or making istishhad with a hadith narration, in a style that we can call the exegesis of the Qur’an with the Qur’an. Âbidin Pasha does not give information about the source of the quotations he makes from past mufassirs in his tafsir and generally prefers to make a general reference by saying “according to some mufassirs”. This work, which is among the rare tafsirs written in Ottoman Turkish, contains traces of the author’s bureaucrat and scholarly personality as well as the socio-cultural and political structure of the period in which he lived. The fact that Âbidin Pasha wrote his tafsir at a time when reservations about the permissibility of translating the Qur’an occupied the agenda is of particular importance. The mufassir wanted to publish his meal commentary under the title Hikem-i Qur’ân about five years before he published it under the title Meʿālī-i Islâmiyya, but he was unable to do so because he could not obtain the necessary official permissions. The fact that Âbidin Pasha was subjected to such a publication ban despite being one of the important statesmen of the period is a phenomenon that needs to be analysed separately. It can be stated that Ābidin Pasha’s Sufi and Māturīdī identity came to the fore in his commentary. As a matter of fact, his references to Ibn al-ʿArabī (d. 638/1240) and Mawlānā Jalāl al-Dīn al-Rūmī (d. 672/1273) can be associated with the Sufi identity of the mufassir, and his frequent emphasis on the importance of reason and human freedom of will in his comments on theological issues can be associated with his Māturīdī identity. In this study, the documents in the Ottoman archives regarding the content and publication process of the Meʿālî-i Islâmiyya of Ābidin Pasha, who came to the forefront not only with his duties at state levels but also with his scientific writings in the last period of the Ottoman Empire, are scanned with the documentary scanning method and it is aimed to complete and correct the incomplete and incorrect information about the work in the sources. Furthermore, the methods followed by the mufassir in the interpretation of the verses, the main topics he dealt with and the sources he used were evaluated. In addition, in order to contribute to a better understanding of Ābidin Pasha’s identity as a mufassir, the Latinized text of his commentary on Sūrah al-Fâtiha is included in the study.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Ottoman Mufassirs, Âbidin Pasha, Meʿâlî-i Islâmiyye, The Glories of Islam, Hikem-i Qur’ân

Kaynakça

• Abay, Muhammed. “Türkçedeki Kur’an Meâllerinin Tarihi ve Kronolojik Bibliyografyası”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 19 (Eylül 2012), 232-303.
• Âbidin Paşa. Borsa Risalesi: Hava Oyunları. Hazırlayan: Celali Yılmaz. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 3. Basım, 2020.
• Âbidin Paşa. Meâlî-i İslâmiyye. İstanbul: Tahir Bey Matbaası, 1316/1900.
• Âbidin Paşa. Saadet-i Dünya. Rodos: y.y., 1312/1896.
• Alan, Salim. “Tanzimat Dönemi (1831-1876) Osmanlı Basını ve Vakayii Mısriyye”. Kasta-monu İletişim Araştırmaları Dergisi 3 (Aralık 2019), 46-56.
• Çanakçı, Halis. Abidin Paşa’nın Notlarından Osmanlı Devleti’nin Son Yılları (1880-1906). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Çelik, İsa. Abidin Paşa’nın Mesnevi Şerhi. İstanbul: Vefa Yayınları, 1. Basım, 2007.
• Hocaoğlu, M. Cahid. “Portreler”. Erişim 19 Nisan 2023. http://docplayer.biz.tr/1686310-Portreler-m-cahid-hocaoglu.html
• Lexiqamus Osmanlı Türkçesi Linguistik Analiz Aracı. Erişim 2 Mayıs 2023. https://www.lexiqamus.com/tr
• Milli Kütüphane Kütüphaneler ve Yayımlar Müdürlüğü. Erişim 15 Nisan 2023. http://www.millikutuphane.gov.tr/
• Öztürk, Mustafa. “Meâl”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Ek-2/205-207. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Pala, İskender. “Âbidin Paşa”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 1/310. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Piku, Alfred. “İçtimâî Tefsir Geleneği Açısından Abidin Paşa’nın Tefsirci Kimliği”. Rumeli İslâm Araştırmalar Dergisi 5 (Nisan 2020), 28-38.
• Rızâ, Muhammed Reşîd. Tefsîru’l-Menâr. Kahire: el-Heyetu’l-Mıṡriyyetu’l-ʿÂmme li’l-Kitâb, 1990.
• Uçman, Abdullah. “Maʿlûmât”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 27/542-543. Ankara: TDV Yayınları, 2003.