أدبيات رسم المصحف مع المؤلفات الموجودة و المفقودة

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 620 - 658, 30.10.2024

Yunus Emre Taşdemir , Mustafa Sağlam

https://doi.org/10.31121/tader.1489805

Öz

إن خصائص الإملاء المتعلقة بالمصاحف الأولى كانت موضوعًا للنقاش منذ زمن بعيد. يمكن القول إن اختلاف كتابة نفس الكلمة في مواضع متعددة قد أثر على خروج النص والقراءة عن الوحدة. منذ العصور الأولى، تم تأليف العديد من الأعمال التي تتناول هذه الخصائص في رسم المصحف، وقد وصل بعضها إلينا، بينما لم يصل البعض الآخر. تهدف هذه المقالة إلى تحليل وتقييم هذه الأعمال، التي تستحق كل منها دراسة مستقلة، من حيث الخصائص الممكنة كما تهدف إلى تحديد النقاط التي تسلط الضوء على الاختلافات في الكتابة بين الرسم الذي يتوافق مع النص والقراءة،والمصاحف التي أعدها عثمان رضي الله عنه، بدءًا من القرن الثاني للهجرة. تمهيدًا لهذا الموضوع، تم البدء بشرح مفهوم "رسم المصحف" وما المقصود به، بالإضافة إلى بعض الخصائص مثل الحذف، والزيادة، والبدل، وكتابة الوصل والفصل، وكتابة الهمزات، وكتابة الكلمات التي تحتوي على قراءتين بكلمة واحدة منها كما تم مناقشة ضرورة اتباع رسم المصحف، وفوائد الأبحاث المتعلقة به، ومشكلات كونه توقيفيًا. عند دراسة الأعمال المكتوبة حول رسم المصحف، يظهر أنها كتبت في القرن الثاني هجرياً، بينما توسعت من حيث المحتوى بعد القرن الرابع هجرياً. تشير الإشارات التي وردت في "الفهرست" لابن النديم (توفي 385/995) و"المقنع" لأبي عمرو الداني (توفي 444/1053) إلى وجود أعمال تتعلق برسم المصحف، حيث ذكروا أسماء هذه الأعمال ونقلوا عنها، مما يدل على وجود تلك الأعمال المفقودة في النهاية، يكشف هذا الوضع، الذي يمكن أن يُطلق عليه الحلقة المفقودة، عن حقيقة أنه ليس فقط الأعمال الموجودة، وإنما أيضًا المعلومات المتداولة في هذه الأعمال تستدعي ضرورة إجراء دراسات حول المعلومات التي يُفترض وجودها في الأعمال المفقودة. لهذا الغرض، تناولت المقالة بطريقة وصفية شاملة الأعمال المفقودة والحالية والمؤلفين، مما أتاح تقديم معلومات حول المصادر التي تشكل أدبيات رسم المصحف.

Anahtar Kelimeler

قراءات, ، رسم المصحف, مصحف, مفقود, منظوم, مؤلف

Resmü'l-Mushaf Literature with its Lost and Existing Works

Öz

The spelling features of the earliest mushafs have long been a topic of extensive discussion. Notably, the variation in the spelling of the same word across different instances—thus transcending the unity of wording and recitation—has contributed significantly to this discourse. Since the early periods of Islamic scholarship, numerous works addressing these features of resmu'l-mushaf have been produced. While some of these works have not survived to the present day, others remain accessible. This article aims to analyze and evaluate the existing literature related to mushaf spelling, each deserving of individual study for its unique features. Additionally, this work seeks to identify developments that have emerged since the second century Hijri, revealing the spelling differences between the Osman mushafs and the spelling conventions that align with traditional wording and recitation, thereby paving the way for new research avenues. To establish a foundation for this subject, we begin by explaining the concept of resmu'l-mushaf, including features such as hazif, rather, price, vasıl-fasıl, the spelling of hemzanin, and the representation of words containing dual recitations. We also discuss the necessity of adhering to the resmu'l-mushaf, the benefits of research in this area, and the challenges related to its preservation. Upon examining the works on resmu'l-mushaf, we find that many were written in the second century Hijri, with a notable expansion in content occurring after the fourth century. Notable scholars such as İbnü'n-Nedîm (d. 385/995) in el-Fihrist and Ebû Amr ed-Dânî (d. 444/1053) in el-Mukni have contributed significantly to this field. Their references to various works and citations indicate the existence of numerous additional texts on resmu'l-mushaf. This situation, often referred to as the "missing link," underscores the necessity of investigating not only the extant works but also the insights conveyed by the now-lost texts, drawing upon the information available in the surviving literature. Accordingly, this article employs a descriptive method to explore a broad range of both imaginary and extant works along with their authors, thus contributing to the scholarship surrounding resmu'l-mushaf literature.

