FETİHTEN SONRA KIBRIS’TA KURULAN İLK OSMANLI VAKIFLARI

Yıl 2022, , 211 - 252, 30.09.2022

Abdüllatif Armağan

https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.1181754

Öz

1571’de Kıbrıs’ın fethinden sonra Osmanlıların adada kurmuş olduğu en önemli teşkilatlardan biri vakıf teşkilatı olmuştur. Osmanlı hâkimiyetine girmesi ve ardından Osmanlı idari kurumlarının tesis edilerek Kıbrıs Beylerbeyliğinin oluşturulması ve nihayet Anadolu’dan Türk-İslam ahalinin yerleştirilmesiyle Kıbrıs, klasik bir Osmanlı toprağı kimliğini kazanmış ve adada ilk vakıflar kurulmaya başlanmıştır. Fetihten hemen sonra adada Osmanlı vakıf düzeninin oluşması için her türlü ortam hazırlanmıştı. Nitekim 1572’de Sultan II. Selim tarafından ilk vakıf kurulduktan sonra adaya atanan yüksek rütbeli asker ve yöneticiler de vakıf faaliyetlerine girişmişlerdir.
Kıbrıs’ta kurulan ilk Osmanlı vakıflarının en önemlileri arasında Sultan II. Selim Vakfı (1572), Kıbrıs Fatihi Lala Mustafa Paşa Vakfı (11 Mayıs 1579), Kıbrıs Beylerbeyi Kaptan-ı Derya Cafer Paşa bin Abdülmennan vakıfları (17 Ocak 1590, 2 Ağustos 1599, 4 Ocak 1602 ve 27 Mayıs 1607) ile sâbık Baf Sancakbeyi Mehmet Bey bin Ebubekir Vakfı (7 Kasım 1592) gibi vakıflar yer almaktadır. Fetihten sonra ilk planda yapılan vakıflar, Ebussuud Efendi’nin de ifade ettiği gibi, cihada katılarak şehit olanların geride kalan ailelerine, gazilere ve fethedilen yerlerin imarında sarf edilmek üzere kurulmuştur.
Vakfiye ve diğer arşiv belgelerine dayanılarak hazırlanan bu çalışmada, fetihten sonra Kıbrıs’ta görev yapan Osmanlı asker ve yöneticileri tarafından adada kurulan ilk Osmanlı vakıflarına ilişkin bilgi ve değerlendirmelere yer verilmiş ve fetihten sonra adada kurulan bu vakıfların adanın imar ve iskânı ile dini, sosyo-ekonomik ve kültürel hayatına etkileri üzerinde durularak Kıbrıs’ın Türkleşmesindeki rolü ve katkılarına değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Kıbrıs, Vakıf, II. Selim Vakfı, Lala Mustafa Paşa Vakfı

