The Scholars of Qirāʾāt from the Tribe of Tamīm and Their Characteristics in the Con-text of Their Contributions to the Science of Qirāʾāt

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 680 - 713, 30.10.2024

Ahmet Arif Akbaba

https://doi.org/10.31121/tader.1497850

Öz

The science of qirāʾāt is a discipline that was established its core with the Prophet's statement: “...the Qur'ān was revealed in seven letters. Read from it what is easy for you.” and has developed by preser-ving its dynamic structure until today. It is noteworthy that a considerable number of scholars interpre-ted the “seven letters” mentioned in the related narration, around which debates continue, as seven dialects, including the tribe of al-Tamīm. This interpretation also suggests that the tribe had a particu-larly important aspect in the field of the science of qirāʾāt. In this context, the fact that the qurrāʾ from al-Tamīm made undeniable contributions and took the initiative in the development and shaping of the science of qirāʾāt, considering its historical process, is one of the indicators of this aspect. That is to say, the discipline of qirāʾāt realized its development process through the prominent qirāʾāt scholars and their writings. In this regard, the main hypothesis of this study is that the qurrāʾ of al-Tamīm made a significant contribution to this process. The article will first discuss the Tamīm tribe, and in particular, the contributions of the Aghlabids setate, whose founder was from Tamīm, in the field of qirāʾāt. Af-terwards, the dialectal features of the tribe, which have an organic connection with the differences in qirāʾāt, will be briefly touched upon in the axis of the seven letter narration. The last section, which constitutes the main body of the study, will chronologically list the qirāʾāt scholars with the nickname “Tamīmī” who have been prominent in the context of their services to the science of qirāʾāt since the beginning of the era of bliss. Among them are Hanzalah b. Rabiʽ al-Tamīmī (d. 45/665 [?]), one of the Prophet's scribes of revelation, whose practical and theoretical contributions are indisputable; Abū 'Amr al-Tamīmī (d. 154/771), the imam of qirāʾāt in Basra; Abū Bakr b. Mujāhid al-Tamīmī (d. 324/936) of Baghdad, the founder of the seventh classification, which was a turning point in the history of qirāʾāt and has survived to the present day; Abū al-Hasan al-Antāqī al-Tamīmī (d. 377/987), who is considered one of the pioneers in the establishment of the Andalusian qirāʾāt scholarship and school and Abū al-ʿAbbās Ahmad b. Ammār al-Mahdawī al-Tamīmī (d. 440/1048-49 [?]) of Qayrawān, who is also one of the leading scholars of the field and whose works on tafsīr and qirāʾāt helped to establish the methodo-logy part of the science of qirāʾāt.

Anahtar Kelimeler

Qirāʾāt, Tribe, al-Tamīm, Abū , Ibn Mujāhid, Abū al-Hasan al-Antāqī, Abū al-ʿAbbās al-Mahdawī

