Elmalılı Tefsirinde Zamirlerin Mercii Meselesi

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 239 - 259, 30.04.2024

Enes Kılıçkeser , Şükrü Şirin

https://doi.org/10.31121/tader.1440981

Öz

İslam dininin ana kaynağı Kur’an-ı Kerim’in bir metin olarak daha iyi anlaşılabilmesi için başlangıçtan itibaren belirli yöntemler izlenmiştir. Bir usul sistematiği içinde gelişen bu yöntemler arasında dil kuralları da kendine bir yer bulmuştur. Kur’an metni, dil kurallarının oluşmasında birincil kaynak konumunda olsa da bizzat kendi metninin anlaşılmasında dil kuralları belirleyici olmuştur. Nitekim klasik dönemde başlayan lugavî tefsir çalışmaları bu anlayışın bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Sonraki dönemlerde dilsel konular tikel olarak ele alınmaya başlamış ve konu-eser bazlı çalışmalar yoğunluk kazanmıştır. Bu bağlamda zamirlerin merciine dair tercihler, farklı yorumlara zemin hazırlayan konulardan biri olmuştur. Zira bazı kullanımlarda birden çok kelime bir zamir için merci olabilecek özelliktedir ve bunlardan birinin tercih edilmesi gerekir. Yapılan tercihler ise anlamın farklılaşmasına sebep olmaktadır. Bu çalışmada Kur’an-ı Kerim’de zamirlerin mercii meselesi, zamanına kadar yazılan tefsirlerin pek çoğundan istifade edilerek Elmalılı tarafından kaleme alınan Hak Dini Kur’an Dili adlı eser ekseninde ele alınmıştır. Tefsirin-de sadece nakil ile yetinmeyerek kendi özgün görüşlerine de yer veren müellifin zamirin mercii konusun-daki tercihleri tespit edilmiş, diğer müfessirlerin tercihleriyle karşılaştırılmıştır. Ayrıca müellifin tefsirinde yer alan tercihleri ile yine kendisi tarafından kaleme alınan mealindeki tercihleri değerlendirilmiş farklılıklar tespit edilmiştir. Böylece zamirin merciinin belirlenmesi üzerinden ortaya çıkan farklı anlam ve yorumlara ulaşılarak bunların gerekçeleri ortaya konulmuş, farklı manaların hükme dair muhtemel etkileri üzerinde durulmuştur. Elmalılı tefsirinde tespit edilen yaklaşık on sekiz tane zamirin mercii konusundan dokuz tanesi incelenerek öncelikli olarak diğer müfessirlerden farklı olan tercihleri tespit edilmiştir. Ayrıca Elma-lılı’nın kendine has tercihlerindeki argümanları incelenerek delilleri değerlendirilmiştir. Tercih sırasında ifade edilen takdirlerin dil kuralları açısından tutarlılığı da araştırılmıştır. Özellikle üç ayette yer alan zamirin mercii konusunda Elmalılı’nın kendine özgü bir yol izlediği ortaya konmuştur. Bazı zamirlerde ise pek az müfessir tarafından kabul edilen yorumları tercih ettiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Kur’an, Elmalılı, Zamir, Merci, Zamirin mercii

Etik Beyan

Etik beyan belgesini gerektiren bir çalışma değildir

The Issue of Reference of Pronouns in Elmalılı Tafsir

Öz

In order to better understand the main source of the Islamic religion, the Holy Qur'an, as a text, certain methods have been followed from the earliest periods. Rules of language have become one of the most important instruments among these methods that develop within a particular system. Although the Qur'anic text is the primary source for the formation of language rules, the rules of language in general have been decisive in the understanding of the Qur’an. As a matter of fact, the lexical tafsir studies that started in the classical period have emerged as a result of this understanding. In the follow-ing periods, linguistic issues were increasingly addressed and subject-work-based studies gained mo-mentum. In this context, preferences regarding the reference of pronouns have been one of the issues that prepare the ground for different interpretations. Because in some usages, more than one word has the property of being a reference for a pronoun, and one of them should be preferred. The prefer-ences that are made cause the meaning to differ. In this study, the subject of the reference of pronouns in the Holy Qur'an will be dealt with in the context of the work entitled Hak Dini Kur’an Dili written by Elmalılı, using many of the tafsirs written before his time. Elmalılı’s preferences regarding the subject of the pronoun were determined and compared with the preferences of other interpreters. Elmalılı were not only sufficed with narrations in the interpretation of these pronouns, but also included his own original opinions. In addition, differences were found between the preferences of the author in the tafsirs and the preferences in the translation written by him. Thus, the different meanings and interpre-tations arising from the determination of the authority of the pronoun have been reached and their justifications have been revealed, and the possible effects of different meanings on the judgment have been focused on. Of the eighteen pronouns identified in the Elmalılı tafsir, nine of them were exam-ined and their preferences, which are different from other interpreters, were primarily determined. In addition, Elmalılı's arguments in his own preferences were examined and his evidences was evaluated. The consistency of the opinions expressed during the preference in terms of language rules has also been investigated. In particular, it has been shown that Elmalılı follows a original path regarding the reference of the pronoun contained in the three verses. In some pronouns, it has been observed that he prefers interpretations accepted by very few commentators.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Qur’an, Pronoun, Reference, Reference of Pronoun

