رد السكاكي على الاتهامات الموجهة للقرآن في كتابه مفتاح العلوم

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 395 - 422, 30.10.2024

Sabahattin Gümüş

https://doi.org/10.31121/tader.1494798

Öz

تتناول هذه الدراسة أجوبة العالم الشهير أبي يعقوب سراج الدين السكاكي (ت. 626/1229)، في كتابه "مفتاح العلوم"، على الدعاوى التي يطرحها من يطعنون في القرآن. وكان لكفاءته - التي أشار إليها طاشكبري زاده أحمد أفندي (ت. 968/1561) في كتابه "مصباح السعادة" عن إجاباته على هذه المطالبات - أثر في تناول الدراسة لهذا الموضوع من وجهة نظره. ويلاحظ أن السكاكي في القسم المتعلق بهذا الموضوع في الـ"مفتاح" قد استفاد من كتاب "تأويل مشكل القرآن" لابن قتيبة (ت. 276/889)، كما يلاحظ أن المعلومات المتعلقة بالموضوع الواردة في كتابَي "أنموذج العلوم" لمحمد شاه فناري (ت. 839/1435 [؟])، و"الفوائد الخاقانية" لمحمد أمين الشرواني (ت. 1036/1627) تتطابق إلى حد كبير مع تلك الواردة في الـ"مفتاح". وأهم وجوه الطعن في القرآن في زمان السكاكي تمثل في الجوانب التالية: أن التكرار اللفظي والمعنوي في القرآن يعيب ادعاء الإعجاز القرآني، ومجيء بعض الآيات على الأوزان الشعرية مع ادعاء أنه ليس شعراً، وكذلك اختلافُ القراءات يمنع من أن يكون القرآن وحيًا إلهيًا، كما أن بعض الآيات خالفت الإعراب وقواعده الثابتة في العربية، وأن بعض ألفاظ الكتاب جاء متناقضاً في المعنى مع بعضها الآخر. وأيضاً يزعمون أن القرآن يحوي ما يخالف الحقيقة والواقع. وعندما نفحص أجوبة السكاكي في هذا السياق نجده قد أحال دعاواهم بالجملة إلى افتقارهم إلى المعرفة بعلوم النحو والإعراب والاشتقاق والبلاغة والقراءات والعروض، مما منعهم من تحليل عبارات القرآن تحليلاً صحيحاً لفظاً ومعنى. لذلك، بحسب السكاكي، ينبغي أن يسلموا بأن وجود الكلمات المتشابهة (المكررة) في القرآن ليس مانعاً لإعجازه؛ إذ لم يكن هناك غموض في معانيها في فترة النزول. وللتكرارات في القرآن ارتباط وثيق بمراعاة الأناقة الأدبية من حيث مواقعها واختيار المعنى المناسب للسياق. وموافقة بعض الآيات للأوزان الشعرية لا يعني أنها قصائد؛ لأن النية والوعي هما العنصران الأساسان في الشعر، وهذا لا ينطبق على القرآن. واختلافُ القراءات المعتبرة عند علمائها لا يضر كون القرآن وحيًا صحيح المصدر؛ إذ لا تُغير من علو بلاغته. واعتراضهم على مواقع الكلمات الإعرابية في بعض الآيات ناتج عن عدم معرفتهم الجيدة بالتحليل النحوي الصحيح للآيات. وأما زعمهم أن بعض الآيات مخالف للواقع، فمردّه إلى أنهم يفهمون هذه الآيات من خلال الترجمة الحرفية.

