Dursunzâde Abdülbâkî Efendi’nin Şuarâ Sûresi’nin Tefsiri Üzerine Yazdığı Hâşiyenin Tahkik ve İncelemesi

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 51 - 124, 30.06.2022

Şükrü Maden

https://doi.org/10.5281/zenodo.6768626

Öz

Tefsir haşiyelerinin müstakil tefsirlere göre öne çıkan yönleri, âyetlerin tefsiri sırasında ortaya çıkan meseleleri daha da derinleştirebilmeleri ve kendilerinden önceki birikime eksik hususları ikmâl edip eleştiri ve tashihler yapmak suretiyle ilâve katkılar sunabilmeleridir. Osmanlı âlimlerinden Dursunzâde Abdülbâkî Efendi (öl. 1015/1607), Şuarâ sûresinin önceki peygamberlerin kıssalarından bahseden 7-8, 64-67, 90-91, 94-98 ve 100-103. âyetleri üzerine hâşiye formunda bir tefsir risâlesi kaleme almıştır. Abdülbâkî Efendi’nin bu eserinin dikkat çeken iki yönü bulunmaktadır. Birincisi, onu diğer tefsir hâşiyelerinden ayıran bir husustur. Risâle tek bir tefsir üzerine değil, Begavî, Necmeddîn en-Nesefî, Zemahşerî, Ebû Bekir er-Râzî, Beyzâvî, Ebû Hayyân, Semîn el-Halebî, Sa‘dî Çelebi, İbn Kemâl Paşa ve Ebussuûd Efendi’den oluşan 10 müfessirin Şuarâ sûresinin tefsirine dair açıklamaları üzerine kaleme alınmıştır. Eserin ikinci özelliği ise ağırlıklı içeriğinin eleştiri ve tashihlerden oluşmasıdır. Abdülbâkî Efendi, hâşiyesinde müfessirlerin mana tevcihlerini sıklıkla eleştirmekte ve kendi görüşünü gerekçeleriyle açıklamaktadır. O, müfessirlerin beyanlarını genellikle iki açıdan eleştirmiştir. Birinci olarak müfessirlerin bazı kelimelere verdikleri anlamları, o kelimelerin Arapçadaki kullanımlarına uygun bulmamıştır. İkinci olarak ise müfessirlerin âyetlere yükledikleri anlamın, ilgili âyetlerin bağlamsal uyumu açısından sorunlu olduğunu belirtmiştir. Makalede ayrıca Abdülbâkî Efendi’nin bu hâşiyesi Türkiye kütüphanelerindeki dört nüshası karşılaştırılmak suretiyle tenkitli olarak neşredilmiştir. Bu makale ile tefsir hâşiyeciliği ve Osmanlı dönemi tefsir literatürüne dair tespitlerin dakikleşmesine katkı sunulması beklenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Haşiye, Eleştiri, Osmanlı, Dursunzade, Abdülbaki b. Dursun, Yazma Eser, Tahkik

The Hashiya of Dursunzada Abdulbaqi Effendi on the Interpretation of the Chapter of Shu’ara: Verification and Analysis

Öz

The outstanding aspects of exegetical hashiyas compared to independent tafsirs are that they can deepen the issues which have arisen during the interpretation of the verses, and make contributions to knowledge accumulation, by adding what is missing and making criticism and corrections. Dursunzada Abdulbaqi Effendi, one of the 16th century Ottoman scholars, wrote a hashiya on tafsirs dealing with various verses of the chapter of al-Shu'ara, which speak of the stories of the previous prophets. It may be said that his exegetical hashiya has two significant features: First, it differs from other exegetical hashiyas with regard to the number of the tafsirs, which it annotates. The hashiya consists of Dursunzada's comments on the interpretations of ten mufassirs, namely al-Baghawī, Najm al-Dīn al-Nasafī, al-Zamakhsharī, Abū Bakr al-Rāzī, al-Bayḍāwī, Abū Ḥayyān, al-Samīn al-Ḥalabī, Sa'dī Chalabi, Ibn Kamāl Pasha and Abu’l-Suʿūd on various verses of the chapter of al-Shu’ara. The second feature of the work is that it mainly consists of criticism and corrections. Dursunzada Abdulbaqi Effendi frequently criticizes the interpretations of mufassirs on the verses and explains his own views by justifying them. He generally criticizes the explanations of mufassirs from two aspects. Firstly, Dursunzada deems the meanings assigned by the mufassirs to some words inappropriate regarding the usage of those words in Arabic. Secondly, he expressed that the meaning attributed by the mufassirs to the verses is problematic in terms of the contextual congruence of the relevant verses. Also in this article, the hashiya authored by Dursunzada Abdulbaqi Effendi on some verses of the chapter of al-Shu'ara is critically published by comparing the four manuscripts of the work in Millet and Suleymaniye libraries in Turkiye.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Hashiya, Criticism, Ottoman, Dursunzada Abdulbaqi Afandi

