روايات سعيد بن جبير في تفسير المقاتل بن سليمان (خاصة عن عطاء بن دينار)

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 560 - 574, 30.10.2024

Mehmet Aydemir

https://doi.org/10.31121/tader.1489454

Öz

فُسِّر القرآن الذي نزل رحمةً للبشرية بطرق مختلفة منذ يوم نزوله إلى يومنا هذا. ولم يبتعد علماء عصر التابعين وتابعيهم عن هذا النشاط التفسيري، فحاولوا تفسير القرآن بالتفاسير والتأويلات التي تعلموها من الصحابة، أو نقلوا تفاسيرهم إلى يومنا هذا، مكتوبةً أو شفهية. تركز هذه الدراسة على تفسير مقاتل بن سليمان، باعتباره أول تفسير كامل بقي من فترة التابعين، وقد جُمع بدون أي إسناد، وقد تعامل غالبية العلماء مع هذا التفسير على أنه مصنَّف حديثي وليس تفسيرًا. لذلك قام العلماء بتحليل هذا التفسير دون الأخذ بعين الاعتبار طرق نقل روايات التفسير الأولى، ونتيجةً لذلك زعموا أن مقاتلًا قد ألّف تفسيره برواياتٍ موضوعة. وقد ذكر مقاتل في مقدمة تفسيره ثلاثين مصدرًا استفاد منها في تأليف تفسيره. وقد هدفنا في هذه الدراسة إلى مقارنة مرويات سعيد بن جبير، الذي لم يرد في مصادر تفسير مقاتل المذكورة في مقدمة تفسيره، مع مرويات سعيد بن جبير المنقولة عن طريق عطاء بن دينار. واعتمدنا في ذلك على تفسير ابن أبي حاتم الروائي، وليس على تفسير الطبري. وقد قدمنا معلومات موجزة عن مقاتل بن سليمان، وسعيد بن جبير، وعطاء بن دينار، ودرسنا علاقة الشخصيات المذكورة مع مقاتل بن سليمان. وتوصلنا إلى نتيجة أن هؤلاء الأشخاص الثلاثة لم يلتقوا نظرا على تواريخ ولادتهم ووفياتهم والأماكن التي عاشوا فيها. ولذلك نرى أن مقاتلًا لم يلتقِ بهؤلاء ولم يرو تفسير سعيد بن جبير، وإنما صادف هذا التفسير في مكانٍ ما، كعطاء بن دينار، فأدرجه في تفسيره.

Anahtar Kelimeler

التفسير, مقاتل بن سليمان, سعيد بن جبير, عطاء بن دينار, الروايات

Narrations of Sa'id b. Jubayr in Muqatil b. Sulayman's Tafsir (Specific to Atā b. Dīnār)

Öz

The Qur'an, which was revealed as a mercy to mankind, has been interpreted in different ways from the day it was revealed until today. The scholars of the tābiʿīn and tabaʿ tābiʿīn period did not stay away from this tafsir activity, and they tried to interpret the Qur'ân with the interpretations they learned from the field or served as a bridge for their interpretations to reach the present day in written or oral form. The main problem of our research is that Muqātil b. Sulaimān's tafsīr, the first complete tafsīr to have survived from the period of the tābiʿīn, was composed without any isnād; accordingly, the vast majority of scholars trea-ted this tafsīr as a work of hadīth rather than a tafsīr, analyzed this tafsīr without taking into account the transmission methods of the early tafsīr narrations, and as a result, they claimed that Muqātil composed his tafsīr with fabricated narrations. The introduction of Muqātil's tafsīr mentions 30 sources that he used to compose his tafsīr. In this study, we aimed to compare the narrations of Saʿīd b. Jubayr, who is not includ-ed in the sources of Muqātil's tafsīr apart from the 30 people mentioned in the introduction of Muqātil's tafsīr, with the interpretations of Saʿīd b. Jubayr’s narrations transmitted through ʿAtāʾ b. Dīnār. In doing so, we took Ibn Abī Hātim's narrative tafsīr as a basis, not al-Ṭabarī 's narrative tafsīr. In our study, we fo-und that these people were unaware of each other. In our study, we found that these people were unaware of each other. Especially when we consider the dates of their birth and death and the places where they lived, it is unlikely that these three scholars met each other. For this reason, we believe that Muqātil did not meet these people and narrate Saʿīd's tafsīr, but that he came across this tafsīr somewhere like ʿAtāʾ b. Dīnār and included it in his tafsīr.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Muqātil b. Sulaimān, Sa'id b. Jubayr, ʿAtāʾ b. Dīnār, Narrations