Anahtar Kelimeler

التفسير, السكّاكي, مفتاح العلوم, دفع مطاعن القرآن, أجوبة الاعتراضات على القرآن

Al-Sakkākī’s Refutations of the Accusations Against the Qur’an

Öz

The study examines the replies of famous linguistician Yūsuf ibn Abī Bakr al-Sakkāqī (d. 626/1229), a linguistics scholar known for his work titled Miftāh al-‘ulūm, to the claims made by those who criticized the Qur’ān. The fact that Tashkubrīzāda Ahmad ibn Mustafā (d. 968/1561) considered him competent in Miftāḥ al-sa‘āda, which he wrote about the classification of sciences to be competent in terms of his answers to these allegations. In his chapter on this issue in Miftāḥ, al-Sakkāqī quotes from Ibn Qutayba’s (d. 276/889) Te’wīl al-mushkil al-Qur’ān. It is also noteworthy that the infor-mation on this issue in Mehmed Shāh Fanārī's (ö. 839/1435 [?]) Anmūzaj al-‘ulūm and Mehmed Emin Shirwānī’s (ö. 1036/1627) al-Fawāid al-ḥāqāniyya mostly matches the ones in al-Miftāḥ. Among the defamatory claims against the divine nature of the revelation are several issues, including: the argument that repetition in the Qur’ān undermines the concept of i‘jāz (inimitability) in terms of both wording and meaning; assertions that some verses contain grammatical errors (i‘rāb mistakes); allegations of false information; contradictions in meaning among various verses; the presence of certain verses in prosodic measurements (‘arūd); variations in Qur’ānic recitations; claims that specific verses contradict established grammatical rules; and accusations that some verses conflict with reality. An examination of Sakkāqī's work in this context reveals that critics often lack a solid understanding of the sciences of syntax (nahw), morphology (sarf), derivation (ishtiqāq), rhetoric (balāghah), reading (qirāah), and prosody (‘arūd), which hinders their ability to analyze the Qur’ān’s language and meanings effectively. According to Sakkāqī, the Qur’ān was revealed in a language familiar to the Arabs, including mutashābih words that were not ambiguous at the time of revelation. The repetitions within the text convey literary meanings relevant to the Qur’ānic context and do not detract from its inimitability. Critics also challenge the grammatical structure (i‘rāb) of certain words in the Qur’ān, demonstrating a lack of proficiency in grammatical analysis. The correspondence of meaning among some verses to prosody (‘arūd) does not imply that these verses are poetry, as poetry requires intentional adherence to a specific meter, which is absent in the Qur’ānic verses. The valid qirā’ahs, as recognized by scholars, are all considered products of revelation; thus, no one qirā’ah is superior to another, and each stands at the highest level of eloquence. Another accusation involves alleged contradictions between some Qur’ānic verses and claims that certain verses are contrary to reality. However, there is no inherent contradiction in meaning among the verses of the Qur’ān, nor can it be substantiated that any of them contradicts reality. Addressing perceived contradictions necessitates consistency in dimensions such as time, place, and purpose, which is often lacking in the verses cited by critics.

Anahtar Kelimeler

Qur’ān exegesis (Tafsīr), al-Sakkâkî, Miftāh al-ʻulūm, Daf‘u matāʻin al-Qur’ān, Responds to objections to the Qur’ān

Sekkâkî’nin Miftâhu’l-‘ulûm Adlı Eserinde Kur’an’a Yapılan Saldırıların Müdafaası

Öz

Bu çalışma, meşhur dil âlimi Ebû Ya‘kûb Siracüddin es-Sekkâkî’nin (ö. 626/1229) Kur’an’a saldıranlar tarafından ileri sürülen iddialara Miftâhu’l-‘ulûm adlı eserinde verdiği cevapları konu edinmektedir. Taşköprîzâde Ahmed Efendi’nin (ö. 968/1561) ilimler tasnifine dair kaleme aldığı Miftâhu’s-sa‘âde isimli kitabında Sekkâkî’yi bu iddialara verdiği cevaplar bakımından yetkin kabul etmesi, konunun onun bakış açısıyla ortaya konmasının gerekliliğine işaret eder. Sekkâkî’nin Miftâh’ta yer alan konuyla ilgili bölümde, İbn Kuteybe’nin (ö. 276/889) Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân adlı kitabından faydalandığı görülmektedir. Ayrıca Mehmed Şâh Fenârî’nin (ö. 839/1435 [?]) Enmûzecu’l-‘ulûm ve Mehmed Emin Şirvânî’nin (ö. 1036/1627) el-Fevâidu’l-hâkâniyye adlı eserlerinde, konuya ilişkin ele alınan bilgilerin büyük çoğunlukla Miftâh’taki bilgilerle örtüştüğü dikkat çekmektedir. Müteşâbih âyetlerin yanında lafız ve anlam bakımından Kur’an’daki tekrarın i‘câz iddiasına halel getirdiği, kimi âyetlerin aruz ölçüsünde gelmesinin ve kıraatlerdeki farklılıkların onun ilahi vahiy ürünü olduğuna engel teşkil ettiği, bazı âyetlerde irab hatalarının bulunduğu, bazılarında vakıaya uygun düşmeyen hususların yer aldığı, bazı âyetler arasında ise anlam çelişkilerinin olduğu yönündeki iddiaları, onların Kur’an’a yaptıkları saldırıların belli başlılarındandır. Sekkâkî’nin bu iddialara cevapları irdelendiğinde; sarf, nahiv, iştikak, belagat, kıraat ve aruz ilimlerindeki bilgi yetersizliğinin, Kur’an’ı lafız ve anlam açısından doğru analiz etmeye engel teşkil ettiği üzerinde durduğu görülür. Şu hâlde Sekkâkî’ye göre Araplar tarafından bilindiği ve kullanıldığı gerçeğinden hareketle nüzul döneminde âyetlerin anlamlarında bir kapalılık olmadığından müteşâbih kelimelerin i‘câza mâni olmadığı kabul edilmelidir. Kur’an’daki tekrarlar, bulundukları yerler bakımından edebi inceliğe riayet etmek ve makama uygun anlamın seçilmesiyle yakından ilgilidir. Bazı âyetlerin aruz ölçüsüne denk gelmesi, onların şiir olmasını gerektirmez. Çünkü şiirde kasıt ve bilinç temel unsurdur. Âyetlerde ise böyle bir şey söz konusu değildir. Kıraat uleması tarafından muteber görülen sahih kıraatler, vahiy ürünü olduğundan yani hepsi Allah kelamı olduğundan birinin diğerine üstünlüğü olmadığı gibi, belagat açısından da her biri üst seviyededir. Kur’an’a saldıranların bazı âyetlerdeki kelimelerin ögelik konumuna itiraz etmeleri, âyetlerin gramatik tahlillerini bilmemelerinden kaynaklanmaktadır. Kimi âyetlerin gerçeğe aykırı olduğunu iddia etmeleri ise bu âyetleri harfi tercüme üzerinden anlamaları sebebiyledir. Makalede konuyla ilgili bahsedilen bu iddialar ve Sekkâkî’nin verdiği cevaplar incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Sekkâkî, Miftâhu’l-‘ulûm, Def‘u metâ‘ini’l-Kur’ân, Kur’an’a itirazlara cevaplar