قراء بني تميم في إطار جهودهم في علم القراءات

Öz

إن علم القراءات علم تشكلت جذوره على المبدأ النبوي القائل: "إن القرآن نزل على سبعة أحرف، فاقرؤا ما تيسر منه" وتطور محافظاً على بنيته المتحركة حتى يومنا هذا. ومما يلفت النظر أن العلماء الذين فسروا تعبير "الأحرف السبعة" الوارد في الرواية المذكورة والذي دارت حوله اختلافات عديدة بأنها تعني اللهجات السبع بما فيها لهجة قبيلة بني تميم، يبلغ عددهم مقداراً يستحق العناية به. وهذا التفسير أيضاً يشعر بأن هذه القبيلة لها دور مهم في مجال علم القراءات. وفي هذا السياق، بإلقاء النظر إلى الفترة التاريخية لتطوّر علم القراءات يبدو واضحا أن القراء المنتمين إلى هذه القبيلة قدموا إسهامات ولعبوا دورًا رئيسيًا فيها، وذلك من مؤشرات هذه الجبهة. وذلك أن علم القراءات حقق عملية تكامله من خلال علماء القراءات البارزين في الأدب وما ألفوا من كتب. وفي هذا النطاق، فدعوى أن القراء المنتمين إلى قبيلة تميم قدموا إسهامات في عملية التكامل المذكورة لا يمكن تجاهلها وهي تشكل الفرضية الأصلية لهذه الدراسة. والتي ستحتوي علي الكلام عن بني تميم، فعلى الخصوص سيذكر إسهامات الدولة الأغلبية -التي أسسها أحد سادات بني تميم- في علم القراءات. ثم يتعرض البحث إلى خصائص لهجة تلك القبيلة المترابطة باختلافات القراءات ارتباطاً حيوياً على صعيد رواية سبعة أحرف. وفي القسم الأخير من الدراسة سيتم تعداد القراء المذكورين بنسبة "تميمي" الذين امتازوا بخدماتهم لعلم القراءات بدءاً من عصر الصحابة على الترتيب الزمني. ومنهم سيذكر أسماء هؤلاء الأعلام خاصة: حنظلة بن ربيع التميمي (ت. 45\665 (؟) الذي لا يمكن إنكار مساهماته النظرية والتطبيقة، وأبو عمرو التميمي إمام القراءات في البصرة (ت. 154\771)، وأبو بكر بن مجاهد التميمي البغدادي مؤسس التصنيف السبعي الذي يحمل وصف نقطة تحول في تاريخ علم القراءات ويحافظ على حيويته حتى هذا اليوم، وأبو الحسن الأنطاكي التميمي (ت. 377\987) المعدود من الأعلام السابقين في تأسيس المدرسة الأندلسية في القراءات، وأبو العباس أحمد بن عمار المهدوي التميمي القيرواني (ت. 440\1048-49 (؟) من أبرز العلماء الأوائل هذا العلم الجليل في عهده وفي كل العصور .بتقرير القواعد والأصول لعلم القراءات من خلال مصنفاته في جوانب مختلفة لعلمي القراءات والتفسير

Anahtar Kelimeler

القراءاة, قبيلة, بني تميم, أبو عمرو, ابن مجاهد, أبو الحسن الأنطاكي, أبو العباس المهدوي

Kıraat İlmine Katkıları Bağlamında Temîm Kabilesine Mensup Kıraat Âlimleri

Öz

