Zamakhshari’s Explanations for Fronting-Restriction İssues in his Exegesis “al-Kashshaf”: A Study on the Examples of Some Verses

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 539 - 559, 30.10.2024

Esra Yıldırım

https://doi.org/10.31121/tader.1499894

Öz

Since the early periods, linguists have acted on the principle of explaining each linguistic issue through its underlying causes. Although they concentrated on the science of Arabic Syntax, they also elaborate on explaining the rhetorical issues with their causes as an extension of Arabic Syntax. It is a known fact that commentators, who pay great attention to the style of the Holy Qur’ān, rely on the causes while explaining the verses. This paper aims to analyze the causes which play an important role in explaining the issues of precence and delay through the commentary of al-Zamakhsharī whom had a creative and innovative way in the style of precence and delay. For this reason, the underlying causes, he relied on to explain the issues of precedence and delay and its intended meaning, have been examined through some examples from al-Zamakhsharī's commentary. In this context, the concept of cause (ʿilla) and evidence (qarīna) s and the necessity of the causes to determine the meaning in the Holy Qur’ān are explained. This study also talks about the evidences/indications (al-qarīna al-mu‘ayyina and al-qarīna al-māni‘a) that al-Zamakhsharī used them to determine the issues of precence and delay; and for the intended meaning. This study required using analytical methods. And the research concludes that al-qarīna al-māni‘a in these issues is the Pre-sumption of Rank. Although al-Zamakhsharī did not mention these explicitly, he suggested it indirectly, and he used contextual and situational proofs to identify the purposes of the precence. It is also no-teworthy that he is the first person to explicitly mention the meaning of specialization as indication of pre-cence. However, it would be more accurate approach to evaluate his inference as a conclusion that he reached by including the context and situation and relying on the data of previous linguists.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, al-Zamakhsharī, Precedence and Delay, Cause, Context, Situation

Zemahşerî’nin el-Keşşâf İsimli Tefsirinde Takdîm-Tehîr Meselelerinin İlletlendirilmesi: Bazı Ayet Örnekleri Üzerinde Bir İnceleme

Öz

İlk dönemlerden itibaren dilsel meseleleri illetleri ile açıklama prensibiyle hareket eden dil alimleri, her ne kadar nahiv ilmi üzerinde yoğunlaşsalar da nahiv ilminin bir uzantısı olarak belâğî meseleleri de illetleri ile açıklamaya özen göstermişlerdir. Kur’an-ı Kerim’in üslubuna son derece dikkat eden müfessirlerin ayetleri açıklarken illetlere dayandıkları bilinen bir husustur. Bu çalışma, takdîm-tehîr meselelerindeki incelikleri ve delaletteki etkilerini anlama ve değerlendirmede önemli bir rol oynayan illetleri, takdîm-tehîr üslubunda yaratıcı ve yenilikçi bir yol izleyen Zemahşerî’nin tefsiri üzerinden analiz etmeyi amaçlamaktadır. Bu sebeple Zemahşerî’nin tefsirinden örnekler ele alınıp, Zemahşerî’nin bu üslubu ve delaletlerini açıklarken dayandığı illetler incelenmiştir. Bu minvalde öncelikle illet kavramı ve bu kavrama paralel olarak karîne kavramı üzerinde durulmuş ve Kurân-ı Kerîm’de kastedilen manayı belirlerken illetlerin zaruriyyeti açıklanmıştır. Daha sonra Zemahşerî’nin tefsirinde takdîm- tehîrin olduğuna dair zikrettiği açıklamaları yani karînetü’l- manialar ve takdîm-tehîrin maksadını belirlerken kullandığı karîneler yani karînetü'l-muayyineler incelenmiştir. Bu amaç doğrultusunda makalede analitik yöntem takip edilmiştir. Sonuç olarak takdîm-tehîr meseleleri özelinde karînetü’l-manianın, cümlenin ögelerinin birbirlerine göre konumuna binaen aralarındaki ilişki anlamına gelen rütbe olduğu ve Zemahşerî’nin genelde bu karîneleri açıkça zikretmeyip işaretle yetindiği, takdîmin delaletini belirlerken ise siyak ve makama dayandığı ortaya çıkmıştır. Ayrıca takdîmden sonra i’rabı değişmeyen meselelerde takdîmin delaleti olarak ilk kez açıkça ihtisas delaletini zikreden kişi olması dikkat çeken bir husustur. Fakat onun bu çıkarımını kendinden önceki dil otoriteleri ile çelişen değil, bilakis onların verilerine dayalı makam ve siyakı da içine alarak ulaştığı bir sonuç olarak değerlendirmek daha doğru bir yaklaşım olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Zemahşerî, Takdîm-Tehîr, İllet, Siyâk, Makam