Kaynakça

• VGMA. Defter No: 746, s. 163, sıra: 70 (14 Rebîü’l-evvel 987/11 Mayıs 1579).
• VGMA. Defter No: 624, s. 208, sıra: 151 (10 Muharrem 1008/2 Ağustos 1599).
• VGMA. Defter No: 624, s. 210, sıra: 152 (10 Receb 1010/4 Ocak 1602).
• VGMA. Defter No: 624, s. 211, sıra: 153 (30 Muharrem 1016/27 Mayıs1607).
• VGMA. Defter No: 987, s. 278-281 (1 Safer 1001/7 Kasım 1592) .
• BOA. Mühimme 14, hkm. 837 (H. 26. Câ. 978/M. 26.10.1570).
• BOA. Mühimme 16, s. 246, hkm. 479 (19 S. 979/13 Temmuz 1571).
• BOA. Mühimme 16, s. 346, hkm. 611 (27 Câ. 979/17 Ekim 1571).
• BOA. Mühimme 19, hkm. 669, s. 334- 337 (H. 13. Câ. l 980/M. 21. 09. 1572).
• BOA. MAD. No: 5675.
• KVGMA. Kara Kaplı Vakfiye Kayıt Defteri, 4, hüküm 44, vr. 59-62 (10 Rebîü’l-evvel 998/17 Ocak 1590).
• KVGMA. Küçük Vakfiye Defteri, hkm. 36, vr. 37b-39b ( 1 Safer 1001/7 Kasım 1592).
• KVGMA. TVD. (Transkripsiyonlu Vakfiye Defterleri), 5, s. 121- 131 ( 1 Safer 1001/7 Kasım 1592).
• KŞS. Defter No: 1, s. 98.
• Kıbrıs Tahrir Defterleri: Mufassal, İcmâl ve Derdest Tıpkıbasım, Hazırlayanlar: Halil İnalcık, Mehmet Yıldırır, Songül Kadıoğlu, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşiv Dairesi Başkanlığı Yayın No: 5, Ankara 2013.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet, İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, T.T.K. Yayınları, Ankara 1988.
• ALASYA, Halil Fikret, Kıbrıs Tarihi ve Kıbrıs’ta Türk Eserleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını, Ankara 1964.
• ALASYA, Halil Fikret, Tarihte Kıbrıs, Kıbrıs Türk Kültür Derneği, Lefkoşa 1988.
• ALKAN, Mustafa, “Lala Mustafa Paşa’nın Kıbrıs Vakıfları: Kıbrıs’ta Vakıf, imar ve İskân”, Tarihte Kıbrıs (İlk Çağlardan 1960’a kadar), C. II, Editör: Osman Köse, Akdeniz Karpaz Üniversitesi, D9okuz10beş Reklam Organizasyon Matbaacılık, İmak Ofset, İstanbul 2017, s. 797-808.
• ALTAN, M. Haşim, Belgelerle Kıbrıs Türk Vakıflar Tarihi (1571-1974), C. 1-2, Kıbrıs Vakıflar İdaresi Yayını, Kıbrıs 1986.
• ALTAN, M. Haşim, Kıbrıs’ta Türk Malları, I- II, Kastaş Yayınevi, İstanbul 2001.
• ARMAĞAN, Abdüllatif, “Baf Sancakbeyi Mehmet Bey’in Kıbrıs’ta Kurduğu Vakıf ve Vakfiyesi”, Osmanlı Döneminde Kıbrıs Uluslararası Sempozyum/ the Ottoman Period in Cyprus International Symposium, Bildiriler, Editörler: Mehmet Mahfuz Söylemez, İbrahim Çapak, Halil Ortakçı, Bağcılar Belediyesi Başkanlığı Kültür Yayınları Dizisi No: 288, Seçil Ofset, İstanbul 2016, s. 156-189.
• ARMAĞAN, Abdüllatif, “Kemer-Edremit Voyvodası el-Hâc Ali Ağa bin el-Hâc Ahmet Ağa’nın Kemer-Edremit’te Kurduğu Vakıf ve Vakfiyesi”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Sayı 42/Güz 2017, s. 1- 46.
• ASLANAPA, Oktay, Kıbrıs’ta Türk Eserleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1975.
• ATALAY, Talip, Geçmişten Günümüze Kıbrıs, İdari Yapılanma ve Din Eğitimi, Mehir Yayınları No: 7, 1. baskı, Konya 2003.
• BARIŞ, Ayer, “Kıbrıs Vakıflarının Bugünkü Durumu ve Vakıflar İdaresinin Fonksiyonları”, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Türk Kültürü, sayı. 335, yıl. XXIX (Mart 1991), s. 172-182.
• BERKİ, A. Himmet, “Vakıf Kuran İlk Osmanlı Padişahı”, Vakıflar Dergisi, 5, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara 1962, s. 127-129.
• ÇEVİKEL, Nuri, Kıbrıs Eyaleti: Yönetim, Kilise, Ayan ve Halk (1750-1800)/Bir Değişim Döneminin Anatomisi, Doğu Akdeniz Üniversitesi Basımevi, Gazimağusa 2000.
• ÇINAR, Hüseyin, Miyase Koyuncu Kaya, Vakıflar Kaynakçası, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2015.
• DEMİRTAŞ, H. Necati, Fetvâlarla Osmanlı Vakıfları, Akıl Fikir Yayınları, İstanbul 2019.
• DEMİRYÜREK, Mehmet, “Kıbrıs Şer’iye Sicillerine Göre XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Kıbrıs’ta Kurulan Para Vakıfları (Vakf-ı Nükûd)”, Turkish Studies, 6/1, Winter 2011, s. 965-984.