Kıraat ilmi, Hz. Peygamber’in “…Kur’an yedi harf üzere indirilmiştir. Ondan kolayınıza geleni okuyu-nuz.” nebevî düsturuyla nüvesi oluşturulmuş ve günümüze değin dinamik yapısı muhafaza edilerek ge-lişmiş bir disiplindir. İlgili rivayette zikri geçen ve etrafında tartışmaların deveran ettiği “yedi harf” terki-bini; Temîm kabilesinin de içinde olduğu yedi lehçeyle yorumlayan âlimlerin hatırı sayılır bir yekünü oluş-turması, kabilenin, kıraat ilmi sahasına dönük önemli veçhesini ihsas etmektedir. Nitekim Temîmli kurrânın, tarihi süreci göz önünde bulundurulduğunda kıraat ilminin gelişimi ve şekillenmesinde, inkârı kâbil olmayan katkılar sundukları ve inisiyatif aldıkları gerçeği de bu veçhenin önemli göstergelerindendir. Şöyle ki kıraat disiplini, tekâmül sürecini, literatürde öne çıkmış kıraat âlimleri ve bunların kaleminden çıkan telifat vasıtasıyla gerçekleştirmiştir. Bu çerçevede Temîm kabilesine mensup kurrânın, söz konusu tekâmül sürecine göz ardı edilemeyecek katkılar sundukları iddiası, bu çalışmanın asıl hipotezini teşkil etmektedir. Makalede öncelikle Temîm kabilesi ele alınacak, hususiyle kurucusunun Temîmli olduğu Ağ-lebîler Devletinin kıraat ilmi alanındaki katkılarına atıf yapılacaktır. Akabinde kabilenin, kıraat farklılıklarıy-la organik bağının olduğu lehçe hususiyetlerine; yedi harf rivayeti ekseninde kısaca temas edilecektir. Ça-lışmanın ana gövdesini oluşturan son bölümde ise asr-ı saadetten itibaren kıraat ilmine hizmetleri bağ-lamında temayüz eden “Temîmî” nisbesine sahip kurrâ kronolojik şekilde sıralanacaktır. Bunlar arasında hem pratik hem de teorik boyuttaki katkıları tartışmasız olan Hz. Peygamber’in vahiy kâtiplerinden Han-zale b. Rebiʽ et-Temîmî (ö. 45/665 [?]), Basra kıraat imamı Ebû Amr et-Temîmî (ö. 154/771), kıraat ilmi tarihinde bir dönüm noktası niteliği taşıyan ve günümüze değin hayatiyetini muhafaza eden yedili tasnif banisi Bağdatlı Ebû Bekr b. Mücâhid et-Temîmî (ö. 324/936), Endülüs kıraat tedrisi ve ekolünün tesi-sindeki öncü isimlerden sayılan Ebü’l-Hasen el-Antâkî et-Temîmî (ö. 377/987) ve kaleme aldığı tefsir ve kıraat temalı eserlerle kıraat ilminin usûl kısmının yerleşik bir hal almasında döneminin, aynı zamanda sahanın önde gelen âlimlerinden Kayrevanlı Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ammâr el-Mehdevî et-Temîmî (ö. 440/1048-49 [?]) isimleri üzerinde özellikle durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, Kabile, Temîm, Ebû Amr, İbn Mücâhid, Ebü’l-Hasen el-Antâkî, Ebü’l-Abbâs el-Mehdevî.