Mukâtil b. Süleymân Tefsirinde Sa‘îd b. Cübeyr Rivâyetleri (Atâ b. Dînâr Özelinde)

Öz

İnsanlara rahmet olarak indirilen Kur’ân’ı Kerim nâzil olduğu günden günümüze değin farklı şekillerde yo-rumlanmıştır. Tâbiîn ve tebeu’t-tâbiîn dönemi alimleri de bu tefsir faaliyetinden uzak kalmamış, Kur’ân’ı sahabeden öğrendikleri yorumlarla tefsir etmeye çalışmışlar ya da onların yorumlarını yazılı veya sözlü bir şekilde günümüze ulaşmasında köprü görevi görmüşlerdir. Araştırmamamın da üzerinde durduğu temel problem tebeu’t-tâbiîn döneminden günümüze ulaşan ilk tam tefsir olan Mukâtil b. Süleymân tefsirinin isnadsız bir şekilde telif edilmesi; buna bağlı olarak alimlerin kahir ekseriyetinin bu tefsire, tefsir değil de hadis eseriymiş gibi muamele yapmalarıdır. Bu sebeplerle alimler, bu tefsiri ilk dönem tefsir rivâyetlerinin nakil yöntemlerini dikkate almadan incelemiş ve bunun neticesinde Mukâtil’in tefsirini uydurma rivâyetlerle oluşturduğunu iddia etmişlerdir. Mukâtil tefsirinin giriş kısmında tefsirini oluştururken kullandığı 30 kaynak-tan bahsetmektedir. Biz bu çalışmada Mukâtil tefsirinin mukaddimesinde yer alan 30 kişiden ayrı olarak kaynakları arasında yer almayan Sa‘îd b. Cübeyr rivâyetlerinin ‘Atâ b. Dînâr aracılığıyla nakledilen yorumla-rıyla karşılaştırmayı hedefledik. Bunu yaparken de Taberî’nin rivâyet tefsirini değil de İbn Ebî Hâtim’in ri-vâyet tefsirini esas aldık. Çalışmamızda Mukâtil b. Süleymân, Sa‘îd b. Cübeyr ve ‘Atâ b. Dînâr hakkında kısaca bilgiler verdik. Bununla beraber bu kişilerin Mukâtil b. Süleymân’la bir bağlantısının bulunup bulun-madığını irdeledik. Çalışmamızda bu kişilerin birbirlerinden habersiz olduklarını gördük. Özellikle doğum, ölüm tarihleri ve yaşadıkları yerleri göz önüne aldığımızda bu üç alimin birbiriyle karşılaşma ihtimalinin dü-şük olduğunu tespit ettik. Bu sebeple biz Mukâtil’in bu kişilerle karşılaşıp Sa‘îd’in tefsirini rivâyet ettiğine değil de ‘Atâ b. Dînâr gibi bu tefsire bir yerde denk gelip tefsirine yerleştirdiğini düşünüyoruz.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mukâtil b. Süleymân, Sa‘îd b. Cübeyr, ‘Atâ b. Dînâr, Rivâyetler.

