Critical Edition of Ibn al-Jazari's Kitāb al-tazkār fī qiraati Abān b. Yazīd al-Attār

Yıl 2023, Sayı: 11, 73 - 118, 15.07.2023

Yahya Balcı

Öz

The science of Qiraat has a very important place in Islamic sciences in terms of its relationship with other sciences and being a source for some sciences. As in other sciences, there are scholars whose names stand out compared to others with the works he wrote and the great contributions he made to the science of Qiraat. One of them is undoubtedly Ibn al-Jazari (d. 833/1429). It is mentioned in the sources that Ibn al-Jazari, after memorizing the Qur'an, made many scientific journeys throughout his life, took lessons from more than forty Qiraat scholars and trained many students. The most famous field of the author, who is also competent in other Islamic sciences, is accepted as the science of Qiraat according to the opinion of the majority. It is stated that Ibn al-Jazari is one of the top names in the field of Qiraat due to his valuable contributions to this science. The works he wrote about both qiraat-i seb'a and qiraat-i aşere left their mark on the field. Dozens of works he penned have been among the reference books of this field, left a great impact on later works, and his work continues to maintain its top position today. In this article, the verse work of Abū al-Hayr Shams al-Dīn Muhammad b. Muhammad b. Muhammad b. Muhammad b. Ali b. Yūsuf al-Jazari (d. 833/1429), one of the most famous names of the science of Qiraat, titled Kitāb al-tazkār fī qiraāati Abān b. Yazīd al-Attār is analyzed. In this treatise, some of the qiraat narrated from Abū Bakr Āsīm b. Abī al-Najūd Bahdala al-Asadī al-Qūfī (d. 127/745), one of the seven imams of qiraat, and Abān b. Yazīd al-Attār (d. 163/779-80 [?]), one of the narrators of qiraat. There are 5 copies of this work in different libraries around the world. This study aims to determine what Ibn al-Jazari has narrated in this treatise from the Qiraat transmitted from Abān b. Yazīd, a narrator of Āsim b. Behdala, one of the imams of Qiraat al-Sab'a. It is thought that the identified qiraat differences will contribute to the field and thus, Abān b. Yazīd will be recognized in the field of qiraat. In the study, first of all, information about Abān b. Yazīd and his scholarly personality and his position in the science of Qiraat are given. Then, the life, scholarly personality and prominent works of the author, who is considered one of the authorities in the field of Qiraat, are briefly mentioned. Subsequently, basic information such as the authorship of the work, information about the copies in various libraries around the world, and the content of the treatise are discussed. Two different copies of the work were taken into consideration during the analysis of the work, and the text was analyzed by comparing the copy accepted as the basis with the other copy. The Dirase section of the study is concluded with a general evaluation of the work and the study.

Anahtar Kelimeler

Qiraat, Abān b. Yazīd, Ibn al-Jazari, al-Tazqār, Tahkīk

İbnü’l-Cezerî’nin Kitâbü’t-tezkâr fî kırâati Ebân b. Yezîd el-Attâr Adlı Eserinin Edisyon Kritiği

Öz

Kıraat ilmi, İslâmî ilimler içerisinde başka ilimlerle olan münasebeti ve bazı ilimlere kaynaklık etmesi açısından oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Diğer ilimlerde olduğu gibi kıraat ilminde de yazdığı eserler ve ilme yaptığı büyük katkılarla ismi diğerlerine göre öne çıkmış âlimler bulunmaktadır. Bunlardan birisi de hiç şüphesiz İbnü’l-Cezerî’dir (öl. 833/1429). İbnü’l-Cezerî’nin Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra, hayatı boyunca birçok ilmî yolculuk yaparak kırktan fazla kıraat âliminden dersler aldığı ve çok sayıda öğrenci yetiştirdiği kaynaklarda zikredilmektedir. Diğer İslâmî ilimlerde de yetkinliği olan müellifin en meşhur olduğu alan, çoğunluğun kanaatine göre kıraat ilmi olarak kabul edilmektedir. Bu ilme olan değerli katkılarından dolayı İbnü’l-Cezerî’nin kıraat alanında zirve isimlerden olduğu ifade edilmektedir. Kendisinin gerek kıraat-i seb‘a gerekse kıraat-i aşere ile ilgili yazdığı eserler alana damgasını vurmuştur. Kaleme aldığı onlarca eser, bu alanın başucu kitaplarından olmuş, sonraki çalışmalar üzerinde büyük etkiler bırakmış ve onun yaptığı çalışmalar günümüzde de zirvedeki yerini korumaya devam etmektedir. Bu makalede, kıraat ilminin en meşhur isimlerinden birisi olan Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yûsuf el-Cezerî’nin (öl. 833/1429), Kitâbü’t-tezkâr fî kırâati Ebân b. Yezîd el-Attâr adlı manzûm eseri inceleme konusu yapılmıştır. Bu risâlede yedi kıraat imamından biri olan Ebû Bekr Âsım b. Ebi’n-Necûd Behdele el-Esedî el-Kûfî’den (öl. 127/745) kıraat rivâyet eden isimlerden Ebân b. Yezîd el-Attâr’dan (öl. 163/779-80 [?]) nakledilen kıraatlerden bir kısmı nakledilmiştir. Bu eserin dünyadaki farklı kütüphanelerde bulunan 5 nüshası olduğu tespit edilebilmiştir. Bu çalışmayla kıraat-i seb‘a imamlarından Âsım b. Behdele’nin bir râvisi olan Ebân b. Yezîd’den nakledilen kıraatlerden, İbnü’l-Cezerî’nin bu risâlede naklettiklerinin tespit edilmesi hedeflenmiştir. Belirlenen kıraat farklılıklarının alana katkı sunacağı ve bu vesileyle Ebân b. Yezîd’in de kıraat alanında tanınmasını sağlayacağı düşünülmektedir. Çalışmada öncelikle Ebân b. Yezîd ve ilmî kişiliğine dair bilgilere ve kıraat ilmindeki konumuna yer verilmiştir. Daha sonra kıraat alanında otorite isimlerden kabul edilen müellifin hayatına, ilmî kişiliğine ve kıraat alanında öne çıkan eserlerine kısaca işaret edilmiştir. Devamında eserin müellife aidiyeti, dünyada çeşitli kütüphanelerde bulunan nüshalar hakkında bilgiler ve risâlenin muhtevası gibi temel bilgiler ele alınmıştır. Eserin tahkîki yapılırken ulaşılabilen farklı iki nüsha dikkate alınmış, esas kabul edilen nüshayla diğer nüshanın karşılaştırması yapılarak metnin tahkîki yapılmıştır. Çalışmanın dirase bölümü eser ve çalışmayla ilgili genel bir değerlendirme yapılarak bitirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, Ebân b. Yezîd, İbnü’l-Cezerî, et-Tezkâr, Tahkîk