Kaynakça

• Abdülhamîd İsa, Muhammed. Târîhu’t-ta’lîm fi’l-Endelüs. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1982.
• Adıgüzel, Cumhur Ersin. XI. Asırda Endülüs’te İlmî Hayat. İstanbul: İstanbu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Akaslan, Yaşar. “Endülüs’ün Kıraat İlmindeki Yeri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 19/1 (2019), 107-139.
• Akbaba, Ahmet Arif. Kıraat İlmi Tarihindeki Yeri ve Önemi Açısından Ebü’l-Abbâs el-Mehdevî. Bolu: Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Akbulut, Furkan. Ferşu’l-Hurûf’un Mahiyeti ve Manaya Etkisi (Yeni Bir Tasnif Denemesi). İstanbul: Marmara Üni-versitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Ali Şevvâh İshâk. Muʿcemu musannefâti’l-Kur’âni’l-Kerîm. 4 Cilt. Riyad: Dâru’r-Rifâî, 1983.
• Altıkulaç, Tayyar. “Ebû Amr b. Alâ”. DİA. 10/94-96. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Altıkulaç, Tayyar. “Hamza b. Habîb”. DİA. C. 15. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Altıkulaç, Tayyar. “İbn Mücâhid”. DİA. 20/214-215. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Altıkulaç, Tayyar. “İbn Süfyân”. DİA. C. 20. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Altıkulaç, Tayyar. “Mehdevî”. DİA. C. 28. Ankara: TDV Yayınları, ts.
• Âlu İsmail, Nebîl b. Muhammed İbrahim. ʽİlmü’l-Kırâât: Neş’etuhû-etvâruhû-eseruhû fî ‛ulûmi’ş-şerʽiyye. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 2000.
• Askalânî, İbn Hacer Ahmed b. Ali b. Muhammed el. Fethu’l-Bârî Şerhü Sahîhi’l-Bühârî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1379.
• Aşıkkutlu, Emin. “Kırâat İlminin Temellendirilmesinde Ahruf’i Seb’a Hadisi -Tahric, Tahlil ve Değerlendirme-”. İslamî İlimler Araştırma Vakfı 37 (2001).
• Aycan, İrfan. “Temîm (Benî Temîm)”. DİA. C. 40. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Âzamî, Muhammed Mustafa. Küttâbü’n-Nebî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 2. Basım, 1987.
• Azizova, Elnure. “Teym b. Mürre (Benî Teym b. Mürre)”. DİA. C. 41. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Bağdâdî, İsmail b. Muhammed Emin. Hediyyetü’l-ʽârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. Lübnan: Dâr-u İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyy, ts.
• Başal, Abdülhalim. Endülüs’te Kıraat İlmi. İstanbul: İstanbu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Başkan, Ömer. Anlamı Etkileyen Kıraat Farklılıklarının Tevcîhi -el-Muharraru’l Vecîz Örneği-. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Bayraktutan, Osman. “Kırâatlerin Sınırlandırılması Meselesi”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2018).
• Beşirî, Said Abdullah. el-Hayâtü’l-ʽilmiyye fî ʽasri mülûkü’t-tavâif fi’l-Endelüs. Mekke: Câmiatü Ümmü’l-Kurâ Külliy-yetü’ş-Şerîa ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, Doktora Tezi, 1986.
• Bilican, Mustafa. Kırâat İlminde Lehçeler (Temim Lehçesi Örneği). Ankara: İlâhiyât, 1. Basım, 2021.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil b. İbrâhim. el-Câmi’u’s-Sahîh. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavkı’n-Necât, 2001.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrahim. et-Târîhu’l-kebîr. 9 Cilt. Haydarabat: Dâiratü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 2009.
• Buladı, Kerim. “Klasik Tefsir Mukaddimelerinde Yedi Harf Meselesi ve Yorumları”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (2016).
• Bulut, Ali - Saleh, Alaaddin. “Hemze’nin İlmu Resmi’l-Mesâhif ve Kıraâtteki Yeri”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37 (2016).
• Casim-Şentürk, Casim-Recep. “Kabile”. DİA. C. 24. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh (Tâcü’l-lüğa ve sıhâhü’l-ʽArabiyye. thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-Meârif, 2008.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’an-ı Kerim’in İndirildiği Yedi Harf ve Kıraatlar. İstanbul: Ensar Neṣriyat, 2. Basım, 2010.