تعليلات الزمخشري لمسائل التقديم والتأخير في تفسيره الكشاف: دراسة على آيات عديدة

Öz

بيّن اللغويون المسائل اللغوية بعللها منذ العصور الأولى، مركزين على مسائل النحو، ومع ذلك اعتنوا بتعليل المسائل البلاغية أيضا، واعتمد المفسرون الذين درسوا أسلوب القرآن كذلك على العلل في تفسير الآيات القرآنية. وتهدف هذه الدراسة إلى تحليل هذه العلل التي لها دور كبير في فهم دلالات التقديم والتأخير وفي تقييمها، وذلك من خلال تفسير الزمخشري الذي اتخذ منهجا مبدعا في توجيه هذه المسائل. وبناء عليه عمدت إلى دراسة أمثلة من تفسير الزمخشري وتحليل العلل التي اعتمد عليها أثناء تفسيره لهذا الأسلوب ودلالاته. ولذلك وقفت الدراسة على تعريف العلة والقرينة موضّحة ضرورة اعتبار العلّة في تحديد المعنى المراد في القرآن الكريم. ثم تناولت بيان الزمخشري فيما يتعلق بتعيين التقديم والتأخير- وهي القرائن المانعة-، كما تناولت بيانه الذي استدل بها على دلالات التقديم والتأخير -أي القرائن المعينة- وتحليلها. واقتضت طبيعة هذه الدراسة اتباع المنهج التحليلي، وتوصلت إلى أن القرائن المانعة في أسلوب التقديم والتأخير هي الرتبة، والزمخشري لم يذكرها صراحة، بل كان يكتفي بالإشارة إليها، واعتمد على القرائن السياقية والمقامية لتحديد دلالات التقديم. ومما يجذب الانتباه أن الزمخشري هو أول شخص صرّح بدلالة تقديم ما حقه التأخير على الاختصاص، إلا أن هذا الاستنباط لا يعد من مخالفة الزمخشري من سبقه، بل نتيجة قراءته الفاحصة الدقيقة لهم مراعيا السياق والمقام.