مسألة مرجع الضمائر في تفسير ألماللي

Öz

تم اتباع أساليب معينة منذ البداية لفهم القرآن الكريم بشكل أفضل، باعتبار أن القرآن الكريم هو المصدر الرئيس للدين الإسلامي كنص، كما وَجَدَتْ قواعد اللغة العربية مكاناً بين هذه الأساليب التي تتطور ضمن نظام اجرائي. وبالرغم من أن النص القرآني هو المصدر الأساس لتشكيل قواعد اللغة، إلا أن قواعد اللغة كانت حاسمة في إفهام النص القرآني .في الواقع أن دراسات التفسير اللغوي التي بدأت في العصر الكلاسيكي، ظهرت نتيجة لهذا الفهم، وفي فترات لاحقة تم الاعتماد عليها في معالجة القضايا اللغوية على وجه خاص، واكتسب هذا النوع من الدراسات قيمة كبيرة. وفي هذا السياق، أصبحت الترجيحات المتعلقة بحجية الضمائر إحدى القضايا التي تمهد الطريق لتفسيرات مختلفة. لأنه في بعض الاستخدامات يمكن أن تكون أكثر من كلمة مرجعاً للضمير الواحد، مما يستوجب تفضيل أحدهما على الآخر، ومن ناحية أخرى فإن الاختيارات التي يتم اتخاذها قد تكون سبباً في اختلاف المعنى. ستتناول هذه الدراسة مسألة إرجاع الضمير في القرآن الكريم من خلال دراسة كتاب بعنوان الدين الحق لغة القرآن تأليف الأستاذ ألماللي محمد حامد، والاستفادة من منهجه في التفسير والذي اعتمد على كثير من أساليب ومناهج التفسير المختلفة على مر العصور، والتي لم يكتف فيها بالنقل وإنما ثبَّت أراءه وأفكاره أيضا فيما يتعلق بمرجعية الضمير وأقوال المفسرين، إلى ذلك وجدنا إختلافات كثيرة بين اتجاهات المؤلف في التفسير وفي المعنى الذي خطه في كتابه. وهكذا تم التوصل إلى المعاني والتفسيرات المختلفة الناشئة عن تحديد مرجع الضمير وتم الكشف عن موجباتها، وتم التركيز على الآثار المحتملة للمعاني المختلفة على الحكم. ومن خلال دراسة تسعة ضمائر من أصل ثمانية عشر من الضمائر المحددة في كتاب ألماللي ، تم فحصها وتحديد اتجاهاتها، التي تختلف عن اتجاهات المفسرين. بالإضافة إلى ذلك، تم فحص حجج المؤلف (الملالي) في تفضيلاته الخاصة وتقييم أدلته. كما تم التحقيق في اتساق التقدير المعرب عنه خلال التفضيل من حيث قواعد اللغة. وقد تبين أن ألملالي اتبع نهجاً فريدًا من نوعه فيما يتعلق بمرجع الضمير الوارد في الآيات الثلاث خاصة. ومع ذلك، فقد لوحظ في بعض الضمائر أنه يفضِّل التفسيرات التي يقبلها عدد قليل جدا من المفسرين.