• Çiftçi, Hasan. Kıraat İlminde Feth, Beyne, İmâle Olgusu ve Ebû Amr ed-Dânî’nin el-Mûdıh li mezâhibi’l-Kurrâ fi’l-Feth ve’l-İmâle Adlı Eserinin Tahlili. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yük-sek Lisans Tezi, Konya.
• Dabbî, Ahmed b. Yahyâ b. Ahmed b. Amîre. Büğyetü’l-mültemis fî târîhı ricâli ehli’l-Endülüs. Kahire: Dâru’l-Kâtibi’l-Arabiyy, 1967.
• Dağ, Mehmet. “İbn Mücahid’in Kıraat Ekollerini Yedi İle Sınırlaması: Eleştirel Bir Yaklaşım”. EKEV Akademi Dergisi, 27.
• Dağ, Mehmet. İhticâc Bağlamında: Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Sâid b. Osman. el-Mûdıh li mezâhibi’l-kurrâ ve ihtilâfihim fi’l-feth ve’l-imâle. thk. Seyyid Arbâvî Fergali. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Sâid b. Osman. et-Teysîr fi’l-kırââti’s-sebʿ. thk. Halef b. Hamûd b. Sâlim eş-Şağdelî. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 2. Basım, 1984.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Sâid b. Osman. et-Teysîr fi’l-kırââti’s-sebʿ. thk. Halef b. Hamûd b. Sâlim eş-Şağdelî. Beyrut: Dâru’l-Endülüs, 2015.
• Debbâğ, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed b. el-Ensârî. Meâlimü’l-îmân fî ma’rifeti ehli’l-Kayrevân. Tunus: el-Mektebetü’l-Atîka, ts.
• Demirhan, İsrafil. Yûsuf Sûresi’nin Kırâat-i Aşere Açısından İncelenmesi. İstanbul: İstanbu Üniversitesi Sosyal Bilim-ler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Devserî, İbrahim b. Said Hamed. Muhtasaru’l-ibârât li mu’cemi mustalahâti’l-kırâât. Riyad: Dâru’l-Hazâra, 1. Basım, 2008.
• Ebû Şâme, Ebü’l-Kâsım Şihâbüddîn b. İbrâhim el-Makdisî. el-Mürşidü’l-vecîz ilâ ʿulûmin teteʿalleḳu bi’l-Kitâbi’l-ʿazîz. thk. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: Dâru Sâdır, 1975.
• Ebû Şâme, Ebü’l-Kâsım Şihâbüddîn b. İbrâhim el-Makdisî. İbrâzü’l-meʽânî min Hırzi’l-Emânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, ts.
• Ebü’l-Arab, Muhammed b. Ahmed b. Temîm. Tabakâtü ulemâi İfrîkiye. Lübnan: Dâru’l-Kitabi’l-Lübnânî, ts. Enîs, İbrahim. Fi’l-Lehecâti’l-Arabiyye. Kahire: Mektebetü’l-Angelo el-Mısriyye, 2003.
• Esterâbâzî, Radıyyüddîn Muhammed b. el-Hasen. Şerhu Şâfiyeti İbni’l-Hâcib. thk. M. Nur-M. Muhyiddin-Muhammed el-Hasen-Abdulhamid-er-Rafrâf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, 1982.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâricîler”. DİA. C. 16. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Fırat, Yavuz. Tecvîd ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2018.
• Gökdemir, Ahmet. “Hicrî İlk Beş Asırda Endülüs’te Kıraat İlminin Durumu”. Dicle İlahiyat Dergisi 19/2 (2017). https://doi.org/10.5281/zenodo.3515108
• Hamevî, Şihâbüddîn Ebî Abdillah Yâkût. Mü’cemü’l-üdebâ: İrşâdü’l-erîb ilâ ma’rifeti’l-edîb. thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
• Hamîtû, Abdülhâdî. Kırâatü’l-İmam Nâfi’ ʽinde’l-Mağâribe min rivâyeti Ebî Saîd Verş. 7 Cilt. Rabat: Menşûrâtü Vizârâti’l-Evkâf, 2003.
• Hamîtû, Abdülhâdî. Müʽcemü müellefâti’l-Hâfız Ebî Amr ed-Dânî. y.y.: Matbaatü’l-Vefâ, 2000.
• Hicâzî, Abdurrahman Osman. et-Terbiyetü’l-İslâmiyyü fi’l-Kayrevan. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1997.
• Hudayr, Abdulkerim b. Abdullah b. Abdurrahman b. Hamed. Şerhu’t-Tecrîdü’s-Sarîh li ehâdîsi’l-Câmi’ı’s-Sahîh. 26 Cilt. y.y., ts.
• Humeydî, Muhammed b. Ebû Abdillah b. ebî Nasr. Cezvetü’l-müktebis fî zikri vülâti’l-Endülüs. Kahire: Dâru’l-Mısriyye, 1966.
• Huşenî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Hâris b. Esed el-Kayrevânî. Tabakâtü ulemâi İfrîkiye. y.y.: y.y., ts.