Kaynakça

• Ahmed Efendi, Taşköprizâde. eş-Şekâiku’n-nu’mâniyye fî ’ulemâi’d-devleti’l-osmâniyye. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Akaslan, Yaşar. Kıraat İlminin Temel Kaynakları. M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2021.
• Akdemir, Mustafa Atilla. “Kıraat İlminde Tahrîrât Meselesi”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2018), 83-111.
• Altıkulaç, Tayyar. “Ebû Bekir b. Ayyâş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/109-110. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Altıkulaç, Tayyar. “İbnü’l-Cezerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/551-557. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Bağdâdî, İsmâil b. Muhammed Emin el-. Hediyyetü’l-arifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Bikâî, İbrâhîm b. Ömer b. Hasan el-. Mesrau’t-tasavvuf. thk. Abdurrahman el-Vekîl. Mekke: Abbâs Ahmed Elbâz, ts.
• Birışık, Abdülhamit. “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/426-433. Ankara: TDV Yayınları, 2002. Buhârî, Muhammed b. İsmâil b. İbrâhim el-. et-Târîhü’l-kebîr. 8 Cilt. Haydarâbâd: Dâiratü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, ts.
• Bulut, Ali. “Yûnus b. Habîb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/606-607. İstanbul: TDV Yayınları, 2013. Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Ali b. Ahmed. Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, ts.
• Ebû Mûsâ, Muhammed b. Ömer b. Ahmed el-Medînî. el-Letâʾif min dekâʾikı’l-maʿârif fî ʿulûmi’l-huffâzi’l-eʿârif. thk. Ebû Abdullah Muhammed Ali Semek. Beyrût: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420.
• Fayda, Mustafa. “Zübeyr b. Bekkâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/524-526. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Hâfız, Muhammed Mutî’ el-. Şeyhü’l-kurrâ imâm İbnü’l-Cezerî. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1416. Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Bağdâdî er-Rûmî. Mu‘cemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 2. Basım, 1995.
• Hayme, Salâh Muhammed el-. Fehârisü ulûmi’l-Kur’âni’l-Kerîm’i’l-mahtûtâti Dâri’l-kütübi’z-zâhiriyye. 3 Cilt. Dımaşk: Mecme’u Lügati’l-arabiyye, 1403.
• Hazrecî, Ahmed b. Abdullah el-. Hülâsatu tezhîbü tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Abdülfettâh Ebû Ğudde. Haleb: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 5. Basım, 1416.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdrîs. el-Cerh ve’t-taʿdîl. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1271.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed. İnbâü’l-ğumr bi ebnâi’l- ʻumr. thk. Muhammed Abdülmüîd Han. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1986.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Lisânü’l-mîzân. 7 Cilt. Beyrût: Müessesetü’l-’İlmî, 2. Basım, 1390.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Tehzîbü’t-tehzîb. 12 Cilt. Hind: Matbaatü Dâiratü’l-Meârifi’n-Nizâmiyye, 1326.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Meşâhîru ʿulemâʾi’l-emsâr ve aʿlâmü ʿulemâʾi’l-aktâr. thk. Ali İbrahim Merzûk. Kâhire: Dâru’l-Vefâ, 1411.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. 15 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1407.
• İbn Sa’d, Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1968.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. ed-Duʿafâ’u ve’l-metrûkûn. thk. Abdullah el-Kâdî. 3 Cilt. Beyrût: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yusuf. Câmiʻu esânîdi ibni’l-Cezerî. thk. Ahmed b. Hamûd er-Rüveysî. Medîne-i Münevvere: Dârü’l-Me’sûr, 1436.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yusuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l ʻaşr. thk. Ali Muhammed Dabba. 2 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yusuf. et-Temhîd fî ʻilmi’t-tecvîd. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb. Riyâd: Mektebetü’l-Meârif, 1405.
