Edhem Pertev Paşa’nın Birden Fazla Kadınla Evlilik Meselesini Müdâfaa Maksadıyla Kaleme Aldığı Itlāku'l-efkâr fî akdi'l-ebkâr İsimli Eseri (Transkripsiyon ve Değerlendirme)

Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 2, 397 - 461, 31.12.2020

Emine Nurefşan Dinç

https://doi.org/10.5281/zenodo.4394266

Öz

Itlāku'l-efkâr fî akdi'l-ebkâr Bâb-ı Âlî ricâline mensup bir devlet adamı olan Edhem Pertev Paşa tarafından, birden fazla kadınla evliliği Avrupalılar’a ve Osmanlı Devleti’ndeki Batıcı kesime karşı müdafaa maksadı ile yazılmıştır. Müellifin, eserinin son kısmında Müslümanlara hitap ederek birden fazla kadınla evliliğe teşvik etmesinden, nüfusun ciddi anlamda azaldığı Osmanlı Devleti’nde birden fazla kadınla evliliği bu probleme çözüm olarak gördüğü ve yaygınlaşmasını sağlamayı amaçladığı da anlaşılmaktadır. Müellifin temel hareket noktası birden fazla kadınla evliliğin tabiata uygun olduğu fikridir. Muhtemelen birden fazla kadınla evliliği müdafaa amacıyla yazılmış ilk eser olan Itlāku'l-efkâr fî akdi'l-ebkâr’da bilhassa 18. yüzyıl Avrupa’sının populasyonist ve tabiatçı düşünürlerinin poligami meselesine dair lehteki ve aleyhteki fikirlerinin etkisi açık bir şekilde görülmektedir. Eserde, 18. yüzyıl Avrupa’sında birden fazla kadınla evlilik konusuna bütünüyle ya da kısmen olumlu yaklaşan düşünürlerin görüşleri ile önemli ölçüde paralel görüşler ileri sürülmüş, diğer taraftan birden fazla kadınla evliliğe karşı olan filozofların ileri sürdükleri argüman ve iddialara da cevap verilmiştir. Eserde bu meseleye dair fıkıh ve ahlak kitaplarında geçen görüşlerin tesirleri de bulunmaktadır. Ancak eser meselenin temellendirilişi başta olmak üzere bazı cihetlerden farklılık arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Edhem Pertev Paşa, Poligami, Monogami, Populasyonizm, Tanzimat Dönemi

Edhem Pertev Pasha's Work Entitled Itlāku'l-efkâr fî akdi'l-ebkâr that He Wrote to Defend Polygamy (Transcription and Evaluation)

Öz

Itlāku'l-efkâr fî akdi'l-ebkâr was written by Edhem Pertev Pasha, a statesman who was a member of the Bâb-ı Âlî ricâli (administrators at the highest level of state administration), to defend polygamy against the Europeans and the Westernist group in the Ottoman Empire. Based on the fact that the author appealed to the Muslims and encouraged them for polygamy in the last part of his work, it is also understood that the population decreased significantly and that he considered polygamy in the Ottoman Empire as a solution to this problem and aimed to make it widespread.
The main starting point of the author is the idea that polygamy was natural. In Itlāku'l-efkâr fî akdi'l-ebkâr, which was probably the first work written to defend polygamy, the effects of the pro and con views of the populationist and naturalist philosophers of 18th-century Europe on the issue of polygamy are clearly visible. In the work, the views were put forward in parallel to a significant extent with the views of the philosophers who totally or partially found polygamy positive in 18th-century Europe. On the other hand, the arguments and claims of the philosophers, who were against polygamy, were also responded. In the work, there are also the effects of the opinions in the fiqh and ethics books on this issue. However, the work presents some differences in some aspects, particularly forming the basis of the issue.

