مَكَانَةُ إِسْنَادِ ابْنِ الْعَرَبِيِّ فِي مَحَاسِنِ التَّأْوِيلِ فِي الهوية السلفية لجمال الدين القاسمي

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 423 - 443, 30.10.2024

Muhammet Çol

https://doi.org/10.31121/tader.1489701

Öz

يعتبر جمال الدين القاسمي من الاسماء البارزة في المنهج التأويلي السلفي المعاصر ذو الجذور التاريخية. و تظهر آثار الفكر السلفي الذي يرتكز على منهج أهل الحديث في أغلب كتبه عامة كما في كتاب "محاسن التأويل". ومع ذلك بشكل عام توجد آثار لتوجهات صوفية في حياته وأعماله، وهو ما لا يتماشى مع توجهات الفكر السلفي. وهنا تكمن إشكالية تبرز في هذا السياق. وبناءً على هذا تهدف المقالة إلى دراسة الجوانب الصوفية والسلفية في تفسيره من خلال رجوعه إلى ابن العربي، باستخدام طرق البحث في العلوم الاجتماعية مثل جمع البيانات، والتحليل، والمقارنة.وكذلك تهدف إلى كشف مدى تأثير السلفية غير المتجانسة على القاسمي ، وذلك من خلال استعراض تفسيره في "محاسن التأويل" الذي يُظهر هويته السلفية، ونظرته إلى التصوف، والمصادر الصوفية لديه ، وتفسيراته وانتقاداته، مع الوقوف على مكانة وموقع القاسمي في الكتب و الدراسات السابقة، و التركيز على مواضع رجوعه لأراء لابن العربي وبناءً على هذا فإن المشكلة الأساسية التي تتناولها المقالة تتلخص في هذا السؤال: ما معنى أن يرجع القاسمي المعروف بهويته السلفية والتي تُفترض معارضتها للتصوف، إلى ابن العربي في تفسيره والمعروف بتوجهه الصوفي بجانب أنه أيضاً من المؤسسين لفكرة وحدة الوجود وللإجابة على هذا التساؤل تم تتبع التطبيقات التي تُظهر الهوية الصوفية في "محاسن التأويل" وتحليل مواضع رجوعه إلى ابن العربي في مسائل "رؤية الله، التوسل، إيمان فرعون، وكلام الله"، ودراسة تأثير هذا على البُعد الفكري للقاسمي. وقد تم التركيز على تأثير الرجوع لابن العربي في اشاراته له على سلفية القاسمي، وقد خلصت الدراسة الى أن القاسمي لم يتخذ موقفاً سلبياً بشكل جذري اتجاه الفكر الصوفي

Anahtar Kelimeler

تفسير, القاسمي, محاسن التأويل, السلفية, ابن العربي, التصوف

Cemâleddin el-Kâsımî’nin Selefî Kimliğinde Mehâsinü’t-Te’vîl’deki İbnü’l-Arabî Atıflarının Yeri

Öz

Cemâleddin el-Kâsımî, tarihsel kökene sahip çağdaş Selefi hermenötik paradigmanın sembol isimlerinden olup Ehl-i Hadîs merkezli çağdaş Selefî düşünce dünyasının izleri, eserlerinin genelinin yanında Mehâsinü’t-te’vîl’de de mevcuttur. Durum böyle olmakla birlikte genel olarak Selefî düşüncenin sıcak bakmadığı tasavvufî yönelimin izleri onun hayatında ve çalışmalarında görülmektedir. Dolayısıyla burada bir problem vardır. Bu düzlemde makalede sosyal bilimlerin veri toplama, sentez, analiz ve mukayese gibi araştırma yöntemleri dikkate alınarak tasavvufî ve Selefî yönünün tefsirindeki İbnü’l-Arabî atıflarından hareketle incelenmesi hedeflenmiştir. Homojen yapı arz etmeyen Selefîliğin, Kâsımî üzerindeki etki boyutunun ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Sistem olarak Mehâsinü’t-te’vîl’deki Selefî kimliğini gösteren genel uygulamalarından hareketle tasavvufa bakışı, tasavvufî kaynakları, yorumları ve eleştirilerinin ardına düşülecek ve bunlardan sonra İbnü’l-Arabî atıfları merkezinde Kâsımî’nin literatürdeki konumuna bakılacaktır. Bu bağlamda makalenin temel problematiği Selefî kimliğe sahip olduğu bilinen Kâsımî’nin normalde tasavvuf karşıtı olması beklenirken tasavvufî yönelimin izlerini tefsirinde göstermesinin ve vahdet-i vücûd düşüncesinin kurucularından İbnü’l-Arabî’ye atıf yapmasının ne anlama geldiğinin ortaya çıkarılmasıdır. Bu doğrultuda makalede Mehâsinü’t-te’vîl’deki tasavvufî kimliğini gösteren uygulamalarının ardına düşülerek “rü’yetullah, tevessül, Firavun’un imanı ve kelâmullah” meselelerindeki İbnü’l-Arabî atıfları tahlil edilmiş, bunların düşünce boyutuna etkisi araştırma konusu yapılmıştır. İbnü’l-Arabî atıflarının Selefîliğine etkisi üzerinde durulmuş ve tasavvuf düşüncesine menfî radikal bir tavırla yaklaşmadığı fark edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kâsımî, Mehâsinü’t-te’vîl, Selefîlik, İbnü’l-Arabî, Tasavvuf.

