Doğu Medreselerinde İlmî ve Sosyal Hayat Üzerine Bir Durum Çalışması

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 77 - 102, 31.03.2025

Abdullah Adıgüzel , İshak Tekin

Öz

Medrese, yüzyıllar boyunca İslam coğrafyasında temel eğitim kurumlarından biri olmuştur. İslam’ın ilk dönemlerinde cami merkezli yürütülen eğitim, zamanla müstakil ve kapalı bir yapı kazanarak medreselerde devam etmiştir. Selçuklular döneminde başlayan bu gelenek, Osmanlı’da sistemli bir yapıya dönüşmüş, Cumhuriyet döneminde ise Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile resmi olarak kapatılmıştır. Ancak kapatılmış olsalar da günümüze kadar fiili olarak varlığını devam ettiren medreseler olagelmiştir. Söz konusu Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde bulunan medreseler, tarihsel bir gerçeklik olmanın ötesinde, günümüz Türkiye’sinde sosyal ve eğitimsel bir gerçeklik olarak gönüllülük esasına dayalı faaliyetlerine devam etmektedir. Bu çalışma, medrese eğitiminin günümüz Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerindeki sosyal ve eğitimsel gerçekliğini incelemekte, bölgedeki medreselerin kurumsal yapısını, idari işleyişini, eğitimcilerini, müfredatını, ders öğretim tekniklerini, öğretim süresini ve toplumla ilişkilerini paydaşların gözünden değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Çalışma, katılımcıların konuya ilişkin görüş ve deneyimlerini tespit edebilmek için nitel araştırma desenlerinden durum çalışması yöntemiyle gerçekleştirilmiş; veriler yarı yapılandırılmış görüşme tekniğiyle toplanmış ve nitel veri analizi tekniklerinden içerik analizi yöntemiyle incelenmiştir. Çalışma sonuncunda, medreselerde verilen eğitime yönelik güçlü bir talebin devam ettiği, bu eğitimin toplumun bir kesimi tarafından değerli bulunduğu ve katılımcıların medrese ortamını avantajlı bir deneyim olarak saydığı gibi görüşlerin var olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Eğitim, Din Eğitimi, Medrese, Müfredat, Program

التحليل الاجتماعي التربوي للمدارس الدينية الشرقية

Öz

كانت المدرسة إحدى المؤسسات التعليمية الرئيسية في الجغرافيا الإسلامية لعدة قرون. وقد استمر التعليم المتمحور حول المسجد في الفترات الأولى من الإسلام في المدارس الدينية من خلال اكتساب هيكل مستقل ومغلق مع مرور الوقت. وقد تحول هذا التقليد الذي بدأ في الفترة السلجوقية إلى بنية نظامية في الفترة العثمانية وتم إغلاقها رسميًا مع قانون ”توحيد المدارس“ في الفترة الجمهورية. ومع ذلك، على الرغم من إغلاقها، إلا أن هناك مدارس دينية استمرت في الوجود الفعلي حتى اليوم. وإلى جانب كونها واقعًا تاريخيًا، تواصل المدارس الدينية في المناطق الشرقية والجنوبية الشرقية أنشطتها على أساس تطوعي كواقع اجتماعي وتعليمي في تركيا اليوم. وتبحث هذه الدراسة في الواقع الاجتماعي والتربوي لتعليم المدارس الدينية في مناطق شرق وجنوب شرق الأناضول اليوم، وتهدف إلى تقييم الهيكل المؤسسي والأداء الإداري والمعلمين والمناهج الدراسية وتقنيات التدريس ووقت التدريس والعلاقات مع المجتمع من وجهة نظر أصحاب المصلحة. وقد أجريت الدراسة باستخدام أسلوب دراسة الحالة، وهو أحد تصاميم البحوث النوعية، من أجل تحديد آراء وخبرات المشاركين في هذا الموضوع، وتم جمع البيانات باستخدام أسلوب المقابلات شبه المنظمة وتحليلها بأسلوب تحليل المضمون، وهو أحد أساليب تحليل البيانات النوعية. وفي نهاية الدراسة، لوحظ في نهاية الدراسة أن هناك طلبًا قويًا على التعليم المقدم في المدارس الدينية، وأن هذا التعليم يعتبر ذا قيمة لدى شريحة من المجتمع، وأن المشاركين يعتبرون بيئة المدرسة الدينية تجربة مفيدة.