Anahtar Kelimeler

Edhem Pertev Pasha, Polygamy, Monogamy, Populationism, Tanzimat Period

Kaynakça

• Abdülhalim Memduh. Târih-i Edebiyyât-ı Osmâniyye. İstanbul: Ohannes Ferîd (1306/1888-9).
• Ahmet Mithat Efendi. Avrupa Adab-ı Muaşereti Yahut Alafranga. haz. Fazıl Gökçek. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Arms, Kate. “Polygamy in Münster”. Starr King School’s Unitarian Universalist History class. Erişim Mart 2014.
• https://www.sksm.edu/wp-content/uploads/2014/03/polygamy.pdf
• Arslan, Çetin. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadar Türk Romanında Çok Eşlilik ve Aldatma. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2018.
• Banarlı, Nihat Sami. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. 2. Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1971.
• Behar, Cem -Alan Duben. İstanbul Hâneleri: Evlilik, Aile ve Doğurganlık, 1880-1940. İstanbul: İletişim Yayınları, 1996.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali b. Mûsâ el-Husrevcirdî el-Horâsânî, Ebû Bekr. Ma‘rifetü’s-sünen ve’l-âsâr. thk. Abdü’l-mu‘tî Emîn Kal‘acî. 10. Cilt. Kahire: Dâru’l-vefâ, 1411/1991.
• Blum, Carol. Strength in Numbers Population, Reproduction, and Power in Eighteenth-Century France. Baltimore & London: The Johns Hopkins University Press, 2002.
• Bursalı Mehmet Tâhir. Osmanlı Müellifleri. 1. Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, (1333/1914-5).
• Çonoğlu, Sâlim. “Ahmet Mithat’ın Letaif-i Rivayat Adlı Eserinde Kadın”. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi 723 (Mart 2012) 221-242.
• Demîrî, Kemâlüddîn Ebi’l-Beka Muhammed b. Mûsâ b. Îsâ, en-Necmü’l-vehhâc fî şerhi’l-Minhâc. 7. Cilt. Dâru’l-Minhâc, 1425/2004.
• Dinç, Emine Nurefşan. Son Dönem Osmanlı Aydınlarının Kadının Toplumsal Hak ve Hürriyetlerine Bakışları. İstanbul: y.y., 2013.
• Dunn, Peter M. “Thomas Malthus (1766–1834): population growth and birth control”. Disease in Childhood - Fetal and Neonatal Edition 78/1 (January 1998), 76-77.
• Ebuzziyâ Tevfîk. Nümûne-i Edebiyât. İstanbul: Mihrân Matbaası, (1296/1878-9).
• Edhem Pertev Paşa. Itlāku'l-efkâr fî akdi'l-ebkâr. Kostantiniye: Matbaa-i Ebu’z-Ziyâ, 2. Basım, (1304/1886-7).
• Edhem Pertev Paşa. Itlāku'l-efkâr fî akdi'l-ebkâr. Ali Rıza Efendi Matbaası, 1. Basım, 1285/1869.
• Fâik Reşâd. Eslâf, Osmanlı ‘Ulemâ Üdebâ Şüerâsının Mütekaddimîni Terâcim-i Ahvâliyle Müntehebât-ı Âsârını Hâvî Tezkire. 1. Cilt. İstanbul: Asır Kütüphanesi, (1311/1893-4).
• Faulkner, John Alfred. “Luther And The Bıgamous Marrıage Of Phılıp Of Hesse”. The American Journal of Theology 17/2 (Apr., 1913), 206-231.
• Fenârî, Şemsüddîn Muhammed b. Hamza b. Muhammed er-Rûmî. Fusûlü’l-bedâi‘ fî usûli’ş-şerâi‘. thk. Muhammed Hasen Muhammed Hasen İsmâ‘îl. 2. Cilt. Beyrût- Lübnân: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1971.
• Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri. İçtimaiyat Hukuk Sosyolojisi. 3. Cilt. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi.
• Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri. “Namık Kemal ve Nüfus Meselesi”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 2/1 (1940-1941), 105-121.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ‘ulûmi’d-dîn. 2. Cilt. Beyrût: Dârü’l-ma‘rife, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Meâricü’l-Kuds fî medârici ma‘rifeti’n-nesl. Windsor: Müessesetu Hindâvî, 2019.