The Significance of the References to Ibn al-Arabī in Mehasinu al-Tawil In The Salafī Identıty of Jamaleddin al-Qasimi

Öz

Cemâleddin el-Kâsımî is one of the symbolic figures of the contemporary Salafi hermeneutic paradigm, which has historical roots. Traces of the Salafi thought, centered on the Ahl al-Hadith, are evident in most of his works, including Mehâsinü’t-Te’vîl. However, despite this elements of Sufi inclinations, generally not favored by Salafi thought, are observed in his life and works. Therefore, a problem arises here. In this context, the article aims to examine the Sufi and Salafi aspects of his exegesis through references to Ibn al-Arabi by employing research methods such as data collection, synthesis, analysis, and comparison from the social sciences. The study aims to reveal the extent of the influence of the non-homogeneous nature of Salafism on Kâsımî. By analyzing the general practices that reflect the Salafi identity in Mehâsinü’t-Te’vîl, the article will explore his perspective on Sufism, Sufi sources, interpretations, and criticisms, followed by examining Kâsımî's position in the literature through references to Ibn al-Arabi. In this regard, the main problem addressed by the article is to uncover the significance of Kâsımî, known for his Salafi identity and expected to be opposed to Sufism, showing traces of Sufi inclinations in his exegesis and referencing Ibn al-Arabi, one of the founders of the concept of Wahdat al-Wujud. To achieve this goal, the article analyzes the practices that reflect the Sufi identity in Mehâsinü’t-Te’vîl by focusing on issues such as the vision of God, intercession, the faith of Pharaoh, and the word of God, and examines the impact of these references on his thought. It is noted that Kâsımî does not adopt a radically negative stance towards Sufi thought.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Al-Qasimi, Mehasinu al-tawil, Salafīyya, Ibn Al-Arabi, Ṣūfīyya