Kaynakça

• Akpınar, Ali. Sa’îd b. Cübeyr ve Tefsir İlmindeki Yeri. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2021.
• Babaî, Ali Ekber. Tefsir Ekolleri. çev. Kenan Çamurcu. İstanbul: el-Mustafa Yayınları, 2014.
• el-Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl. et-Târîḫu'l-kebîr. nşr. Hey'et. Ḥaydarâbâd: Dâiratu'l-Maʿârifi'l-ʿOŝmâniyye, ts.
• Cemâluddîn el-Mizzî, Ebû'l-Ḥaccâc Yûsuf b. ʿAbdurraḥmân b. Yûsuf el-Kelbî. Tehẑîbu'l-kemâl fî ʾesmâi'r-ricâl. nşr. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf. Beyrut: Muessesetu'r-Risâle, 1400/1980.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 1996.
• Çalışkan, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• ed-Dâreḳuṭnî, Ebû'l-Ḥasen ʿAlî b. ʿOmer el-Bağdâdî. eḍ-Ḍuʿafâʾ ve'l-metrûkîn. nşr. ʿAbdurraḥîm Muḥammed el-Ḳaşḳarî. Medine: Mecelletu'l-Câmiʿati'l-İslâmiyye, 1403 (I-II), 1404 (III).
• Dinç, Ömer. Erken Dönem Tefsir Geleneğinde Nakil Anlayışı. İstanbul: İsam Yayınları, 2022.
• ed-Dûrî, Abdulazîz. “Bağdat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/425-433. İstan-bul: TDV Yayınları, 1991.
• Dumlu, Ömer – Aydemir, Mehmet. Tefsir Tarihi. İstanbul: Kitabî Yayınları, İstanbul, 2022.
• Ebû Naṡr el-Kelâbâẑî, Ebû Naṡr ʾAḥmed b. Muḥammed b. el-Ḥuseyn b. el-Ḥasan Ebû Naṡr el-Buḫârî el-Kelâbâẑî. Ricâlu'ṡ-Ṡaḥîḥi'l-Buḫârî. nşr. ʿAbdullâh el-Leyŝî. Beyrut: Dâru'l-Maʿrife, 1407/1986.
• Ebû'l-Ḳâsım b. el-Ferrâʾ, Ḳâḍî Ebî Yaʿlâ el-Bağdâdî ʿUbeydullâh b. ʿAlî b. Muḥammed b. Muḥammed b. el-Ḥuseyn b. el-Ferrâʾ el-Ḥanbelî. Tecrîdu'l-ʾesmâʾ ve'l-kunâ el-meẑkûra fî kitâbi'l-muttefiḳ ve'l-mufteriḳ. Yemen: Merkezu'n-Nuʿmân, 1432/2011.
• el-Ednevî, Aḥmed b. Muḥammed. Ṭabaḳâtu'l-mufessirîn. nşr. Suleymân b. Ṣâliḥ el-Ḫazzî. Suʿûdî ʿArabistan: Mektebetu'l-ʿUlûm ve'l-Ḥikem, 1417/1997.
• el-Ḫaṭîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAlî. Târîḫu Bağdâd. nşr. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf. Beyrut: Dâru'l-Ğarbi'l-İslâmî, 1422/2002.
• Ḫalîfe b. Ḫayyâṭ, Ebû ʿAmr Ḫalîfe b. Ḫayyâṭ el-ʿUṡfurî. Ṭabaḳâtu Ḫalîfe b. Ḫayyâṭ. nşr. Su-heyl Zekkâr. b.y.: Dâru'l-Fikr, 1414/1993.
• İbn ʿAsâkir, Ebû'l-Ḳâsım ʿAlî b. el-Ḥasen. Târîḫu Dimeşḳ. nşr. ʿOmer b. Ğarâme el-ʿAmravî. b.y.: Dâru'l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Ebî Ḥâtim, Ebû Muḥammed ʿAbdurraḥman b. Muḥammed er-Râzî. el-Cerḥ ve't-taʿdîl. nşr. Ṭabʿatu Meclisi Dâîreti'l-Maʿârifi'l-ʿOŝmâniyye. Haydarabad-Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâŝi'l-ʿArabî, 1371/1952.
• İbn Ḥacer, Ebû'l-Faḍl Aḥmed b. ʿAlî el-ʿAsḳalânî. Tehẑîbu't-tehẑîb. Hindistan: Dâiretu'l-Maʿârifi'n-Niẓâmiyye, 1326/1908.
• İbn Ḫallikân, Ebû'l-ʿAbbâs Aḥmed b. Muḥammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Ḫallikân el-İrbilî. Vefiyâtu'l-aʿyân ve enbâu ebnâi'z-zamân. nşr. İḥsân ʿAbbâs. Beyrut: Dâru Ṡâdir, 1318/1900.
• İbn Ḥibbân, Ebû Ḥâtim Muḥammed b. Ḥibbân el-Bustî. el-Mecrûḥîn mine'l-muḥaddiŝîn ve'ḍ-duʿafâ ve'l-metrûkîn. nşr. Maḥmûd İbrahim Zâyed. Haleb: Dâru'l-Vaʿy, 1396/1976.