• Gövsa, İbrahim Alaaddin. Türk Meşhurları Ansiklopedisi. İstanbul: Yedigün Neşriyat, ts.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz Âbidîn ed-Dımeşkî el-Hanefî. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. 3. Cilt. Beyrût: Dâru’l-fikr, 2. Basım, 1412/1992.
• İbn Kudâme, Abdurrahman b. Muhammed b. Ahmed el-Makdisî el-Cemmâilî el-Hanbelî Ebu’l-ferec, Şemsüddîn. eş-Şerhu’l-kebîr ‘alâ meti’l-Mugni‘. 7. Cilt. Dâru’l-kitabi’l- Arabî li’n-neşr ve’t-tevzî, ts.
• İbn Muflih, Muhammed İbn Muflih b. Muhammed İbn Müferric Ebû Abdillah Şemsüddîn el-Makdisî er-Râmînî sümme’s-Sâlihî el-Hanbelî. Kitâbu’l-füru‘ ve meahu Tashîhu’l- fürû‘ li-Alâuddîn Ali b. Selmân el-Merdâvî. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 8. Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1424/2003.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Ma‘rûf bi-bni Nüceym el-Mısrî. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzu’d-dekāik. (Tekmiletü’l-Bahri’r-râik li-Muhammed b. Huseyn b. Ali et-Tûrî el-Hanefî el-Kādirî ve Minhatü’l-Hâlık li-bni Âbidîn ile birlikte). 3. Cilt. Dâru’l-kitâbi’i-İslâmî, 2. Basım, ts.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Rüşd el-Kurtubî eş-Şehîr bi-bni Rüşd el-Hafîd. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktasıd. thk. Cemâlüddîn el-Alevî. 3. Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-ğarbi’l-İslâmî, 1994.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid es-Sîvâsî. Fethü’l-kadîr. 3. Cilt. Dâru’l-fikr, ts.
• İbnü’n-Nakîb, Ahmed b. Lu'lu' b. Abdillah er-Rûmî Ebü'l-Abbas Şihabuddin eş-Şâfiî. Umdetü's-sâlik ve uddetü'n-nâsik. nşr. Abdullah b. İbrâhîm el-Ensârî. 1. Cilt. Katar: eş- Şuûnü’d-dîniyye, 1982.
• İnal, İbnülemin Mahmud Kemal. Son Asır Türk Şairleri. 7. Cilt, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1970.
• Fâtıma Âliye, Mahmûd Esad. Teaddüd-i Zevcât Zeyl. Kostantiniye: Tâhir Bey Matbaası, 1316.
• Kaplan, Mehmed. Namık Kemal Hayatı ve Eserleri. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi, 1948.
• Kâsânî, Alâuddîn Ebî Bekr b. Mes‘ûd el-Hanefî. Bedâiu’s-sanâi‘ fî tertîbi’i-şerâi‘. thk. Ali Muhammed Muavvaz-Âdil Ahmed Abdülmevcûd, 3. Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l- kütübi’l-ilmiyye, 1424/2002.
• Kelvezânî, Mahfûz b. Ahmed b. el-Hasen, Ebu’l-Hattâb, el-Hidâye alâ mezhebi’l-İmâm Ebî Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. thk. Abdüllatîf Hemîm- Mâhir Yâsîn el-Fahl. Müessesetu Ğarrâs li’n-neşr ve’t-tevzî‘, 1425/2004.
• Kınalızâde Ali Çelebi. Ahlâk-ı Alâî. haz. Mustafa Koç. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007
• Kutsal Kitap, Eski ve Yeni Antlaşma (Tevrat, Zebur, İncil). İstanbul: Yeni Yaşam Yayınları. 2014.
• Lahmî, Ali b. Muhammed er-Rab‘î Ebu’l-Hasen. et-Tabsira. thk. Ahmed Abdülkerim Necîb. 5. Cilt. Katar: Vizâretü’l-evkaf ve’ş-şuûnu’l-İslâmî, 1432/2011.
• Leyser, Johan. Polygamia triumphatrix. Londini, 1682.
• Mahmûd Esad. Teaddüd-i Zevcât. Kostantiniye: Tâhir Bey Matbaası, 1311.
• Mehmet Tevfik. Kafile-i Şuara. Hazırlayanlar: Fatma Sabiha Kutlar Oğuz, Hanife Koncu, Müjgan Çakır. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2017.