Anahtar Kelimeler

Resmü’l-Mushaf, Mushaf, Lost, Verse, Author, Qirā’a

Mefkûd ve Mevcut Eserleriyle Resmü'l-Mushaf Literatürü

Öz

İlk mushaflara ait imla özellikleri öteden beri çokça tartışılan konular arasındadır. Aynı kelimenin muhtelif yerlerde farklı yazılmasıyla lafız ve tilavet birlikteliğinin dışına çıkılmış olmasının bunda etkili olduğu söylenebilir. İlk dönemlerden bu yana resmu’l-mushaf’ın bu özelliklerini konu edinen birçok eser vücuda getirilmiştir. Bu eserlerin kimisi günümüze ulaşmamışken kimisi de mevcut durumdadır. Bu makalede mushaf imlası ile ilgili her biri üzerinde ayrı ayrı çalışmayı hak eden bu eserlerin, özellikleri açısından mümkün ol-dukça analiz ve değerlendirmeye tabi tutulması amaçlanmaktadır. Yine bu kaynaklarda, hicri ikinci asırdan itibaren gelişen, lafza ve tilavete uygun imla ile Hz. Osman mushafları arasındaki yazım farklılıklarını ortaya çıkaran hususların tespit edilmesi, böylece yeni çalışmalara kapı aralaması hedeflenmektedir. Konuya temel oluşturmak amacıyla resmu’l-mushaf kavramı ile ne kastedildiği, resmu’l-mushaf’ın hazif, ziyade, bedel, vasıl-fasıl, hemzenin yazımı, iki kıraat ihtiva eden kelimenin bu kelimelerden biri ile yazılması gibi özellikler hakkında bilgiler vererek makaleye başlanmıştır. Ayrıca resmu’l-mushaf’a ittibanın gerekliliği, resmu’l-mushaf ile ilgili araştırmaların faydaları, resmu’l-mushaf’ın tevkîfî oluşu meseleleri tartışılmıştır. Resmu’l-mushaf’a dair yazılmış eserler incelendiğinde bu eserlerin hicrî ikinci yüzyılda kaleme alındığı, hicrî dördüncü asırdan sonra ise içerik bakımından genişlediği görülmektedir. İbnü’n-Nedîm’in (öl. 385/995) el-Fihrist’te, Ebû Amr ed-Dânî’nin (öl. 444/1053) de el-Mukni‘de, resmu’l-mushaf’a dair eserlere atıfta bulunmaları, bu eserlerin isimlerini zikredip aktarımda bulunmaları, söz konusu mefkûd câmi‘ eserlerin varlığına işaret etmektedir. Sonuçta kayıp halka olarak da isimlendirilebilecek bu durum, sadece mevcut eserlerin değil mevcut eserlerdeki bilgilerden hareketle mefkûd eserlerde varlığı nakledilen bilgilerin de üzerinde çalışma yapmayı gerekli kıldığı gerçeğini ortaya koymaktadır. Bu maksatla makalede tasvîrî bir yöntemle geniş kapsamlı mefkûd ve mevcut eserler ve müellifleri ele alınmıştır. Böylece resmu’l-mushaf literatürünü oluşturan kaynakların bilgilerine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Resmü’l-Mushaf, Mushaf, Mefkûd, Manzûm, Müellif, Kıraat

