Osmanlı Dönemi ve Cumhuriyetin İlk Yıllarında Coğrafya Ders Kitapları Literatürü

Yıl 2019, Cilt: 17 Sayı: 33, 287 - 317, 03.05.2020

Didem Sevtap Kaya

Öz

Coğrafya dersi Osmanlı Devleti'nde ilk olarak askeri okullardan Mühendishâne-i Bahr-i Hümayun ve Mühendishâne-i Berri Hümayun’un ders programlarında yer almıştır. İlk coğrafya ders kitapları ve haritalar bu okullarda kullanılmıştır. Osmanlı Devleti’nde ilk coğrafya ders kitaplarına Mehmed Raif Efendi’nin İcâletü’l-Coğrafya, Hüseyin Rıfkı Efendi’nin el-Medhal fi’l-Coğrafya ve Mustafa Enveri’nin Coğrafya Risalesi ile Coğrafya örnek verilebilir. Askerî okullardan sonra açılan ibtidaiye, rüştiye, idadi ve lise gibi okullarda coğrafya dersi için çeşitli ders kitaplarına ihtiyaç duyulmuştur. Ders kitapları genellikle Avrupa dillerinden tercüme yoluyla meydana getirilmiştir. Kitaplar genellikle Muhtasar Coğrafya, Coğrafya-yı Umûmî, Mebadi-yi Coğrafya, Coğrafya-yı Osmâni gibi isimler taşımaktadırlar. Bu ders kitaplarının hangi okullarda okutulduğu, yazarın çalıştığı kurum ve kurumdaki görevi kitapların iç kapağında belirtilmiştir.
Maarif Nazırı Kemal Efendi gibi aydınların da desteğiyle, okullarda harita ve küre gibi ders araç gereçlerinin kullanımı yaygınlaşmıştır. Devlet, ders kitabı ve harita-küre gibi coğrafya derslerinde istifade edilecek araç ve gereçleri inceleyerek uygun bulunanlara basım ruhsatı vermiştir. Maarif Kütüphanesi'nde bulunan ders kitapları ve araç-gereçler okulların talepleri doğrultusunda ülkenin dört bir yanına gönderilmiştir. Bu çalışmanın ikinci kısmı, Osmanlı Devleti ve Cumhuriyetin ilk yıllarında Osmanlı Türkçesi ile basılan coğrafya ders kitapları literatürünü içermektedir. Harf inkılabından önce basılan ders kitaplarının bibliyografyası, okutulduğu okullar ve sınıflar belirtilmiştir.

Anahtar Kelimeler

osmanlı, coğrafya, ders kitapları

Kaynakça

• Mahmut Ak, “Osmanlı Coğrafya Çalışmaları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), 2004, c. II Cevdet Türkay, Osmanlı Türklerinde Coğrafya, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi, 1999