• Merdâvî, Alâuddîn Ebu’l-Hasen Ali b. Süleyman ed-Dımeşkî es-Sâlihî el-Hanbelî. el-İnsâf fî ma‘rifeti’r-râcih mine’l-hilâf. 6. Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 2. Basım, [ts.].
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmuz b. Ali eş-Şehîr, Dürerü’l-hükkâm şerhu Ğurerü’l-ahkâm (Şürünbülâlî Hâşiyesi ile birlikte). 1. Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-kütübi’l-arabiyye, ts.
• Montesquieu, Charles de Secondat de. http://archives.ecole-alsacienne.org/CDI/pdf/1400/14104_MONT.pdf
• Montesquieu, Charles de Secondat de. De l’esprit des lois, (Œuvres de monsieur de Montesquieu içinde), éd. Nourse, (1772).
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn b. Şeref en-Nevevî. Ravzatü’t-tâlibîn ve ‘umdetü’l-müftîn. thk. Züheyr eş-Şâviş. 7. Cilt. Beyrût-Dımaşk-Ammân: el-Mektebü’l-İslâmî, 3. Basım, 1412/1991.
• Okay, M. Orhan. “Pertev Edhem Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/420-421. İstanbul: TDV Yay, 1994.
• Oktay, Ayşe Sıdıka. Kınalızâde Ali Efendi ve Ahlâk-ı Alâî. İstanbul: İz Yayıncılık, 2005.
• Özön, Mustafa Nihat. Son Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Maarif Matbaası, 1941.
• Öztürk, Sait. “Osmanlı’da Çok Evlilik”. Yeni Türkiye Dergisi, Türkler. ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca. 10/375-384. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Öztürk, Yaşar Cihad, İran Mektupları ''Algılamalar Üzerine Bir Deneme'', https://www.academia.edu/39888815/ İran_Mektupları_Algılamalar_Üzerine_Bir_Deneme_Yaşar_Cihad_Öztürk
• Öztürk, Zeliha. “Ahmet Mithat Efendi’nin Paris’te Bir Türk Adlı Romanında Oryantalist ve Oksidentalist İzler”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 10/48 (Şubat 2017), 99-105.
• Özgül, Metin Kayahan. Türk Edebiyâtında Siyâsî Rûyâlar. Ankara: Akçağ Yayınları, [ts.}.
• “Polygamie”, Nouveau dictionnaire de la conversation, A la Librairie Historique – Artistique, 22, 109-112. Bruxelles, 1844
• Recâîzâde Mahmûd Ekrem. Kudemâdan Birkaç Şair. Kostantiniye: Matbaa-ı Ebuzziyâ, (1305/1887-8).
• İsmail Habip [Sevük]. Türk Teceddüd Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, (1340/1921-2).
• Şemseddin Sâmi. Kāmusu’l-a‘lâm. 2. Cilt. İstanbul: Mehrân Matbaası, (1306/1888-9).
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb el-Mısrî. Muğni’l-muhtâc ilâ ma‘rifeti elfâzi’l-Minhâc. thk. Ali Muhammed Muavvaz, Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Muhammed Bekr İsmâîl. 3. Cilt. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1427/2006.
• Turan, Namık Sinan. “Modernleşme Olgusunun Osmanlı Toplum Yaşamına Yansımaları ve Ta‘addüd-i Zevcat (Çokeşlilik) Sorunu”. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları 7 (Ekim 2015), 117-152.
• Tûsî, Hâce Nâsıruddîn. Ahlâk-ı Nâsırî. terc. Muhammed Sâdık Fazlullâh. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-hâdî, 1429/2008.
• Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. 2. Cilt. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Volf, William. “Mormon Polygamy in the Nineteenth Century: The Practice of "The Principle" in Reality”. Nebraska Anthropologist 15/126 (1999), 39-48.
• Voltaire, M. De. “Femme”. Dictionnaire philosophique III, ed. Garnier. 19/99-104. Paris: 1979.
• Yargı, Mehmet Ali. “Nikahın Asıl Maksadı ve Geçerliliğine Etkisi”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi XX/2 (2020), 605-650.