Anahtar Kelimeler

التعليم, التعليم الديني, المدرسة, المناهج, البرنامج

Sociopedagogical Analysis on Eastern Madrasas

Öz

The madrasah has been one of the main educational institutions in Islamic geography for centuries. Education, which was mosque-centered in the early periods of Islam, gained an independent and closed structure in time and continued in madrasas. This tradition, which started in the Seljuk period, transformed into a systematic structure in the Ottoman Empire and was officially closed down with the Law on Tevhid-i Tedrisat in the Republican period. However, even though they were closed down, there have always been madrasas that have continued their de facto existence until today. Beyond being a historical reality, madrasas in the Eastern and Southeastern regions in question continue their activities on a voluntary basis as a social and educational reality in today's Turkey. This study examines the social and educational reality of madrasa education in today's Eastern and Southeastern Anatolia regions, and aims to evaluate the institutional structure, administrative functioning, educators, curriculum, teaching techniques, teaching time, and relations with society from the perspective of stakeholders. The study was conducted using the case study method, one of the qualitative research designs, in order to determine the views and experiences of the participants on the subject; the data were collected through semi-structured interviews and analyzed using content analysis, one of the qualitative data analysis techniques. At the end of the study, it was observed that there is a strong demand for the education provided in madrasas, that this education is considered valuable by a segment of the society, and that the participants consider the madrasah environment as an advantageous experience.

Anahtar Kelimeler

Education, Religious Education, Madrasa, Curriculum, Program

Kaynakça

• Aydın, Mehmet. Bir Eğitim Kurumu Olarak Ohin Medresesi. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=05BWUkeIVgMrpwDsSwwyEw&no=PYI-a5gn4lbp0ee6rEqX0w
• Bala, Sabahattin. Bir Eğitim Kurumu Olarak Şark Medreseleri: Mardin Yöresi Örneği. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp Bozan, Oktay vd. (ed.). Sultanlar Şehri Silvan. Ankara: Sonçağ Akademi, 1. Basım, 2021.
• Creswell, John W. Nitel Araştırma Yöntemleri: Beş Yaklaşıma Göre Nitel Araştırma ve Araştırma Deseni. çev. Mesut Bütün - Selçuk Beşir Demir. Ankara: Siyasal Kitabevi, 46. Basım, 2018.
• Çağlayan, Harun. “Medreseler Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 6/11 (Nisan 2014), 156-182.
• Çelik, Murat. Osmanlı Medreseleri ve Avrupa Üniversiteleri (1450-1600). İstanbul: Küre Yayınları, 2021.
• Ercüment, Ayhan. Din, Gelenek Ve Modernleşme Medrese Kültürü ve Toplum. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp Erman, Uğur. Siirt Medreselerinde Arapça Dil Eğitimi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp Gedikli, Fikret (ed.). Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler. 1 Cilt. Muş: Muş Alparslan Üniversitesi, 1. Basım, 2013.
• Glesne, Corrine. Nitel Araştırmaya Giriş. çev. Ali Ersoy - Pelin Yalçınoğlu. Ankara: Anı Yayıncılık, 6. Basım, 2015.
• Gökalp, Abdullah. Şark Medreseleri Ders Müfredatı. Siirt: Siirt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp Işıkdoğan, Davut. “Güneydoğu Medreselerinde Eğitim-Öğretim Faaliyetleri: Mardin Örneği”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53/2 (2012), 43-84. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001366
• Karataş, Zeki. “Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri”. Manevi Temelli Sosyal Hizmet Araştırmaları Dergisi 1/1 (Ocak 2015), 62-80.
• Kocaman, Kasım. “Osmanlı Medrese Sistemini Etkileyen Faktörler”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 2/3 (2017), 400-427. https://doi.org/10.20486/imad.351267
• Kocaman, Kasım - Göküş, Şeref. “Evliya Çelebi’nin Osmanlı Coğrafyasındaki Medreselerle İlgili İzlenimleri”. Hitit İlahiyat Dergisi 23/1 (2024), 371-392. https://doi.org/10.14395/hid.1437833
• Musayev, İslam. “Doğu Medreselerinde Eğitim: Hakkâri Mele Nezir Medresesi Örneği”. BEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (23 Aralık 2018), 233-245.
• Ocak, Abdurrahman. Günümüz Şırnak Medreselerinde Arap Dili Eğitimi. Şırnak: Şırnak Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp Ören, Mehmet Furkan. Türkiye’ye Dini Bilginin Üretimi Medrese ve İlahiyatlar. İstanbul: DEM Yayınları, 1. Basım, 2020.
• Pilatin, Übeydullah. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Faaliyet Gösteren Geleneksel Eğitim Kurumları(Medreseler) Üzerine Bir Araştırma (Batman, Diyarbakır ve Siirt Örneği). Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp Şimşek, Hasan - Yıldırım, Ali. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 12. Basım, 2021.