• DEMİRYÜREK, Mehmet, H. İbrahim Cellatoğulları, Deniz Arıcı, “4 Mart 1612-20 Nisan 1613 Tarihli Sultan II: Selim Vakfı Muhasebe Defteri Üzerine Bir İnceleme”, Osmanlı Döneminde Kıbrıs Vakıfları, Editör: Mehmet Mahfuz Söylemez, Editör Yardımcısı: Halil Ortakçı, Birinci baskı, Yakın Doğu Üniversitesi Yayınları, YDÜ Matbaası, Lefkoşa 2017, s. 151-168.
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1984.
• DİNÇ, Güven, Cemil Çelik, Osmanlı Dönemi Kıbrıs Su Vakıfları (1571-1878), Mediterranean Journal of Humanities, II/1, 2012, s. 37- 59.
• DÜNDAR, Recep, Kıbrıs Beylerbeyliği (1570-1670), (İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Eğitimi Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi), Malatya 1998.
• ERDOĞRU, M. Akif, “Kıbrıs’ın Türkler Tarafından Fethi ve İlk İskan Teşebbüsü”, Kıbrıs’ın Dünü-Bugünü Uluslararası Sempozyumu (Gazi Magusa, 28 Ekim-2 Kasım 1991), Ankara 1993, s. 45- 57.
• ERDOĞRU, M. Akif, Kıbrıs’ta Osmanlılar II, Galeri Kültür Yayınları, Lefkoşa 2009.
• ERDÖNMEZ, Celal, Şer‘iyye Sicillerine Göre Kıbrıs’ta Toplum Yapısı (1839-1856), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, Isparta 2004.
• ERGENÇ, Özer, XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa Yerleşimi, Yönetimi, Ekonomik ve Sosyal Durumu Üzerine Bir Araştırma, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
• ERTEM, Adnan, “Osmanlı’da ve Günümüzde Vakıf Müessesesi”, Osmanlı Medeniyeti Siyaset, İktisat, Sanat, haz. Coşkun Çakır, Üçüncü basım, Klasik Yayınları, İstanbul 2012, s. 25-35.
• JENNINGS, Ronald C., Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York 1993.
• GAZİOĞLU, Ahmet C., Kıbrıs’ta Türkler (1570-1878), 308 yıllık Türk Dönemine Yeni Bir Bakış, Kıbrıs Araştırma ve Yayın Merkezi (CYREP), Lefkoşa 1994.
• GENCA, Elif, Osmanlı Hukukunda Vakıfların Denetimi (Evkaf-ı Hümayun Nezareti), İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası (İÜHFM.), LXXII/1, 2014, s. 531- 554.
• GÜNAY, Hacı Mehmet, “Vakıf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 42, İstanbul 2012, s. 475-479.
• İNALCIK, Halil, “Ottoman Policy and Administration in Cyprus After the Conquest”, Kıbrıs Tahrir Defterleri: Mufassal, İcmâl ve Derdest Tıpkıbasım, Hazırlayanlar: Halil İnalcık, Mehmet Yıldırır, Songül Kadıoğlu, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşiv Dairesi Başkanlığı Yayın No: 5, Ankara 2013, s. 23-34.
• KARA, Adem, Cemil Çelik, “Kıbrıs’ta Vakıf Yönetimi ve Denetimi Sorunu”, Turkish Studies, 3/3, 2011, s. 161- 175.
• KARA, Adem, “Kıbrıs Vakıflarının Önemi ve Kapudan Cafer Paşa Vakfiyesi”, Musa Çadırcı’ya Armağan, Yayına Hazırlayanlar: Selda Kılıç, Bekir Koç, Tülay Ercoşkun, Bigin Kültür Sanat Yayınları, Ankara 2012, s. 207- 229.
• KARAKAYA, Ebru, “Kıbrıs-Mimari”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 25, Ankara 2002, s. 383-392. Kıbrıs Vakıflar İdaresi, Kurumsal Arkaplan Raporu I, Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı (Tepav), 11.08.2014.
• KORKMAZER, Sıddık, Lala Mustafa Paşa ve Kıbrıs’taki Vakıfları, (Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, İslam Tarihi Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Busra 2014.
• KORKMAZER, Sıddık, “Lala Mustafa Paşa’nın Kıbrıs Vakıfları”, Osmanlı Döneminde Kıbrıs Uluslararası Sempozyum/ the Ottoman Period in Cyprus International Symposium, Bildiriler, Editörler: Mehmet Mahfuz Söylemez, İbrahim Çapak, Halil Ortakçı, Bağcılar Belediyesi Başkanlığı Kültür Yayınları Dizisi No: 288, Seçil Ofset, İstanbul 2016, s. 190-204.
