Şeyh Alî el-Bistâmî’nin (Musannifek) “Mülteka’l-Bahreyn/Kitâbü’ş-Şifâ” Adlı Tefsirinden Duhân Sûresi’nin Neşri ve Değerlendirilmesi

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 1, 329 - 390, 30.06.2021

Ümit Karaver

Öz

Modern tefsir araştırmacıları, klâsik dönemde öne çıkan iki tefsir tarzından söz etmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’in dilsel bir metin olarak ele alınması şeklinde ifade edilebilecek olan birinci tarzın en önemli uygulayıcılarından biri hiç şüphesiz el-Keşşâf sahibi Zemahşerî’dir (ö. 538/1144). Kur’ân-ı Kerîm’deki hakikatlerin ortaya çıkarılması şeklinde özetlenebilecek olan ikinci tefsir tarzının önemli temsilcilerinden biri de Fahreddîn er-Râzî’dir (ö. 606/1209). Timurlu/Karamanlı/Osmanlı dünyasının meşhur ismi Şeyh Alî el-Bistâmî Musannifek’in (ö. 875/1470) tefsir çalışmalarında bu iki isim son derece merkezi bir yer işgal eder. Musannifek, Mülteka’l-bahreyn (iki denizin birleştiği yer) adını verdiği tefsirinde bu iki ismi bir araya getirmeye çalışmış ve bir anlamda denize benzettiği bu iki âlimin görüşlerini bir araya toplamıştır. Çalışmamızda Mülteka’l-bahreyn’in yazılma süreci ele alınmış, eserin Süleymaniye Kütüphanesi Hekimoğlu Ali Paşa nr. 52’de bulunan müellif nüshasında yer alan Duhân sûresi tefsiri neşredilmiş ve muhtelif açılardan değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Şeyh Alî, Musannifek, tefsir, Mülteka’l-bahreyn, Duhân sûresi, Zemahşerî, Fahreddîn er-Râzî, Süleymaniye Kütüphanesi

The Publishing and Evaluation of The Surah of Duhan in Sheikh Alī Al-Bistāmī’s (Musannifak) Tafsir Named “Multaka’l-Bahrain/Kitāb Al-Shifa”

Öz

In the classical period, Modern tafsir scholars talk about the interpretation of the Quran as a linguistic text. The most important practitioner of this interpretation is Zamakhshari (d. 538/1144). Secondly, they mention an attitude in the form of revealing the truths in the Quran. One of the important representatives of this approach is Fahr al-din al-Razi (d. 606/1209). These two names occupy a very central place in the tafsir studies of Sheikh Ali al-Bistāmī Musannifak (d. 875/1470), the famous name of the Timurlu/Karamanlı/Ottoman world. Musannifak tried to bring these two names together in his interpretation called Multaka’l-bahrain (where the two seas meet) and brought together the views of these two scholars, whom he likened to the sea in a sense. In our study, the writing process of Multaka’l-bahrain was discussed, and the interpretation of the surah of Duhan has been published and evaluated from various angles based on the commentary of Hekimoğlu Ali Pasha number 52 copy in Suleymaniye Library.

Anahtar Kelimeler

Sheikh Ali, Musannifak, Multaka’l-bahrain, Surah of Duhan, al-Zamakhshari, Fahr al-Din al-Razi, Suleymaniye Library