• Işık, Emin. “Antâkî, Ali b. Muhammed”. DİA. C. 3. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hibetüllah el-Ma’rûf. Târîhu Dimeşk. thk. Amr İbn Ğurâme. 74 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Beşküvâl, Ebü’l-Kâsım Halef b Abdülmelik b Mesud. Kitâbü’s-Sıla fi târîhi e’immeti’l-Endelüs. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2. Basım, 1955.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân. Sırru sınâʿati’l-iʿrâb. thk. Hasan Hindlâvî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. 15 Cilt. Beyrut: Dâr-u Sâdır, 3. Basım, 1993.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. El-Abbâs. Kitâbu’s-Sebʿa fi’l-kırâât. thk. Şevkî Dayf. Kâhire: Dâru’l-Maârif, ts.
• İbn Sa’d, Muhammed b. Sa’d b. Menî’ el-Hâşimî el-Basrî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1990.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l-ʿaşr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. et-Temhîd fî ilmi’t-tecvîd. thk. Ali Huseyn el-Bevvâb. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1985.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Ğâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. thk. G. Bergstraesse. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdullah b. Ebî Bekr el-Kudâî. et-Tekmile li Kitâbi’s-Sıla. thk. Abdüsselâm el-Hirâs. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed b. Abdulkerîm b. Abdulvâhid eş-Şeybânî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmirî. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabiyy, 1997.
• İbnü’l-Faradî, Abdullah b. Muhammed b. Yûsuf. Târîhu Ulemâi’l-Endelüs. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2. Basım, 1988.
• İnanç, Yonis. “Nahiv İlmi Açısından Temîm Lehçesinin İstişhâd Değeri”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/35 (2015).
• Kallek, Cengiz. “Esed b. Furât”. DİA. C. 11. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kara, Hamza. Ka‘kâ‘ b. Amr et-Temîmi ve Tarihi Kişiliği. İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Kara-Karakaya, Necati-Necdet. “Kur’an Dilinin Modern Dilbilime Göre Bir Değerlendirme Denemesi: Kureyş Lehçesi Mi Kureyş Ağzı Mı?” BEU SBE Dergisi 2/1 (2013).
• Kâtip Çelebi, Mustafa b. Abdullah el-Kostantînî el-Osmanî. Sellemü’l-vüsûl ilâ tabakâti’l-vühûl. thk. Mahmud Abdülkadir el-Arnavut. İstanbul: Mektebetü İrsika, 2010.
• Kayrevânî, Rakîk, Ebû İshak İbrahim b. el-Kâsım. Târîhu İfrikiyye ve’l- Mağrib. Dâru’l-Fürcânî, 1994.
• Kehhâle, Ömer b. Rıza b. Muhammed Rağıb b. Abdülğanî. Mu’cemu gabâili’l-Arabi’l-gadîmeti ve’l-hadîse. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 7. Basım, 1994.
• Kehhâle, Ömer b. Rıza b. Muhammed Rağıb b. Abdülğanî. Mü’cemü’l-müellifîn. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ-Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʽArabiyy, ts.
• Kıftî, Cemâlüddîn Ebü’l-Hasen Ali b. Yûsuf el-. İnbâhu’r-ruvât alâ enbâhi’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabiyy, 1982.
• Kılıç, Mustafa. “İbn Kuteybe’nin Yedi Harf Anlayışı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49 (2020). https://doi.org/10.17120/omuifd.785267
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. A. b. Abdülmuhsin et-Türkî. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Te’vîlü Muşkili’l-Kur’ân. thk. Şemsüddîn İbrâhim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, ts.
• Mağribî, Alî b. Mûsâ b. Saîd el-. el-Muğrib fî hule’l-Mağrib. thk. Şevki Dayf. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1955.
• Mahayudin, Hajjji Yahya. “İlk Dönem Rivayetlerinde Sıffîn Vak’ası”. çev. Ahmet Turan Yüksel. SÜİFD 30 (ts.).
• Mahfûz, Muhammed. Terâcümü’l-müellifîne’t-Tûnisiyyîn. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1985.