Kaynakça

• Ahfeş, Ebü’l-Hasen Saîd b. Mes‘ade el-Evsat. Kitâbu’l-kavâfî. Nşr. İzzet Hasan. Dımaşk: y.y., 1390/1970.
• Akaslan, Yaşar. “Resmu’l-Mushaf Literatürü Açısından Kâsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî’nin ‘Akîletü Etrâbi’l-Kasâid fî Esne’l-Mekâsıd’ı”, Trabzon İlahiyat Dergisi = Trabzon Theology Journal 10/1 (2023), 255-277.
• Akdemir, M. Atilla. “Kırâat-resmu'l-Mushaf İlişkisi”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları: Kıraat İlmi ve Problemleri-IV, 2002, 117-134.
• Altıkulaç, Tayyar. “İbn Âmir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/308-310. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Altıkulaç, Tayyar. “İbn Miksem el-Attâr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/200-201. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Altıkulaç, Tayyar. “Kisâî, Ali b. Hamza”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/69-70. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Altıkulaç, Tayyar. “Mehdevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/367-368. Ankara: TDV Yayınları, 1989. Ayas, Tahir. Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm ve Hadisçiliği. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir b. Muhammed b. Tayyib. el-İntisâr li’l-Kur’ân. Thk. Muhammed ‘Isâm el-Kudât. 2 Cilt. Ummân: Dâru’l-Feth li’n-Neşr, 1422/2001.
• Başal, Abdulhalim. Endülüs’te Kıraat İlmi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021. Berakâtî, Muhammed b. Abdullah b. İbrahim. Verdu’t-Tâif fî şerhi ravzati’t-tarâif fî resmi’l-mesâhif. Mekke: Dâru’t-Tayyibeti’l-Hadrâi, 1443/2021.
• Beyhaki, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin. el-Câmi‘ li şuabil-îmân. Thk. Abdu’l-Ali Abdülhamîd Hâmid - Muhtâr Ahmed en-Nedvî. 14 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1423/2003.
• Beyyûmî, Muhammed Receb. “Mushaf’ın Yeni İmlâya Göre Yazılması”. çev. Hüseyin Avni Çelik. İslâmî Araştırmalar 3/1 (1989), 55-60.
• Ca‘berî, Burhâneddîn İbrâhim b. Ömer. Cemîletü erbâbi’l-merâsid fî şerhi ‘akîleti’l-etrâbi’l-kasâid. Thk. Muhammed İlyas Muhammed Enver. 2 Cilt. Umman: el-Müvezze‘ Arvika, 1438/2017.
• Cankurt, Fatih. “Resm-i Osmânî Kâideleri Bağlamında TMSK E. H. 2 Nr. Mushaf”. ATEBE Dergisi 8 (Aralık 2022), 233-263.
• Cankurt, Fatih. “Kırâat İlminin Türkiye’deki Seyri”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (2018), 55-119.
• Cankurt, Fatih. "Tefsir Mukaddimelerinde Mushaf Tarihi Olgusu". Tasavvur - Tekirdağ İlahiyat Dergisi 9/2 (Aralık 2023), 1311-1336.
• Ceknî, Muhammed el-‘Akıb b. Seydî Abdullah. Keşfu’l-‘amâ ve’r-rayn an nâzırî mushafi zi’n-nûrayn, 2010. Cermî, İbrâhîm Muhammed. Mu‘cemu ‘ulûmi’l-Kur’ân ‘ulûmu’l-Kur’ân et-tefsîr et-tecvîd el-kırâât. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1422/2001.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Tâcu’l-luğa ve sıhahi’l-‘arabiyye. Thk. Ahmed Abdülğafûr ‘Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 2. Basım, 1399/1979.
• Cühenî, Muhammed b. Muâz. el-Bedî‘ fî ma‘rifeti mâ rusime fî mushafi Osmân. Thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. Suudi Arabistan: Dâru’l-Gavsânî, 2017.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. Kitâbu’t-teysîr fi’l-kırââti’s-seb‘. Thk. Otto Pretzl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1416/1996.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. el-Muhkem fî nakdi’l-mesâhif. Thk. İzzet Hasan. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1418/1997.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. el-Mukni‘ fî ma‘rifeti mersûmi mesâhif-i ehli’l-emsâr. Thk. Muhammed Ahmed Dehmân. Şam: Dâru’l-Fikr, 1983.