Anahtar Kelimeler

اللغة العربية والبلاغة, القرآن, ألماللي, الضمير, المرجع, مرجع الضمير

Kaynakça

• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh. Rûhu’l-meânî. thk. Ali Abdülbârî Atıyye. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1415.
• Aydın, Cengiz - Aydın, Gülseren. “Batlamyus”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/196-199. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Aydın, İsmail. Kur’ân Müphemleri Olarak Zamirler: Anlama Etkisi Bakımından Zamirlerin Mercii Sorunu. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2012.
• Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes‘ûd. Meâlimü’t-tenzîl. thk. Muhammed Abdullah Nemr. Riyad: Dâr’u-taybe, ts.
• Beydâvî, Ebû Saîd Abdullâh b. Omer el-Şîrâzî. Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Teʾvîl. thk. Mu-hammed Abdurrahman el-Maraşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1418.
• Bilgin, Mustafa. “Hak Dini Kur’an Dili”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/153-163. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh Tâcü’l-luğa. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm., 1407.
• Çelik, Muhammet. “Yûsuf Sûresi 50-51. Ayetlerindeki Zamirlerin Aidiyeti Meselesi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi VI/2 (2004), 1-10.
• Durmuş, İsmail. “İltifât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/152-153. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Düreyd, Ahmed Hasan Salih. “Avdu’d-Damîr fi’l-Kur’âni'l-Kerim”. Mecelletü midadü’l-âdab 2 (ts.), 176-221.
• Ebüssuûd Efendi, Muhammed b. Muhammed. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dârü ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1431.
• Endelûsî, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân. el-Bahru’l-Muhît. thk. Sıdkı Muhammed Celîl. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muḥammed b. Ahmed b. el-Herevî. Tehzîbu’l-Luğa. thk. Muhammed Avd Mirab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2001.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd ed-Deylemî. Meʿânî’l-Kurʾân. thk. Ahmed Yûsuf en-Necâtî v.dğr. 3 Cilt. Mısır: Daru’l-Mısriyye, ts.
• Hâşimî, Ahmed b. İbrâhîm b. Mustafâ es-Seyyid. Cevâhiru’l-belâğa fi’l-meânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘. thk. Yûsuf es-Sûmîlî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1431.
• Hüseyin, Taha - Hatiboğlu, Mehmed. “Kurân’ı Kerim’de Üçüncü Şahıs Zamîrinin İşâret Zamîri Olarak Kullanılışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi VIII (1960), 149-163.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dârü’t-Tunusiyye, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdulhak b. Ğâlib b. Abdirrahman b. Temmâm el-Endelûsî. el-Muharreru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. thk. Abduşşâfî Muhammed Abdusselâm. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l Kütübi’l İlmiyye, 1422.
• İbn Hişâm en-Nahvî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Muğni’l-lebîb an kütübi’l-eârîb. thk. Mâzin el-Mübârek ve Muhammed Ali Hamdullah. 1 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1985.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisanü’l-Arab. Beyrut: Darü Sadr, 1414.
• Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân b. Ömer b. Ahmed. el-Îzâh fî ulûm’l-belâga. thk. Muhammed Abdu’l-Mün’im Hifâcî. 3 Cilt. Beyrut: : Dâru’l-ceyl, 1400.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi li Ahkâmi’l-Kur’ân. 24 Cilt. Beyrut: Darü’r-Risaletü’l-Alemiyye, 2002.
• Mahmud Safi. El-Cedvel fi İrabi’l-Kur’ân ve Sarfuhu ve Beyanuhu ma’a Fevaide Nahviyye Hamme. 15 Cilt. Dımeşk: Darü’r-Reşid, 1995.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahihi Müslim. thk. Mu-hammet Fuat Abdulbaki. 4 Cilt. Beyrut: Daru ihyai’t-Turasi’l-Arab, 1374.
• Râzî, Fahrüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-Gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 1420.
• Sabre, Muhammed Hasaneyn. Merciu’z-zamîr fî’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dârü garib, 2001.
• Sekkâkî, Ebû Yakûb Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebî Bekr. Miftâhu’l-ulûm. thk. Naîm Zerzûr. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1407.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İtkân fî ulûmi’l-Kurʾân. thk. Mu-hammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1431.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Kahire: Dâru hicr, ts.
• Tiyek, Fatih. Zamirlerin Mercii ile İlgili İhtilafların Tefsire Etkisi. Kahramanmaraş: Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Ukberî, Ebû’l-bekâ Muhibbüddîn Abdullâh b. el-Hüseyn. et-Tibyân fî irâbi’l-Kur’ân. thk. Ali Muhammed el-Bicâcî. 2 Cilt. Beytü’l-efkâr ed-Devliyye, 1431.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed b. Alî en-Nîsâbûrî. et-Tefsîru’l-Basît, 1430. Yavuz, Yusuf Şevki. “Elmalılı Muhammed Hamdi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedi-si. 11/57-62. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur'an Dili. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Yılmaz, Selahattin. “Kur’an-ı Kerim’deki Bazı Zamirlerin Mercileriyle İlgili Önemli Kurallar”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi V/1 (2001), 111-123.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî. Meâni’l-Kur’ân ve İrâbuhu. thk. Abdulcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1408.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407.