The Imāmate Chapter of Abū l-Ḥusayn al-Baṣrī’s Sharḥ al-Uṣūl al-Khamsa: Critical Edition and Analysis

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 1, 111 - 201, 30.06.2021

Halil İbrahim Delen , Özkan Şimşek , Yusuf Arıkaner

https://doi.org/10.5281/zenodo.5008252

Öz

Although the issue of Imāmate was not initially seen as being one of the central subjects of Kalām, by the time it has gained importance especially after the Shīʿa started debating the matter in terms of credential aspects and as a result, it came to be covered as a specific chapter in Kalām books. The Muʿtazilite scholars on the other hand, did not lag from the relevant debates and included the matters that were related to Imāmate, in their works. Abū l-Ḥusayn al-Baṣrī who was portrayed among one of the most influential figures of late Muʿtazila and was also recognized as the founder of Ḥusayniyya branch within the school, wrote extensively on the subject at stake. From among his works, Imāmate chapter of Sharḥ al-Uṣūl al-Khamsa has managed to survive. Abū l-Ḥusayn al-Baṣrī’s work is crucial not only because it included Imāmate discussions prior to him, but also it determined the directions in which the relevant debates took place since many refutations were written against it. Considering that Baṣrī’s work reflects the issues of his time in terms of both content and classification, it plays a significant role in the development of Islamic political thought and Imāmate discussions. Including the debates on Imāmate, this work extensively discusses the rational defenses of 10th century Shite Imāmate theory. The only extant copy of al-Baṣrī’s work is preserved at Glaser collection from VI/XIII. century under the heading number 114 at the Austrian National Library in Vienna. This study provides an examination regarding the authorship of Imāmate fragment of Sharḥ al-Uṣūl al-Khamsa, analyses the main characteristics of the manuscript, its contents and its approach to the Imāmate discussions; and finally provides the critical edition of al-Baṣrī’s mentioned work to the attention of researchers.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Muʿtazila, Abū l-Ḥusayn al-Baṣrī, Sharḥ al-Uṣūl al-Khamsa, Imāmate

Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin Şerhu'l-Usûli’l-Hamse’sinin İmamet Bölümü: Tahkik ve İnceleme

Öz

İmamet meselesi başlangıçta Kelam’ın ana konuları arasında yer almasa da zamanla Şiâ’nın imâmeti itikadi bir zeminde tartışmasının etkisiyle Kelam kitaplarında müstakil bir bölüm olarak ele alınmaya başlanmıştır. Muʿtezilî alimler de bu tartışmalardan geri kalmamış, eserlerinde imametle ilgili konulara yer vermişlerdir. Son dönem Muʿtezilî alimler içerisinde en etkili isimlerinden birisi olan ve son Muʿtezilî okul Hüseyniyye’nin kurucusu olarak kabul edilen Ebü’l-Hüseyin el-Basrî de kelam alanında birçok eser kaleme almıştır. Onun bu eserlerinden Kitabü Şerhu'l-Usūli’l-Hamse’sinin imamet bölümü günümüze ulaşmıştır. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin bu eseri, kendisinden önceki imamet tartışmalarını ele alıp değerlendirmesi ve daha sonra da bu değerlendirmeler üzerine reddiyeler yazılarak yeni tartışmalara yön vermesi açısından imamet konusunda önemli bir öneme sahiptir. Basrî’nin söz konusu bu eseri hem muhteva hem de tasnif olarak açısından dönemin hususiyetlerini yansıtması, İslam siyaset düşüncesinin gelişimini göstermesi ve imamet tartışmalarını ihtiva etmesi açısından önem arz etmektedir. Bu bölüm, imamete dair genel tartışmaları içermekle birlikte 10. yüzyıl Şîi imamet nazariyesinin rasyonel temellerde savunulmasının imkanını detaylı bir şekilde tahlil etmektedir. Bölüm’ün günümüze ulaşmış tek nüshası, Avusturya Milli Kütüphanesi’nde ‘nin Glaser koleksiyonunda 114 numarasıyla kayıtlı olup 6./13. yüzyıla ait bir koleksiyonun içerisinde bulunmaktadır. Bu çalışmada geç dönem Muʿtezile kelamının bir metni olan Kitabü Şerhu'l-Usūli’l-Hamse’sinin imamet bölümünün tahkik ve incelemesi ele alınacaktır. Ayrıca bölümün muhteva analizi ile imamet konularına yaklaşım tartışmaları ele alınarak tahkikli neşir araştırmacıların ilgisine sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Muʿtezile, Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, Şerhu, İmamet