• İbnü’l-Cezeri, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. çev. G. Bergstraesser. 3 Cilt. Mısır: Mektebetü İbn Teymiyye, 1351.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yusuf. Kitâbü’t-tezkâr fî kırâati Ebân b. Yezîd el-Attâr. İstanbul: Millet Genel Kütüphanesi, Feyzullah, 008940, 195b-201a.
• İclî, Ebu’l-Hasan Ahmed b. Abdullah b. Sâlih el-. Târîhu’s-sikât. Dâru’l-Bâz, 1405.
• Kalânisî, Ebü’l-İzz Muhammed b. el-Hüseyn b. Bündâr el-. el-Kifâyetü’l-kübrâ fi’l-kırââti’l-’aşr. thk. Cemâlüddîn Muhammed İbn Şeref. Dâru’s-Sahâbe Li’t-Türâs, ts.
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn ʻan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Bağdat: Mektebetü’l-Müsenna, 1941.
• Komisyon. Uluslararası İbnü’l-Cezerî Sempozyumu. Ankara: DİB Yayınları, 2021.
• Koyuncu, Recep. Kıraat İlminde Tahrirât Mustafa el-İzmîrî ve ’Umdetü’l-’İrfân Adlı Eseri (Edisyon Kritik). Konya: Hikmetevi Yayınları, 2021.
• Köse, Saffet. “İbnü’s-Sâiğ ez-Zümürrüdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/196-197. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Köten, Akif. “Ebân b. Yezîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/67-68. İstanbul: TDV Yayınları, 1994. Madazlı, Ahmet. “İbn Sivâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/359. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Mizzî, Yûsuf b. Abdurrahman b. Yûsuf el-. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 35 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1400.
• Pakdil, Kurra Hafız Ramazan. Ta’lim Tecvid ve Kıraat. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 13. Basım, 2017.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh es-. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnavût. 29 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1420.
• Sehâvî, Şemseddîn Muhammed b. Abdurrahman b. Muhammed b. es-. ed-Dav‘u’l-lâmi‘ li ehli’l-garni’t-tâsi’. 12 Cilt. Beyrût: Menşûrâtu Dâru Mektebetü’l-Hayât, ts.
• Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahmân. Tabakâtü’l-huffâz. Beyrût: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403.
• Şahin, Ünal. “Kâsım b. Kutluboğa’ya Nisbet Edilen Uydurma Bir Metin: Menâkıbu Ebî Hanîfe = A Fabricated TExt Attributed to Kâsım b. Kutluboğa: Menakıbu Ebı Hanife”. Marife: Bilimsel Birikim (Marife: Dini Araştırmalar Dergisi) XXII/2 (2022), 843-868.
• Şevkânî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. el-Bedru’t-tâli‘ bimehâsini min ba’di’l-karni’s-sâbi’. 2 Cilt. Beyrût: Daru’l-Ma’rife, ts.
• Tuncel, Metin - Özaydın, Abdülkerim. “Cizre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/37-39. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Üveys, Ahmed Tâhir. el-Müstenîr fi’l-ḳırââti’l-ʿaşr. Medîne-i Münevvere: el-Câmiatül’l-İslâmiyye, Doktora Tezi, 1413.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Ma’rifetü’l-kurrâi’l-kibâr ale’t-tabakât ve’l-âsâr. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1417.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-Kâşif fî ma’rifeti men lehû rivâyetün fi’l-kütübi’s-sitte. thk. Muhammed Nemru’l-Hatîb. 2 Cilt. Cidde: Müessesetü Ulûmi’l-Kur’ân, 1413.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânü’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1382.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. 23 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1405.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tezkiratü’l-huffâz. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1419.
• Ziriklî, Hayrüddîn. el-A’lâm. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• Zümre, Tevfîk İbrahim. Ahsenü sohbe fî rivâyeti’l-imâm Şu’be. Ürdün: el-Mektebetü’l-Vataniyye, 2. Basım, 2006.
• el-Fihrisü’ş-şâmil li’t-türasi’l-Arabiyyi’l-İslâmiyyi’l-mahtût : Ulumü’l-Kur’ân. thk. Nâsirüddin el-Esed. Ürdün: Mecmaü’l-Meliki li-Buhûsi’l-Hadârati’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1415.