• Dimyâtî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Abdilganî el-Bennâ. İthâfu fudalâi’- beşer bi’l-kırââti’l-erbe‘ate ‘aşer. Thk. Şa‘ban Muhammed İsmâil. 2 Cilt. Beyrut: Âlemu’l- Kütüb, 1407/1987.
• Devserî, İbrâhîm b. Saîd. Muhtasaru’l-‘ibârât li mu‘cemi mustalahâti’l-kırâât. Riyad: Dâru’l-Hadâra, 1429/2008. Ebû Dâvûd, Süleymân b. Necâh. Muhtasaru’t-tebyîn li hicâi’t-tenzîl. Thk. Ahmed b. Ahmed b. Muammer Şerşâl. 5 Cilt. Medine: Mecmeu’l-Melik Fehd li Tıbâ‘ati’l-Mushafi’ş-Şerîf, 2002.
• Ebû Şâme, Abdurrahmân b. İsmail b. İbrâhim el-Makdisi. İbrâzu’l-meânî min hirzi’l-emânî fi’l-kırââti’s-seb‘. Thk. İbrâhim Atuh ‘Avaz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2007.
• Ebû Şehbe. Muhammed b. Muhammed. el-Medhal li diraseti’l-Kur’ani’l-Kerim. Kahire: Mektebetü’s-sünne, 2003.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-luğa. Abdusselâm Muhammed Hârûn vd. 15 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1396/1976.
• Fârisî, Ebû Ali. el-Hucce fî ‘ilel’i-kıraââti’s-seb‘a. Thk. Adil Ahmed Abdu’l-Mevcûd-Ali Muhammed Muavvız. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1428/2007.
• Fırat, Yavuz. Tecvîd ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2018.
• Ğanî, Munâ Adnân. el-Îzâh fi’l-Kırâât Dirâse ve Tahkîk. Selahaddin: Tikrit Üniversitesi, Kız Eğitim Yüksekokulu Konseyi, Doktora Tezi, 1423/2002.
• Gavsânî, Yahyâ Abdürrezzâk. el-Mufassal fî ‘ulûmi’t-tecvîd. İstanbul: Dâru’l-Gavsânî li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 1444/2023.
• Gezgin, Ali Galip. “‘Kur’ân’ın Hattı (Resmu’l-Mushaf)’ ve Türklerin Kur’ân Hattına Katkıları”. Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyete Katkıları Sempozyumu. ed. İsmail Hakkı Göksoy – Nejdet Durak. 619-630. Isparta: S.D.Ü. İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 2007.
• Gördük, Yunus Emre. “İmam Mushaf”ın Hangi Mushaf Olduğuna Dâir Kronolojik Bir Tetkik”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (DÜSBED) 13/17 (2016), 15-37.
• Güllüce, Veysel. “Kur’an Kitabetinde Resm-i Osmânî’nin Yeri ve Önemi”. Osmanlı’dan Günümüze Kur’an ve Hüsn-i Hat Sempozyum Bildiri Metinleri. ed. Yüksel Salman. 225-235. Amasya: DİB Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Gür, Süleyman. “Hüseyin b. Ali el-Amâsî’nin ‘Resm-i Osmânî’ye Dair Risalesi”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı - Ⅰ. 1/265-279. Amasya: Amasya Üniversitesi, 2017.
• Hacımısıroğlu, Mücella. “Mushaf İmlası Edebiyatında İstidrak Olgusu: İbnu’l-Kâdî el-Miknâsî (öl. 1082/1672) ve Beyânü’l-Hilâf Örneği”. Hitit İlahiyat Dergisi 23/1 (2024), 280-299.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân. Kitâbu’l-‘ayn. Thk. Abdulhamîd Hendâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.
• Hamed, Gânim Kaddûrî. el-Müyesser fî ‘ilmi resmi’l-mushaf ve dabtihi. İstanbul: Dâru’l-Gavsânî, 2. Basım, 2016.
• Hamed, Gânim Kaddûrî. Resmu’l-mushaf: dirâse, luğaviyye, târîhiyye. Bağdat: Lecnetu’l-Vataniyye li’l-İhtifâl, 1982.
• Hamevî, Yâkût. Mu’cemu’l-udebâ irşâdu’l-erîb ilâ ma‘rifeti’l-edîb. Thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
• Harrâz, Ebû Abdillâh. Delîlu’l-hayrân a‘lâ mevridi’z-zam’ân fî resmi ve dabti’l-Kur'ân. Thk. İbrâhim b. Ahmed b. Süleyman el-Mâriğnî. Kuveyt: Merkezu’l-Kırââti’l-Kur’âniyye, 1432/2011.
• Harrâz, Ebû Abdillâh, Mevridu’z-zam’ân fî resmi’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Sâdık Kamhavî.
• Hûrînî, Ebu'l-Vefâ Nasr. el-Metâli'u'n-nasriyye li’l-metâbi‘i’l-Mısriyye fi’l-usûli’l-hattıyye. Kahire: Mektebetu’s-Sünne, 1426/2005.