Kaynakça

• Adang, Camilla. “A rare case of biblical ‘testimonies’ to the Prophet Muḥammad in Muʿtazilī literature: Quotations from Ibn Rabban al-Ṭabarī’s Kitāb al-Dīn wa-l-Dawla in Abu l-Ḥusayn al-Baṣrī’s Ghurar al-adilla, as preserved in a work by al-Ḥimmaṣī al-Rāzī”. A Common Rationality: Mu’tazilism in Islam and Judaism. ed. Camilla Adang vd. 297-330. Ergon Verlag, 2007. https://doi.org/10.5771/9783956506895-297
• Ansari, Hassan. “Nüshâ-yı hatti-yi fasl-i imâmet ez kitâb-ı Şerh-i Usûli’l-hamse-yi Ebu’l-Hüseyin Basrî”. Erişim 11 Nisan 2021. http://ansari.kateban.com/post/1613
• Bağdatlı İsmâil Paşa. İzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli ʿalâ Keşfi’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t- Türâsi’l-Arabî, ts.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyin. Faslun Münteze’a min Kitâbi Şerhi’l-Usūl fî’l-imâme. Austrian National Library, 114. https://www.vhmml.org/readingRoom/view/140446
• Belhî, Ebu’l-Kâsım. Kitâbu’l-Makâlât ve ma‘ahu Uyûnü’l-Mesâil ve’l-Cevâbât. thk. Hüseyin Hansu. İstanbul-Amman: Kuramer-Darü’l-Feth, 2018.
• Cafer el-Muhâcir. El-Kerâcikî Muhammed b. Ali b. Osman: ’Asruhu Siretühu ’Âlemuhü’l-Fikrî ve Musannefâtühu. Kum: Müessesetü Türâsi’ş-Şiiyye, 2010.
• Cübbai, Ebu Ali el-. Kitâbü’l-Makâlât İtikadi Mezheplere Yönelik Klasik Bir Eleştiri. çev. Özkan Şimşek vd. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Cüşemî, Ebû Sa’d İbn Kerrame Hâkim Muhassin b. Muhammed b. Kerrame el-Hâkim el-. “Şerhu ʿUyûni’l-mesâʾil”. Fazlü’l-iʿtizâl ve Tabakātü’l-Muʿtezile. thk. Fuâd Seyyid- Eymen Fuâd Seyyid. Beyrut: el-Ma’hedü’l-Almani li’l-Ebhasi’ş-Şarkiyye-Dâru’l-Fârâbî, 2017.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn. el-İrşâd ilâ ḳavâṭıʿi’l-edilleti fî uṣûli’l-iʿtiḳād. ed. Zekeriyya Omeyrat. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2016.
• Daniel Gimaret. “Abu’l-Ḥosayn Baṣrī”. Encyclopaedia Iranica, 2011. http://www.iranicaonline.org/articles/abul-hosayn-mohammad-b
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî. Kitâbü’l-Muʿtemed fî uṣûli’l-fıḳh. ed. Muhammed Hamidullah vd. Dımaşk, 1964.
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî. Taṣaffuḥü’l-edille. ed. Wilferd Madelung, Sabine Shmidtke. Wiesbaden: Harrassowitz, 2006.
• Elias Giannakis. “The Structure of Abû’l-Husayn al-Basrî’s Copy of Aristotle’s Physics”. Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-İslamischen Wissenschaften 8 (1993), 251- 258.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. İlk Dönem İslam Mezhepleri (Makâlâtu’l-islâmiyyin ve ihtilâfu’l-musallîn). çev. Ömer Aydın, Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2005.
• Fahreddin er-Râzî. er-Riyâzü’l-Mûnika fî ârâ’i Ehli’l-’İlm. Kayrevan: Merkezü’n-Neşr el-Câmi’î, 2004.
• Fahreddin er-Râzî. İ’tikâdâtü fırâki’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. thk. Ali Sâmi en-Neşşâr. Kahire: Mektebü’n-Nahdati’l-Mısriyye, 1938.
• Halil İbrahim Bulut. Şia’da Usuliliğin Doğuşu ve Şeyh Müfid. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• Hayyat, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahim b. Muhammed b. Osman. Kitâbu’l-İntisâr ve’r-red ala İbni’r-Ravendi el-mülhid. thk. H. S. Nyberg. Beyrut: Beytü’l-Verrâk, 2010.
• Hulusi Arslan. İslam Düşünce Geleneğinde Şia- Mu’tezile Etkileşimi (Şerif el-Murtazâ Örneği). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• İbn Haldun, Ebû Zeyd Veliyüddîn Abdurrahman b. Muhammed el-Mağribî Tûnisî. Mukaddime. thk. Mustafa Şeyh Mustafa. Şam: Müessesetu’r-Risâle Naşirun, 2016.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemsuddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Vefeyâtu’l-ayân ve enbâu ebnâi’z-zamân. ed. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru sâdır, 1978.
• İbnu’l-İmâd, Ebu’l-Felâh Abdulhayy el-Hanbelî. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. ed. Mahmud el-Arnaut. 11 Cilt. Beyrut: Dâr-u İbn-i Kesir, ts.
• İbnü’l-Melâhimî, Rükneddîn Mahmûd b. Muhammed el-Harezmî. Kitâbü’l-Fâik fî usûli’d-dîn. thk. Madelung, Wilferd, Martin McDermott. Tahran: Iranian Institute of Philosophy - Institüte of Islamic Studies, 2007.
• İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârezmî. Kitâbu’l-Mu’temed fī usuli’d-dīn. thk. Wilferd Madelung. Kitāb al-muʿtamad fī uṣūl al-dīn. Tahran: Miras-e Maktoob, 2012. https://brill.com/view/title/55446
• İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. el-Münye ve’l-Emel fi Şerhi’l-Milel ve’n-Nihal. thk. Muhammed Cevâd Meşkûr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• Kâdî Abdulcebbâr, Ebu’l-Hasen el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. 16 Cilt. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye, 1963.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zunûn ’an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Bağdad: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
• Madelung, Wilferd. “Abu ’l-Ḥusayn al-Baṣrī”. Encyclopaedia of Islam,Second Edition. ed. P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. London: Brill, 2012. http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_8253
• Madelung, Wilferd - Sabine Schmidtke (ed.). Rational Theology in Interfaith Communication: Abu-I-Husayn al-Basri’s Mu’tazili Theology among the Karaites in the Fatimid Age. Rational Theology in Interfaith Communication. Leiden: Brill, 2006. https://brill.com/view/title/12980
• Mikail Yaşar. İbnü’l-Melâhimî el-Hârezmî’nin İmâmet Anlayışı. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Muhammed b. Ahmed b. Velîd el-Kureşî. el-Cevâbü’n-nâtıku’s-sâdık bi-halli şübehi Kitâbi’l-Fâʾik fîmâ hâlefe fîhi İbnü’l-Melâhimî mezâhibe’z-Zeydiyye fi’l-imâme. thk. Faysal ’Avn. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmme li’l-kitâb, 2010.
• Müntecebüddîner-Razi, Ali b. Babeveyh. Fihristü esâmî ʿulemâʾi’ş-Şîʿa ve musannifîhi. thk. Celâleddin Muhaddis Urmevî. Kum: Kitâbhâne-i Umûmî-yi Hazret-i Âyetullahi’l- Uzma Mar‘aşî Necefi, 1366.
• Necrânî, Takiyyüddin,. el-Kâmil fi’l-İstiksâ’ fîmâ Beleğanâ min Kelâmi’l-. Kudemâ’. ed. s-Seyyid Muhammed eş-Şâhid. Kâhire, 1999.
• Nedīm, Muhammad b. Ishâk en-. El-Fihrist. ed. Abdulkadir Coşkun. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Orhan Ş. Koloğlu. Mutezile’nin Felsefe Eleştirisi. Bursa: Emin Yayınları, 2010.
• Özdinç, Rıdvan. İtikat ve Siyaset: Sünnî Kelâmında İmamet - Hilafet meselesi. İstanbul: Dergah Yayınları, 2018.
• Râzî, Sedîddüddîn Mahmûd b. Ali b. el-Hasan el-Hımmasî er-. el-Munkiz mine’t-Taklîd. 2 Cilt. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1992.
• Schmidtke, Sabine. “The History of Zaydī Studies An Introduction”. Arabica 59/3-4 (2012), 185-199. https://doi.org/10.1163/157005812X629220
• Schmidtke, Sabine (ed.). The Oxford Handbook of Islamic Theology. Oxford University Press, 2014. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199696703.001.0001
• Schmidtke, Sabine - Thiele, Jan. “Preserving Yemen’s Cultural Heritage: The Yemen Manuscript Digitization Project”, 39 S. https://doi.org/10.17169/REFUBIUM-21184
• Stern, S. M. “Ibn Al-Samḥ”. Journal of the Royal Asiatic Society 88/1-2 (Nisan 1956), 31-44. https://doi.org/10.1017/S0035869X00114443
• Şehrâşûb, Ebu Ca’fer Reşidüddin Muhammed b. Ali İbn. Me’âlimu’l-ulemâ fî fihrist kitâbi’ş-Şî’a ve esmâ’i’l-musannifîn minhum kadîmen ve hadisen. thk. Abbas İkbâl. Tahran: Matba’atü Ferdîn, 1353.
• Şehristani, Muhammed eş-. el-Milel ve’n-Nihal. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle Naşirun, 2010.
• Şerif el-Murtaza. eş-Şafî fi’l-İmâme. thk. Abdüzzehrâî el-Hüseynî. Tahran: Müessesetü’s-Sâdık, 1986.
• Teftâzânî, Sa’deddin et-. El-Makâsıd: Kelâm İlminin Maksatları. çev. İrfan Eyibil. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2020.
• Thomas David. “Abū L-Ḥusayn al-Baṣrī”. ed. David Tomas vd. Christian-Muslim Relations 600 - 1500. Brill. Erişim 20 Mart 2021. https://doi.org/10.1163/1877- 8054_cmri_COM_24607
• Wilferd Madelung. “Introduction”. Kitâbu’l-Mu’temed fī usuli’d-dīn. Tahran: Miras-e Maktoob, 2012.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. ed. Beşşâr ’Avvâd Ma’rûf. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2003.
• Zirikli, Hayreddin ez-. el-Aʿlâm: Kâmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-ʿArab ve’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşrikīn. Beyrut: Daru’l-İlmi li’l-Melâyin, 2002.