Anahtar Kelimeler

التفسير, الزمخشري, التقديم والتأخير, العلّة, السياق, المقام

Kaynakça

• ʿAlevī, Yaḥyā b. Ḥamza b. ʿAli. Eṭ-Ṭırāz li-esrāri’l-belāġa ve ʿulumi haḳāiḳi’l-iʿcāz. Beyrut: Mektebetü’l-ʿUnsuriyye, 1. Baskı., 1423.
• Ālūsī, Şihābüddīn. Rūḥu’l-meʿānī fī tefsīri’l-kur’āni’l-ʿazīm ve’s-sebʿi’l-mesānī. 15 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1415.
• Ālūsī, Şihābüddīn el-. Ġarāʾibü’l-iġtirāb ve nüzhetü’l-elbāb fi’ẕ-ẕehāb ve’l-iḳāme ve’l-iyāb. Matbaʿatu’ş-Şābander, ts.
• Beyḍāvī, Nâsırüddīn el-. Envāru’t-tenzīl ve esrāru’t-teʾvīl. 5 Cilt. Beyrut: Dār-u İḥyāi’t-Turās̠i’l-ʿArabiyyi, 1418.
• Cürcānī, ʿAbdülḳāhir. Delāilü’l-iʿcāz fī ʿilmi’l-meʿānī. Kahire-Cidde: El-medeni matbaası-, 3. Baskı., 1992.
• Cürcānī, es-Seyyīd eş-Şerīf. et-Taʿrīfāt. Beyrut: Dāru’l-Kütübi’l- ʿİlmiyye, 1983.
• Cüveynī, Muṣṭāfā Ṣāvī. Menhecü’z-Zemaḫşerī fī tefsīri’l-Ḳur’ān ve beyāni i‘cāzihī. Kahire: Dāru’l-Meārif, 2. Baskı., ts.
• Daşkıran, Yaşar. “Temmām Ḥassān’ın Dil Anlayışı: Karineler Teorisi” 56:2 (2015), 149-163. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001438
• Desūḳī, Muḥammed. Ḥāşiye ʿalā şerḥi’t-telḫîṣ. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAṣriyye, ts.
• Ebū Mūsā, Muḥammed Muḥammed. Belāġatü’l-Ḳur’āniyye fī tefsīri’z-Zemaḫşerī ve es̠eruha fī dirāsāti’l-belāġiyye. Kahire: Mektebetü Vehbe, 3. Baskı., ts.
• Endelüsī, Ebū Ḥayyān. el-Baḥru’l-muḥīṭ. 10 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 1420.
• Erfidan, Aliye Merve. el-ʿAlaḳatü beyne’t-tenevvüʿid-delālī ve’t-tevcīhati’l-belāġiyyeti ve ʿılmi’l-meʿānī. Amman: Dāru’l-Meʾmūn, 2022.
• Ferāhīdī, Ḫalīl b. Aḥmed. Kitābü’l-ʿayn. 8 Cilt. Dāru ve Mektebetü’l-Hilāl, ts.
• Ḥafācī, Şihābüddīn Aḥmed b. Muḥammed b. ʿÖmer. Ḥâşiye ʿalā Tefsīri’l-Beyḍāvī. 8 Cilt. beyrut: Dāru Ṣādır, ts.
• Ḥassān, Temmām. el-Luġatu’l- ʿArabiyye: maʿnāhā ve mebnāhā. Dāru’l-Beyḍā: Dāru’s̱-S̱eḳāfe, 1994.
• İbn ʿĀşūr, Muḥammed Ṭāhir. et-Taḥrīr ve’t-tenvīr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dāru’t-Tūnusiyye, 1984.
• İbn Ebi’l-Ḥadīd, ʿAbdu’l-Ḥamīd. el-Felekü’d-dāir ʿalā’l-mes̠eli’s-sāir. Kahire: Dāru’n-Naḥḍa, ts.
• İbnü’l-Es̠īr, Ḍiyāü'd-din. el-Mes̠elü’s-sāir fi edebi'l-kātib veʿş-şāʿir. 4 Cilt. Kahire: Dâru’n-Nahda, ts.
• ʿİmādī, Ebū’s-Suʿūd el-. İrşādü’l-ʿaḳli’s-selīm ilā mezāya’l-Kitābi’l-Kerīm. 9 Cilt. Beyrut: Dar-u İhyāi’t-Turāsi’l-ʿArabiyyi, ts.
• Kazvīnī, el-Ḫaṭīb el-. Telḫīsü’l-miftāḥ. Pakistan: Mektebetu’l-Büşrā, 2010.
• Rāzī, Faḫreddīn er-. et-Tefsīru’l-kebīr. 32 Cilt. Beyrut: Dār-u İḫyāi’t-Türāsi’l-ʿArabiyyi, 3. Basım., 1420.
• Sībeveyhi, Ebū Beşer ʿAmr Bin ʿOsmān Ḳanber. el-Kitāb. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Ḫancī, 3. baskı., 1988.
• Sübkī, Ebū Ḥāmid Bahāüddīn. ʿArūsü’l-efrāḥ fī şerḥi telḫīṣi’l-miftāḥ. 2 Cilt. Beyrut: Mekte-betü’l-ʿAṣriyye, 2003.
• Şeyḫzāde, Muḥyiddīn Ḳocevī. Ḫāşiyetü Muḥyiddīn Şeyḫzāde ʿalā tefsīri’l-Beyḍāvī. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Baskı., 1971.
• Ṭaberī, İbn Cerīr et-. Cāmiʿu’l-beyān fī tefsīri’l-Ḳurʾān. 24 Cilt. Mekke: Dāru’t-Terbiye ve’t-Türās̱, ts.
• Tehānevī, Muḥammed. Keşşāfü ıṣṭılāḥāti’l-fünūn ve’l-ʿulūm. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnān, 1996.
• Ṭībī, Ḥüseyn b. ʿ Abdillâh b. Muḥammed. Fütūḥu’l-ġayb fi’l-keşf ʿan ḳınāʿi’r-rayb. 17 Cilt. cāizetü Dübey ed-Düveliyye li’l-Ḳur’ani’l-Kerim, 1. baskı., 2013.
• Ṭūfī, Süleyman b. ʿAbdü’l-Ḳaviy et-. el-İksīr fī ʿilmi’t-tefsīr. Beyrut: Dāru’l-Evzāʿī, 1989.
• Yıldırım, Esra. Taʿlīlātü’l-Beyḍāvī li’l-mesāili’l-belāġiyye fī tefsīrihi “Envāru’t-tenzīl ve Esrāru’t-teʾvīl”: Dirāse taḥliliyye. ürdün üniversitesi, Doktora Tezi, 2022.
• Zebîdī, Muḥammed el-Murtaḍā. Tācü’l-ʿarūs min cevāhiri’l-Ḳāmūs. 40 Cilt. Kuveyt: Vizārātü’l-İrşad ve’l-Enbaʾ, 1965.
• Zemaḫşerī, Ebū’l-Kāṣım Maḥmūd. el-Keşşāf ʿan ḥaḳāʾiḳi’t-tenzīli’n-nāṭıḳ ʿan deḳāʾiḳi’t-teʾvīl. 4 Cilt. Kahire-Beyrut: Dāru’r- rayyān li’t-türās-Dāru’l-Kitābi’l-ʿArabī, 3. Ba-sım., 1947.