Kaynakça

• Atsız, Nihal. Aşıkpaşaoğlu Tarihi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1985.
• Babinger, Franz. “Yazıdjıoghlu”. First Encyclopaedia of Islam. 3/1172. Leiden, New York, Kobenhavn, Köln: E. J.Brill, 1987.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Bâb-ı Defterî Haremeyn Muhasebesi Sultan Fatih Evkâfı Kalemi Defterleri (Bâb-ı Defterî Haremeyn), no. 21941-B.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi, Tabakâtü’l-Müfessirin. 2. Cild. İstanbul: y.y., 1974.
• Buhârî, Abdülazîz b. Ahmed. Keşfu’l-esrâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 1329, 15b.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. es-Sıhah Tacu’l-lüga ve Sıhah el-Arabiyye. thk. Ahmed Abdulgafur Attar. 6. Cild. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyin, 1990.
• Çelik, Ersin. “Fatih Sultan Mehmed Han’ın Emriyle Yazılan Farsça Tefsir: ‘Kitâbü’ş-Şifâ fî Tefsîri Kelâmillâhi’l-Münzel Mine’s-Semâ”’. Osmanlı Döneminde Tefsir. İstanbul: Daru’l-Fünun İlahiyat Vakfı, Ensar, 2018.
• Demir, Ziya. Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006.
• Gacek, Adam. Arapça Elyazmaları İçin Rehber. trc. Ali Benli, M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Klasik, 2017.
• Hacı Hasan-zâde. Fatih Kütüphanesi Katalogu. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, nr. 9559.
• Kani̇k, İsa. "Ulûmü’l-Kur’ân ve Tefsir Usûlü Kâideleri Bağlamında Musannifek’in Yazma Tefsir Nüshaları Üzerine Bir İnceleme", Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/25 (Aralık 2020): 594-627.
• Karaver, Ümit. “Şeyh Ali el-Bistâmî’nin (Musannifek) Biyografisi ve Tefsir Alanındaki Çalışmaları”. Osmanlı’da İlm-i Tefsir. ed: M.Taha Boyalık, Harun Abacı. 69-109. İstanbul: İsar Yayınları, I. Basım, 2019.
• Karaver, Ümit. Musannifek’e Nisbet Edilen ‘Avâmil-i Atîk’ Şerhi (Tahkik ve Tahlil). İstanbul: Kitâbi, 2019.
• Kâtib Çelebî, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. 1. Cild. İstanbul: Maarif Matbaası, 1360/1941.
• Kâtib Çelebî. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. 2. Cild. İstanbul: Maarif Matbaası, 1362/1943.
• Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-Şâhrûdî el-Bistâmî. el-Muhammediyye/Kitâbü’ş-şifâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Satın Alınan Yazma Bağışlar, 1122, 2a- 296a.
• Musannifek. el-Muhammediyye/Kitâbü’ş-şifâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Satın Alınan Yazma Bağışlar, 1123, 2a-280a.
• Musannifek. el-Muhammediyye fi’t-tefsiri’l-Fâtiha/Mülteka’l-bahreyn/Kitâbü’ş-şifâ. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 260, 1b-307.
• Musannifek. et-Tahrîr fi şerhi’l-Pezdevî. Müellif Hattı. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 1324, 1b-151b.
• Musannifek. Hallu’r-rumûz ve keşfu’l-kunûz. Müellif Hattı. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 2611, 1b-204b.
• Musannifek. Hallu’r-rumûz ve keşfi’l-kunûz. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttab, 456, 1b-188a.
• Musannifek. Hâşiyetü’l-Keşşâf. Müellif Hattı. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, 701.
• Musannifek. Kitâbü’ş-şifâ. Müellif Hattı. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa, 51, 1b-51b.
• Musannifek. Muhammediyye fi’t-tefsir/Kitâbü’ş-şifâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 285, 1b-432a.
• Musannifek. Mülteka’l-bahreyn/Kitâbü’ş-şifâ. Müellif Hattı. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 636, 1b-144a.
• Musannifek. Şerhu kasideti’l-bürde. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İsmihan Sultan, 323,1a-111b.
• Musannifek. Şerhu’l-Mesâbîh. Müellif Hattı. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 966, 1b-171b.
• Musannifek. Şerhu’l-Mesnevî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nafız Paşa, 604, 1b-117a.
• Musannifek. Şerhu’l-Misbâh. Müellif Hattı. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 5032, 1b-125a.
• Musannifek. et-Tahrîr fi şerhi’l-Pezdevî. Müellif Hattı. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 1324, 1b-151a.
• Musannifek. Tefsiru’l-âyeti’s-selâse min sûreti’l-Ankebut/Mülteka’l-bahreyn. Müellif Hattı. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa, 52, 1b-152a.
• Musannifek. Tuhfetü’l-vüzerâ. Müellif Hattı. İstanbul: Topkapı Sarayı Müze Kütüphanesi, Emanet Hazinesi, 1342, 1b-121a.
• Taşköprîzâde Ahmed Efendi. eş-Şekāiku’n-Nu‘mâniye fî ‘ulemâi’d-devleti’l-‘Osmâniyye. thk. Ahmed Subhi Furat. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1405/1985.
• Taşköprîzâde. eş-Şekāiku’n-Nu‘mâniyye fî ‘ulemâi’d-Devleti’l-‘Osmâniyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hasan Hüsnü Paşa, 835M, 1b-167a.
• Taşköprîzâde. Miftâhu’s-saâde ve misbâhu’s-siyâde. 1. Cild. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Taşköprülüzâde. Ahmed Efendi. Eş-Şakâ’iku’n-Nu‘mâniye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. Haz. Muhammet Hekimoğlu, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Zemahşerî, Carullah Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf an hakāiki’t-tenzil. Müstensih: Musannifek. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fâtih, 393, 1b-248b.
• Zemahşerî. el-Keşşâf an hakāiki’t-tenzil. Müstensih: Musannifek. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fâtih, 371, 1b-347a.
• Zemahşerî. el-Keşşâf. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fâtih, 386, 1b-331b.