• Işık, Emin. “İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/24-26. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed. Tefsîru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: et-Tûnisiyye linneşr, 1984.
• İbn Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed. en-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. Thk. Ali Muhammed ed-Dabbâğ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009.
• İbn Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed. Gâyetu’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. Thk. G. Bergstraesser. 2 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1427/2006.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Cemheretu’l-luğa. Thk. Remzî Münîr Ba‘lebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Ebî Dâvûd, Ebû Bekr Abdullah b. Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî. Kitâbu’l-mesâhif. Thk. Ebû Usâme Selîm b. Îdu’l-Hilâlî. Kuveyt: Müessesetü Ğurâs li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2006.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyin Ahmed. Mu‘cemu mekâyîsi’l-luğa. Thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Cîl, 1392/1972.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-‘arab. Nşr. Abdullah Ali el-Kebîr. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1119.
• İbn Müflih, Abdullah Muhammed. el-Âdâbu’ş-şer‘iyye, thk. Şuayb el-Arnaût – Ömer el-Kayyâm. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 3. Basım, 1419/1999.
• İbn Sellâm, Ebû Ubeyd el-Kâsım. Fedâilu’l-Kur’an. Thk. Ahmed b. Abdi’l-Vâhid el-Hayyâtî. Mağrib: Vizâretu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1994.
• İbn Vesîk, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed b. Abdirrahmân el-İşbîlî. el-Câmi‘ limâ yuhtâcu ileyhi min resmi’l-mushaf. Thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. Bağdat: Dâru’l-Enbârî, 1408/1988.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekir. Kitâbü Îzâhi’l-vaḳf ve’l-ibtidâ. Thk. Muhyiddîn Abdurrahmân Ramazan. 2 Cilt. Dımaşk: Mecmeu’l-luğati’l-Arabiyye, 1971.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Yaʿkûb İshak. el-Fihrist libni’n-Nedîm. Thk. İbrâhim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1997.
• Kabâkıbî, Ebû Abdillah Şemsüddin Muhammed b. Halil b. Ebû Bekir. Îzâhu’r-rumûz ve miftâhu’l-künûz fi’l-kırââti’l-erbaa 'aşere. Thk. Ahmed Halid Şükrî. Umman: Dâru Ammâr, 1424/2003.
• Kâdî, Abdülfettâh Abdülğanî. el-Vâfî fî şerhi’ş-Şâtıbiyye fi’-kırââti’s-seb‘. Cidde: Mektebetu’s-Sevâdî, 5. Basım, 1420/1999.
• Kafes, Mahmut. “Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm ve Ona Nispet Edilen el-Luğât Elletî Nezele bihâ’l-Kur’ânu’l-Kerîm Adlı Eser”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 33 (2015), 123-150.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. “Çeşitli İslam Merkezlerine Gönderilen Mushaflar ve Müslümanların Kur’an’a Verdikleri Önem”. çev. Muhittin Akgül. Usûl: İslâm Araştırmaları 7 (2007), 169-186.
• Kırcı, Recep. “Arap Dilindeki (أَمْ) ve (أَوْ) Edatları ile İlgili Bir İnceleme”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (2021), 588-600.
• Kirmânî, Ebu’l-Kâsım Mahmud b. Hamza b. Nasr. Hattu’l-mesâhif. Thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. Tikrit: y.y., 1433/2012.
• Kurt, Muhammet Sacit. “Balıkesir’in Manevi Önderlerinden İmam Birgivî ve Ona Atfedilen ‘Resmu’l-Mushaf’ Risalesi”. Balıkesirli Bir İslam Âlimi: İmam Birgivî. ed. Mehmet Bayyiğit vd. 3/355-364. Balıkesir: Kent Arşivi Yayınları, 2019.
• Lebîb, Ebû Bekr Abdülğanî. ed-Dürretu’s-sakîle fî şerhi ebyâti’l-akîle. Thk. Abdül’ali Zu’bûl. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1432/2011.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’an’ın Metin Yapısı Mushaf Tarihi ve İmlâsı. Ankara: Avrasya Yay., 2004.