• Makkarî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed el-Mukrî et-Tilimsânî el-. Nefhu’t-tîb min ğusni’l-Endülüsi’r-ratîb. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, 1997.
• Mâlikî, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed. Riyâdu’n-nüfûs fî tabakâti ulemâi’l-Kayrevan ve İfrîkiye. thk. Beşîr el-Bükûş. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1994.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Kıraatların İntişarında Fıkhî Mezheplerin Rolüne Dair Bir Örnek”. Uludağ Üniversitesi İla-hiyat Fakültesi 7/7 (1998).
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. Ankara: OTTO, 2016.
• Matlebî, Ğâlib Fâdıl. Lehcetü Temîm ve eseruhâ fi’l-ʽArabiyyeti’l-muvahhade. Irak: Vizâratü’s-Sekâfe ve’l-Fünûn, ts.
• Mehdevî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ammâr. Beyânü’s-sebebi’l-mûcibi li İhtilâfi’l-kırââti ve kesretü’t-turukı ve’r-rivâyât. thk. Ahmed b. Fâris es-Sellûm. Beyrut: Dâru İbni Hazm, 2006.
• Mehdevî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ammâr. et-Tahsîl li fevâidi kitâbi’t-tafsîli’l-câmi’ li ʽulûmi’t-tenzîl. thk. Muhammed Ziyad Muhammed Tahir Şaban - Şeyhu’l-Büzûriyye. Katar: İdâretü’ş-Şüûni’l-İslâmiyye bi Temvîli’l-İdâreti’l-Âmmeti li’l-Evkâf, 2014.
• Mehdevî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ammâr. Şerhu’l-Hidâye. thk. Hâzim Saîd Haydar. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Ruşd, 1991.
• Mekkî b. Ebî Tâlib. el-İbâne an me’âni’l-kırâât. thk. Abdülfettâh İsmail Şilbî. Kâhire: Dâru Nahda, 2010.
• Mekkî, Ebû Muhammed b. Ebî Tâlib el-Kaysî. el-İbâne ʽan meʽâni’l-kırâât. Kâhire: Dâru Nahda, 2010.
• Mekkî, Ebû Muhammed b. Ebî Tâlib el-Kaysî. el-Keşf ‛an vucûhi’l-kırââti’s-seb‛ ve ilelihâ ve hıcecihâ. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
• Merrâküşî, İbn İzârî. el-Beyânü’l-Müğrib fî ahbâri’l-Endelüsi ve’l-Mağrib. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 3. Basım, 1983.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasen Ali b. el-Hüseyn b. Ali el-. et-Tenbîh ve’l-İşrâf. Kahire: Dâru’s-Sâvî, 2009.
• Mesûl, Abdü’l-Alî. Mu‛cemu mustalahâti’l-ilmi’l-kıraati’l-Kur’âniyye ve mâ yetealleku bihî. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2007.
• Muhaysın, Muhammed Sâlim. el-Kırâât ve eseruhâ fi ulûmi’l-Arabiyye. 2 Cilt. Mısır: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1. Basım, 1984.
• Muhaysın, Muhammed Sâlim. Mu’cemü hüffâzi’l-Kur’ân’i ʽıberi’t-târîh. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
• Muhaysın, Muhammed Sâlim. Mürşidü’l-mürîd ilâ ʽilmi’t-Tecvîd. Kahire: Dâru Muhaysin, 1. Basım, 2002.
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. el-Muktebes mine’l-lehecâti’l-Arabiyyeti ve’l-Kur’aniyye. y.y.: Müessesetü’ş-Şebâbi’l-Câmia, 1986.
• Muhsin, Muhammed Salim. el-Muktebes min lehecâti’l Arabiyyeti ve’l-Kur’aniyye. İskenderiyye: Müessesetü Şebâbi’l-Câmia, 1986.
• Neyrebânî, Abdulbedi’. el-Cevânibu’s-savtiyye fi kütübi’l-ihticaci li’l-kırâât. Dimeşk: Dâru’l-Ğavsânî, 2006.
• Öz, Mustafa. “Kurrâ”. DİA. C. 26. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Özaydın, Abdülkerim. “Ağlebîler”. DİA. C. 1. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Özcanoğlu, Muzaffer. “Adî b. Zeyd”. DİA. C. 1. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Özdoğan, Beşir Sami. Endülüs Kıraat Âlimi Harrâz ve Mushaf İmlâsı Bağlamında Mevridü’z-Zam’ân Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Pâluvî, Hâmid b. Hâce Abdulfettâh. Zübdetü’l-irfân fî vücûhi’l-Kur’ân. İstanbul: y.y., ts.
• Râcihî, Abdüh. el-Lehecâtü’l-Arabiyye fi’l-kırââti’l-Kur’aniyye. İskenderiyye: Dâru’l-Maʽrifeti’l-Câmiıyye, 1996.
• Safedî, Salâhuddîn Halil b. Eybek b. Abdullah. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnavut. Beyrut: Dâr-u İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyy, 2000.