Teşekkür

Çok teşekkür ederim. Saygılarımla

Kaynakça

• Arpa, Abdulmuttalip. “Ta‘rîb ve Kur’an’daki Varlığı Meselesi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XII/1 (2010), 87-116.
• Arslan, Sami. Molla Lutfî’nin İlimlerin Tertibine Dâir er-Risâle fi’l-‘Ulûmi’ş-Şer‘iyye ve’l-‘Arabiyye Adllı Eseri ve Haşiyesi: Metin-Tercüme-Değerlendirme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, 2012.
• Dinler, Murat. “Müşkilü’l-Kur’ân”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Der-gisi 11 (2018), 315-356. Ebû Hayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıtkı Mu-hammed Cemil. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• Fenârîzâde, Mehmed Şâh b. Muhammed b. Hamza. Enmûzecu’l-‘ulûm. İstanbul: Süleymani-ye Kütüphanesi, 02783.
• Fettahoğlu, Selahattin. “Arap Aruzu, Genel Esasları ve Zorunlu Vezin Değişimleri”. Ulusla-rarası Sosyal Araştırmalar Dergisi 12/64 (2019), 46-66.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddin Muhammed Ya‘kûb. el-Kâmûsü’l-muhît. ed. Muhammed Naîm Araksûsî. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 7. Basım, 2003.
• Galâyânî, Mustafa b. Muhammed Selim. es-Süreyyâ’l-mudîe fi’d-durûsi’l-‘arûdiyye. Beyrut, 1. Basım, ts.
• Isfahânî, Ebu’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed er-Râgıb. Mısır: el-Mektebetü’t-Tevfîkıyye, 3. Basım, 2013.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. el-Muhteseb fî tebyîni vücûhi şevâzzi’l-kırâât ve’l-izâh ‘anhâ. thk. Muhammed Abdülkadir ‘Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İmiyye, 1998.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân. Beyrut: Dârü'l-Mektebeti’l-‘İlmiyye, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-‘arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414h.
• İbn ‘Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed. Tahrîrü’l-mâ‘na’s-sedîd ve tenvîru’l-‘akli’l-cedîd min tefsîri’l-kitâbi’l-mecîd. Tunus: ed-Dârü’t-Tûnisiyye li’n-Neşr, ts.
• Kadîrî, Yasir. el-‘Arûdü’l-müyesser. er-Râbitatü’ş-Şi‘riyyetü’l-‘Arabiyye, 2021.
• Kahveci, Niyazi. “Kur’an Kaynağı ve Oryantalizm”. Diyanet İlmi Dergi XXVII/4 (1991), 293-307.
• Kalın, İbrahim. İslam ve Batı. İstanbul: İsam Yayınları, 18. Basım, 2021.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. İ‘râbu’l-Kur’ân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1421h.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb Yûsuf b. Muhammed b. Ali. Miftâhu’l-‘ulûm. thk. Abdülhamid Hindâvî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 2000.
• Semîn el-Halebî, Şihâbeddin Ahmed b. Yûsuf. ed-Dürrü’l-masûn fî ‘ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed Harrât. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, ts.
• Süyûtî, Celaleddin Abdurrahman. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyye el-‘Âmme li’l-Kitâb, 1973.
• Şirvânî, Sadreddinzâde Mehmed Emin. el-Fevâidü’l-hâkâniyye: Şirvânî’nin Bilimler Tasni-fi. ed. Ahmet Kamil Cihan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2019.
• Taşköprîzâde, Ahmed b. Mustafa. Miftâhu’s-sa‘âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzû‘âti’l-‘ulûm. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Mektebeti’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1985.
• Tevfik, Abbas. el-Esâsü’l-müyesser fi’l-‘arûdi ve’l-kâfiye. Dâru Nâşirî li’n-Neşri’l-İliktirûnî, 2014.
• ‘Ukberî, Muhibbiddin Abdullah el-Hüseyn. et-Tibyân fî i‘râbi’l-Kur’ân. thk. Ali Muham-med Bicâvî. İsa el-Halebî ve Ortakları, ts.
• Yerinde, Adem. “İlk Bakışta Çelişki Görünümü Veren Müşkil Âyetler Ve Etrafında Oluşan Bilimsel Edebiyat”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2007), 29-61.
• Zemahşerî, Mahmud b. Amr. Esâsü’l-Belâga. thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûnu’s-Sûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998.
• Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Abdillah. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed İbrahim Ebü’l-Fazl. Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1957.