Kaynakça

• Abaza, Nizar. Cemâlüddîn el-Kâsımî: Ehadu ulemâi’l-ıslâhi’l-hadîs fi’ş-Şam. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1997.
• Ahmed b. Hanbel. Müsned. thk. Şuayb el-Arnavut vd. Beyrut: Müessesetü'r-Risale, 2001.
• Ak, Abdurrahman Hâlid. Usûlü’t-tefsîr ve kavâidühu. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 2. Basım, 1986.
• Akın, Mehmet. “Bikâî’nin Tefsirinde Müteşâbihü’l-Kur’ân ve Hurûf-ı Mukattaa İlişkisi”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 8/1 (Nisan, 2024), 129-151.
• Bahar, Murat. “Cemâleddîn el-Kâsımî’nin Kimliği, Kişiliği ve ‘Mehâsinü’t-Te’vîl’ Adlı Eseri”. Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2021), 115-138.
• Baş, Emrah. “İbnü’l-Arabî’nin Firavun’un İmânı Konusundaki Görüşleri Etrafında Şekillenen Bir Polemik: Aliyyü’l-Kari’nin Celâleddin ed-Devvânî Eleştirisi”. İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlâkı III (M. XII. – XIX. Yüzyıl Arası). ed. Teceli Karasu – Mahsum Aytepe. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2021.
• Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat Tasavvufun Teşekkül Süreci. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Baytâr, Abdürrezzâk. el-Hilyetü’l-beşer fî târîhi’l-karni’s-sâlisi aşer. thk. Muhammed Behçet el-Baytar. Beyrut: Dâru Sadr, 1993.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi Tabakâtü’l-Müfessirîn. sad. Abdulaziz Hatip. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2014.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Vehhâbîlik”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 42/611-615. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Commins, David Dean. Osmanlı Suriyesi’nde Islahat Hareketleri. çev. Selahaddin Ayaz. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1993.
• Coppens. Pieter. “Breaking with the Traditional Ottoman Tafsir Curriculum? Al-Qâsimi’s Tamhid Khatir fi Qawâ’id al-Tafsir in the Context of Late-Ottoman Arabism”. Osmanlı’da İlm-i Tefsîr. ed. Taha Boyalık - Harun Abacı. İstanbul: İSAR Yayınları, 2019.
• Coşkun, Muhammed. Modern Dünyada Kur’ân Yorumu Tefsir Disiplininde Çağdaş Tartışmalar. İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
• Çalışkan, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Bilay Yayınları, 2019.
• Çol, Muhammet. Kâfiyeci ve Sa‘dî Bağlamında Kavâidü’t-Tefsîr Kavramı ve Literatürü. İstanbul: DBY Yayınları, 2021.
• Çol, Muhammet. Ömer en-Nesefî ve et-Teysîr fi’t-Tefsîr’i. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Demirli, Ekrem. İbnü’l-Arabî Metafiziği. İstanbul: Sufı Kitap, 2017.
• Günay, Hacı Mehmet. “Suriye Selefiliğinin Önderi Cemâleddîn el-Kâsımî (1866-1914): Hayatı, Islahatçı Kişiliği ve Fıkhî Eserleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 6 (2005), 119-140.
• Hâfız, Muhammed Muti‘ - Abâza, Nizâr. Târîhu ulemâ‘i Dımaşk fi’l-karni’r-râbi aşera el-hicrî. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1986.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. Fusûsü’l-hikem. thk. Ebü’l-Alâ Afîfî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• İstanbûlî, Mahmut Mehdî. Şeyhu’ş-Şâm Cemâluddîm el-Kâsımî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1985.
• İşçan, Mehmet Zeki. Selefilik İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
• Kalkan, Gökçen. Cemâleddîn el-Kâsımî ve Tefsirdeki Metodu. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Kara, Mustafa. Tanzimât’tan Cumhuriyet’e Tekke Derviş ve Hüzün. Bursa: Verka Yayıncılık, 2019.
• Karataş, Şuayip. “Kâsımî’nin Mehâsinü’t-Te’vîl İsimli Tefsirinin Mukaddimesinde Kıraat Olgusu”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 2021, 315-337.
• Kâsımî, Cemâlüddîn. Kur’ân’ı Anlamak: Tefsir İlminin Temel Meseleleri. çev. Sezai Özel. İstanbul: İz Yayıncılık, 1990.
• Kâsımî, Muhammed Cemâlüddîn. Tefsirü’l-Kâsımî el-müsemmâ mehâsinü’t-te’vîl. thk. Muhammed Fuad Abdülbâkî. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1978.
• Kâsımî, Zâfir. Cemâlüddîn el-Kâsımî ve Asruhu. Dımaşk: y.y., 1965.
• Kaya, Mehmet. “Abdürrezzâk Kâşânî (ö. 730/1330) ve Tefsirdeki Metodu”. Mütefekkir 2/3 (2015), 107-135.
• Kızıl, Fatma. “Hadis İlminde Modern Yaklaşımlar”. İslâmî İlimlerde Klasik ve Modern Yaklaşımlar. ed. İlyas Çelebi. İstanbul: İSAV - Ensar Neşriyat, 2023.
• Kutsal Kitap: Tevrat, Zebur İncil. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi – Yeni Yaşam Yayınları, 2001.
• Özel, Mehmet. Kelam Perspektifinden Vehhabîlik. Konya: Kitap Dünyası, 2023.
• Öztürk, Mustafa. “Tefsir Geleneğinde Selefîlik Ekolü”. İlahiyat Akademi Dergisi 1/1-2 (2015), 195-252.
• Polat, Fethi Ahmet. “Dirâyet Ağırlıklı Tefsirler”. Tefsir El Kitabı. ed. Mehmet Akif Koç. Ankara: Grafiker Yayınları, 5. Basım, 2017.
• Sa‘dî, Abdurrahman b. Nâsır. Teysîru’l-kerimi’r-rahmân fî tefsîri kelâmi’l-mennân. İstanbul: Guraba Yayıncılık, 2002.
• Seymen, Sadık. “Selefî Tefsir Ekolü”. Çağdaş Tefsir Ekolleri. ed. Aykut Kaya. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Sülün, Murat. “Harâllî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 16/96-97. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 4. Basım, 2015.
• Turgut, Ali. “Cemâleddîn el-Kâsımî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 7/311-312. İstanbul: TDV Yayınları, 1993. Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2002.
• Yazar, Samed. Cemâlüddîn el-Kâsımî ve Mehâsinü’t-Te’vîl’inde Kur’ân’ı Yorumlama Yöntemi. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Yazar, Samed. Osmanlı Son Döneminde Suriyeli Bir Müfessir -Cemâlüddîn el-Kâsımî ve Mehâsinü’t-Te’vîl Adlı Eseri-. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
• Yıldız, Mustafa. “Tâhir b. Âşûr’un et-Tahrîr ve’t-Tenvîr İsimli Tefsirinde Klasik İsrâiliyata Yaklaşımlar”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 6/1 (2022), 50-77.
• Yüksel, Mukadder Arif. “Kur’an Kelimelerinden el-Vech’in (الوجه) Tefsir Kaynaklarında ve Meâllerde Anlamlandırma Sorunu”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 8/1 (2024), 178-201.
• Ziriklî, Hayrettin. el-‘Alâm Kâmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-ʿArab ve’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşrikîn. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.