• Sîbeveyhî, Ebû Bişr ‘Amr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Harun. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 3. Basım, 1988.
• Süyûtî, Celâlüddîn. Buğyetü’l-vü’ât fî tabakâti’l-lüğaviyyîne ve’n-nühât. thk. Ebü’l-Fadl İbrahim Muhammed. Lübnan: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2010.
• Süyûtî, Celâlüddîn. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed İbrahim Ebü’l-Fadl. 4 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyye, 1. Basım, 1974.
• Şelebî, Hind. el-Kırââtü bi İfrîkiye mine’l-fethi ilâ müntesafi’l-karni’l-hâmis. y.y.: ed-Dâru’l-Arabiyyetü’l-Kâtib, 1983.
• Şeyban, Lütfi. “Derin Tarih -Ah Endülüs-” 4 (2015).
• Taşpınar, Kadir. “Ebû Amr’ın Eleştiriye Konu Olan Sahih Kıraatleri”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (2022). https://doi.org/10.32950/rteuifd.1189453
• Temel, Enes. Kırâat İlminde Usûle Dâir Üç Mesele: İsti’aze, Besmele ve İdğâm. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2O14.
• Tetik, İbrahim. “Kur’ân Kıraatinde İmâle ve Feth‟in Kitâbî Referansları”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 53 (2020). https://doi.org/10.29288/ilted.692260
• Tevzirî, İbrahim el-Abîdî. Târîhu’t-terbiyyeti bi Tûnis. Tunus: y.y., ts.
• Topaloğlu, Nuri. “Hanzale b. er-Rebî’”. DİA. C. 16. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Turan, Abdulhalim. Kıraat İlminde YediHarf Lehçe İlişkisi. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Uzun, Yakup. “Feth ve İmâle (Ebû Amr ed-Dânî’nin el-Feth ve’l-İmâle Adlı Eseri Bağlamında)”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 6/1 (2022). https://doi.org/10.31121/tader.1032440
• Uzunyaylalı, Muhammed Emin. “Klasik Arap Şiirinde Örnek Bir Şair ve Komutan Ka‘ka‘ b. ‘Amr et-Temîmî”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 24 (2020).
• Vâsitî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdulmü’min b. el-Veciyye b. Abdullah b. Alî b. el-Mübârek et-Tâcir Tâcüddîn. el-Kenz fî’l-kırâati’l-ʽaşr. thk. Hâlit el-Meşhedânî. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2004.
• Yahsubî, Ebü’l-Fadl el-Gâzî İyâd b. Mûsâ. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik. thk. Abdülkadir es-Sahrâvî. el-Mağrib: Matbaatü Füdâle-el-Muhammediyye, 1970.
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî Yaʽkûb b. Cafer b. Vehb b. Vâzıh el-Kâtib el-Abbâsî el-. Târîhu’l-Ya’kûbî. Beyrut: Şeriketü’l-e’lemî li’l-Matbûât, 2010.
• Yıldız, Cafer. “Kırâat Farklılıkları Bağlamında Tek Kelime İdğâmı”. İdrak 3/1 (2023).
• Zebîdî, Muhammed Murteza el-Huseynî. Tâcü’l-ʽarûs min cevâhiri’l-kâmûs. 40 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Hidâye-Dâru İhyâi’t-Türâs, 1965.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Ma‛rifetü’l-kurrâi’l-kibâr ‛ale’t-tabakâti ve’l-a‛sâr,. çev. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: er-Risâle, 1988.
• Zemahşerî, Cârullâh, Ebu’l-Kâsım Mahmud b. Ömer. el-Mufassal fî san’ati’l-îrâb. Beyrut: Mektebetü’l-Hilal, 1993.
• Zerkeşî, Bedreddîn Muhammed b. Abdillâh. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed İbrâhim Ebü’l-Fadl. 4 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1957.
• Zeytûn, Muhammed Muhammed. el-Kayrevân ve devruhâ fi’l-hadârati’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1988.
• Ziriklî, Ebû Kays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris. el-Aʽlâm. Dâru’l-İlm li’l-malâyîn, 2002.
• Zübeyrî vd., Velid. el-Mevsû‘atü’l-müyessera fî terâcimi eimmeti’t-tefsîr ve’l-ikrâi ve’n-nahvi ve’l-lüğa. 3 Cilt. Biri-tanya: Mecelletü’l-Hıkme, 1.
• Zürkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilu’l-irfân. 2 Cilt. Matbaatü İsa el-Bâbî el-Halebî, 3. Basım, ts.