Kaynakça

• Abdülbâkî b. Dursun b. Murad el-Bekâî, Risâle fi’l-mesâili’l-müteallika bi’n-nikâh. Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, 1152, 21a-28b.
• Abdülbâkî b. Dursun. Hâşiye alâ dîbâceti’l-Mutavvel. Süleymaniye Kütüphanesi, Nurosmaniye, 4531, 1b-5a.
• Abdülbâkî b. Dursun. Hâşiye alâ kavlihî Teâlâ “Mîsâka’n-nebiyyîn”. Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 6102, 20b-21b.
• Abdülbâkî b. Dursun b. Murad el-Bekâî. Hâşiye alâ tefsîri sûreti’l-Kadr. Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 6102, 12b-20b.
• Abdülbâkî b. Dursun. Hâşiye ale’l-Fevâidi’d-Dıyâiyye. Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, Hacı Selim Ağa, 1104, 1b-4a.
• Abdülbâkî b. Dursun b. Murad el-Bekâî. Hâşiyetü’l-Hidâye. Süleymaniye Kütüphanesi, Servili, 83, 1b-244b.
• Abdülbâkî b. Dursun. Resâil, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4873, 1b-115a.
• Abdülbâkî b. Dursun b. Murad el-Bekâî. Risâle fî i‘rabi ba‘zi’l-kelâm. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami, 1181, 112b-116a.
• Abdülbâkî Dursunzâde. Risâle fî tefsîri kavlihî Teâlâ “Evelem yerav ile’l-arzı kem enbetnâ fîhâ”. Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 2157, 1b-20a; Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 246, 54b-63b, Kılıç Ali Paşa, 1024, 44b-60b, Yahya Tevfik, 1366, 1b-22a.
• Abdülbâkî b. Dursun. Risâle fî tefsîri kavlihî Teâlâ “Fe-ferîkan kezzebtüm ve ferîkan taktülûn”. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4873, 61b-66a.
• Abdülbâkî b. Dursun b. Murad el-Bekâî. Tefsîru kavlihî Teâlâ “İyyâke na‘büdü”. Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 3236, 47b-48b.
• Abdülbâkî b. Dursun. Tefsîru sûreti’l-Bakara. Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 3236, 43a-47b.
• Abdülbâkî b. Dursun. Tuhfetü hasnâ fi şerhi mieti hadîsin mine’l-Meşârık. Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Beyazıt, 1226, 1b-147a; Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi, Raşid Efendi, 166, 1a-120b.
• Abdülbâkî b. el-Mevlâ Dursun. Mecmûatü Dursunzâde. Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi, 1879/2, 37b-65a.
• Abdülbâkî İbnü’l-Mevlâ Tursun b. eş-Şeyh Murâd. Risâle fi’l-mev‘iza. Süleymaniye Kütüphanesi, Giresun Yazmalar, 158, 91b-98a.
• Abdülbâkî İbnü’l-Mevlâ Tursun İbnü’ş-Şeyh Murâd. Hilyetü’l-enbiyâ ve hilye-i çehâr-ı yâr-ı güzîn. Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye, 390, 107b-117a.
• Atâî, Nev‘izâde. Hadâiku’l-hakâik fî tekmileti’ş-Şekâik. İstanbul: b.y., 1268.
• Bağdâdî, İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannîfîn. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’ş-Arabî, ts.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Huseyn b. Mes‘ûd. Meâlimü’t-tenzîl. thk. Muhammed Abdullâh en-Nemr - Osman Cum‘a Damîriyye - Süleyman Müslim el-Harş. Riyad: Dâru Taybe, 1411.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Abdullâh b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî, Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. Beyrut: Dâru sâdır, 2001.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelûsî. el-Bahru’l-muhît. thk Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1413/1993.
• Ebussuûd b. Muhammed el-İmâdî. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-kitâbi’l-kerîm. thk. Muhammed Taha Boyalık vdğr. İstanbul: TDV İSAM Yayınları, 2021.
• Gözitok, M. Akif - M. Emin Altınışık. Hikâyet-i Duhter-i Şeyh Buseyrî. Ankara: Gece Kitaplığı, 2020.
• Gözitok, Mehmet Akif. “Bekâyî Dursun-zâde”. Türk Edebiyâtı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/bekayi-dursun-dede (Erişim: 25.03.2022).
• Hizânetü’t-türâs - Fihrisü Mahtûtât. haz. Merkezü Melik Faysal li’l-buhûsi’d-dirâsâti’l-İslâmiyye. https://al-maktaba.org/book/5678/4660 (Erişim: 29.03.2022).
• Işık, Ayhan. Meşîhat Arşivi Belgeleri Işığında Seyyidler ve Nâkîbü’l-Eşraflık Müessesesi. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
• İbn Kemâl Paşa, Ahmed b. Şemseddîn. Tefsîru İbn Kemâl Paşa. thk. Mâhir Edîb Habbûş. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 2018.
• İpşirli, Mehmet. “Koca Sinan Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/koca-sinan-pasa (Erişim: 03.04.2022).
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdillâh Hacı Halîfe. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütübi’l-fünûn. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemü’l-müellifîn: Terâcimü musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1414/1993.
• Kınalızâde, Hasan Çelebi. Tezkiretü’ş-şuarâ. haz. Aysun Sungurhan. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017.
• Maden, Şükrü. Tefsirde Hâşiye Geleneği ve Şeyhzâde’nin Envârü’t-Tenzîl Hâşiyesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Mehmed Süreyyâ. Sicill-i Osmânî. haz. Nuri Akbayar, eski yazıdan aktaran: Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Muhibbî, Muhammed Emîn b. Fazlillâh b. Muhibbiddîn b. Muhammed. Hulâsatü’l-eser fî a‘yâni’l-karni’l-hâdî aşer. Kahire: Matbaatü’l-vehbiyye, 1284.
• Ördek, Şerife. “Feyzî, Dursun-zâde Abdullah Feyzî Efendi”. Türk Edebiyâtı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/feyzi-dursunzade-abdullah-feyzi (Erişim: 24.03.2022).
• Semîn el-Halebî, Ahmed b. Yûsuf. ed-Dürru’l-mesûn fî ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrâd. Dımeşk: Dâru’l-kalem, ts.
• Uslu, Bilal, Bursa İnebey Yazma Eser Kütüphanesi’ndeki Fıkıh ile İlgili Risâleler Üzerine Bir Araştırma. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Muhammed, el-Keşşâf an hakâiki’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. nşr. Muhammed Abdüsselâm Şahin. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2002.