• Mehdevî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ammâr. Hicâ’ü mesâhifi’l-emsâr. Thk. Hâtim b. Salih ed-Dâmin. Suudi Arabistan: el-Cevziyye, 1430/2009.
• Merâğî, Ahmed Mustafa. Tefsîrü’l-Merâğî. Cilt. Beyrut: Darü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, ty.
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. Mu’cemu huffâzı’l-Kur’ân abra’t-târîh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
• Öğmüş, Harun. “Resm-i Mushaf Bağlamında Kur’an ve Kıraat Ayrımı (Harekenin Tekâmülüne Kadarki Süreç Çerçevesinde Bir Değerlendirme)”, Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (2015), 10-11.
• Pâluvî, Hâmid b. el-Hâc Abdu’l-Fettâh. Zübdetu’l-‘irfân fî vucûhi’l-Kur’ân. Nşr. Halil İbrahim Üren. Konya: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 3. Basım, 2023.
• Sâhib b. Abbâd, Ebü’l-Kâsım İsmâîl. el-Muhît fi’l-luğa. Thk. Muhammed Hasan Âli Yâsîn. 11 Cilt. Bağdat: Âlemu’l-Kütüb, 1414/1993.
• Saleh, Alaaddin – Ali Bulut. “Hemze’nin ‘İlmu Resmi’l-Mesâhif ve Kıraâtteki Yeri”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/37 (2016), 77-104.
• Salih, Subhi. Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Kur’an. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 10. Basım, 1977.
• Sicistânî, Ebû Bekr Abdullah b. Ebî Dâvûd Süleymân b. Eş‘as. Kitâbu’l-mesâhif. Thk. Muhibbüddin Abdüssübhân Vâiz. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2. Basım, 2002.
• Süyûtî, Ebü’l-Fadl Celâleddin Abdurrahmân. Buğyetu’l-vuât fî tabekâti’l-luğaviyyîn ve’n-nuhât. Thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhim. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1399/1979.
• Süyûtî, Ebü’l-Fadl Celâleddîn Abdurrahmân. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Mustafa Şeyh Mustafa. Beyrut: Müessesetu’r-Rîsâle, 1429/2008.
• Şâtıbî, Ebû Muhammed Kâsım b. Fîrruh. Manzûmetü ‘akîleti etrâbi’l-kasâid fî esne’l-mekâsıd. Thk. Eymen Rüşdî Süveyd. Cidde: Dâru Nûri’l-Mektebât, 1422/2001.
• Şınkıtî, Abdullah b. Muhammed Emîn. el-Muhteve’l-câm‘i resme’s-sahâbe ve dabte’t-tâbi‘. Moritanya: Muvâfekatü Vizârati’l-İ‘lâmi ve’s-Sekâfeti, 1418/1998.
• Tüccar, Zülfikar. “Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/244-246. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Tüccar, Zülfikar. “Sicistânî, Ebû Hâtim”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/139-141. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Ukaylî, Ebu Tâhir İsmâil b. Zâfir. el-Muhtasar fî mersûmi’l-mushafi’l-kerîm. Dâru’l-Ammâr li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2007.
• Uzun, Yakup. "Mushafların Gelişim Süreci". Tefsir Araştırmaları Dergisi 5/1 (Nisan/April 2021), 383-425. https://doi.org/ 10.31121/tader.856889
• Zehebi, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Ma‘rifetu’l- kurrâi’l-kibâr ale’t-tabakâti ve’l-âsâr. Thk. Tayyar Altıkulaç. 4 Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 1416/1995.
• Zehebi, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Mîzânu’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl. Thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1382/1963.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Thk. Şuayb el-Arnaût - Ali Ebû Zeyd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, 1982.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Dâru’t-Turâs, 3. Basım, 1404/1984.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilu’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Fevvâz Ahmed Zümerlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabiyyi, 1415/1995.