• İbn Ḥibbân, Ebû Ḥâtim Muḥammed b. Ḥibbân el-Bustî. Meşâhîru ʿulemâi'l-emṡâr ve aʿlâmu fuḳahâi'l-ʾaḳṭâr. nşr. Merzûḳ ʿAlî İbrâhîm. b.y.: Dâru'l-Vefâʾ, 1411/1991.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. Muslim b. Ḳuteybe ed-Dîneverî. el-Maʿârif. nşr. Ŝervet ʿUkkâşe. b.y.: el-Heyʾetu'l-Mıṣriyyetu'l-ʿÂmme, 1413/1992.
• İbn Mencuyeh, Ebû Bekr ʾAḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed b. İbrâhîm b. Mencûyeh. Ricâlu Ṡaḥîḥi Muslim. nşr. ʿAbdullâh el-Leyŝî. Beyrut: Dâru'l-Maʿrife, 1407/1986.
• İbn Saʿd, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Saʿd b. Menîʿ. eṭ-Ṭabaḳâtu'l-kubrâ. nşr. Muḥammed ʿAbdulḳâdir ʿAṭâ.Beyrût: b.y., 1410/1990.
• İbnu'l-Cevzî, Ebu'l-Ferec ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî. eḍ-Ḍuʿafâʾ ve'l-metrûkûn. nşr. ʿAbdullâh el-Ḳâḍî. Beyrût: Dâru'l-Kutubi'l-ʿİlmiyye, 1406/1985.
• İbnu'n-Nedîm, Ebû'l-Ferec Muḥammed b. İsḥâḳ b. Muḥammed el-Verrâḳ el-Bağdâdî. el-Fihrist. nşr. İbrahim Ramaḍân. Beyrut: Dâru'l-Maʿrife, 1417/1997.
• İsmail b. Muhammed el-Bağdadî, Emîn Mîr Süleym el-Bâbânî. Hediyyetü’l-ʿârifîn esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. İstanbul: el-Ma‘ârifu’l-Celîle fî Mat-ba‘atihi’l-Behiyye, 1951.
• Kabakcı, Ersin. “Âyetler Arası Münasebet Meselesinin Tefsirlere Yansıması Tarihî Kökeni-ne Yönelik Bir Sorgulama: Tefsîru Mukâtil Örneği”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 4/2 (Ekim/October 2020), 420-442.
• Karataş, Ali. Tefsir Geleneğinde Rivâyet. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Keḥḥâle, ʿOmer Rıḍâ Keḥḥâle. Muʿcemu'l-muʾellifîn, Beyrut: Dâru İḥyâʾi't-Turâŝi'l-ʿArabî, ts.
• Koç, Mehmet Akif. İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2003.
• Kurban, Nur Ahmet. İlk Dönem Tefsir Hareketleri/Mekke Ekolü Örneği. Gümüşhane: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Ma‘rifet, Muhammed Hâdî. et-Tefsir ve’l-müfessirûn fî sevbihî’l-kâşîb. b.y.: Muessesetu’l-Kuds es-Sekâfiyye, 1428.
• Muḳâtil b. Suleymân, Ebû'l-Ḥasen Muḳâtil b. Suleymân el-Belḫî. Tefsîru Muḳâtil b. Sul-eymân. nşr. ʿAbdullâh Maḥmûd Şeḥâte. Beyrut: y.y., 1423/2002.
• Musaid Müslim Abdullah. Gelişme Döneminde Tefsir. çev. Muhammed Çelik. İzmir: Yeni Akademi Yayınları, 2006.
• eŝ-Ŝaʿlebî, Ebû İsḥâḳ Aḥmed b. Muḥammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve'l-beyân. nşr. Heyet. Cidde: b.y., 1436/2015.
• Sezgin, Fuat. Târîḫu’t-türâs̱i’l-ʿArabî. çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî. Kahire: Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1991.
• eṭ-Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Câmiʿu'l-beyân fî teʾvîli ʾâyi'l-Ḳur'ân. nşr. ʾAḥmed Muḥammed Şâkir. b.y.: Muʾessesetu'r-Risâle, 1420/2000.
• eẑ-Ẑehebî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Aḥmed. Mîzânu'l-iʿtidâl fî naḳdi'r-ricâl. nşr. ʿAlî Muḥammed el-Becâvî. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1382/1963.
• eẑ-Ẑehebî, Şemsüddîn Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOŝmân b. Ḳâymâz. Siyeru aʿlâmi'n-nubelâ'. nşr. Suʿayb el-Arnâvut. b.y.: Muʾessesetu'r-Risale, 1405/1985.