• KORKMAZER, Sıddık, “Frenk Cafer Paşa’nın Kıbrıs’ta Kurduğu İlk Vakfı ve Hizmetleri”, Osmanlı Döneminde Kıbrıs Vakıfları, Editör: Mehmet Mahfuz Söylemez, Yakın Doğu Üniversitesi Yayınları, YDÜ Matbaası, Lefkoşa 2017, s. 257-278.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad, “Vakıf Müessesesinin Hukukî Mâhiyeti ve Tarihî Tekâmülü”, Vakıflar Dergisi, 2, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara 1942, s. 1- 35. Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân, 3/92.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), İlaveli 3. baskı, T.T.K. Yayınları, Ankara 2013. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî, Yay. Hazırlayan: Nuri Akbayar, Eski Yazıdan Aktaran: Seyit Ali Kahraman, C. II, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• ORTAYLI, İlber, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, 6. baskı, Cedit Neşriyat, Ankara 2017. Osmanlı İdaresinde Kıbrıs (Nüfusu-Arazi Dağılımı ve Türk Vakıfları), (Yayına Hazırlayanlar: Hacı Osman Yıldırım, Vahdettin Atik, Murat Cebecioğlu, Hasan Çağlar, M. Yahya Okutan, Mustafa Serin, Osman Uslu, Fuat Yavuz, Numan Yekeler, İsmail Yücedağ), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 2000.
• Ömer Hilmi Efendi, İthaf-ül-Ahlâf Fî Ahkâm-il-Evkaf, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1977.
• ÖNDER, Mehmet, “Kıbrıs Türk Vakıfları ile İlgili Yeni Bilgiler”, Üçüncü Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi, 13-17 Kasım 2000, Cilt IV/ Halkbilim ve Çeşitli Konular, Yayıma Hazırlayan: İsmail Bozkurt, Doğu Akdeniz Üniversitesi, Kıbrıs Araştırmaları Merkezi Yayınları: 16, Doğu Akdeniz Üniversitesi Basımevi, Gazi Mağusa-Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti 2000, s. 345-349.
• ÖZBİLGEN, Erol, Bütün Yönleriyle Osmanlı, Âdâb-ı Osmâniyye, İz Yayıncılık, 6. baskı, İstanbul 2014.
• ÖZÇELİK, İsmail, Devlet-i Aliyye’nin Kamusal Düzeni ve Kurumları, Gazi Kitabevi Tic. Ltd. Şti., Ankara 2014.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, “Vakfiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 42, İstanbul 2012, s. 465-467.
• ÖZKUL, Ali Efdal, Kıbrıs’ın Sosyo-Ekonomik Tarihi, 1726-1750, İletişim Yayınları, İstanbul 2005.
• ÖZORAN, Beria Remzi, “Kıbrıs Adasında Bekir Paşa Vakfı”, Vakıflar Dergisi, 16, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara 1982, s. 27-29.
• ÖZTÜRK, Nazif, Menşe’i ve Tarihî Gelişimi Açısından Vakıflar, 1. baskı, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1983.
• ÖZTÜRK, Nazif, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995. SAĞLAM, Nevzat, “Arşiv Kaynaklarına Göre Beylerbeyi Frenk Cafer Paşa’nın Kıbrıs’taki Vakıfları”, Osmanlı Döneminde Kıbrıs Vakıfları, Editör: Mehmet Mahfuz Söylemez, Yakın Doğu Üniversitesi Yayınları, YDÜ Matbaası, Lefkoşa 2017, s. 211-256.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, “Osmanlı İdaresinde Kıbrıs’ın İlk Yılı Bütçesi”, Belgeler, IV/7-8, Ankara 1967, s. 1- 34.
• SERTOĞLU, Midhat, Osmanlı Tarih Lûgatı, Enderun Kitabevi, İstanbul 1986.
• Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, 3. baskı, Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
• TOPAL, Mehmet, “Lefke’de Osmanlı Vakıfları”, Tarihte Kıbrıs (İlk Çağlardan 1960’a kadar), C. II, Editör: Osman Köse, Akdeniz Karpaz Üniversitesi, D9okuz10beş Reklam Organizasyon Matbaacılık, İmak Ofset, İstanbul 2017, s. 705-724.
• TURAN, Ahmet Nezihi, XVI. Yüzyılda Ruha (Urfa) Sancağı, T.T.K. Yayınları, Ankara 2012. ÜLKEN, Hilmi Ziya, “Vakıf Sistemi ve Türk Şehirciliği”, Vakıflar Dergisi, 9, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara 1971, s. 13-37.
• ÜNSAL, Rauf, “Kıbrıs Vakıflarının Kuruluşundan Bu Yana Gelişimi”, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Türk Kültürü, sayı. 330, yıl. XXVIII (Ekim 1990), s. 577- 590.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin, “Vakıf”, İslâm Ansiklopedisi, 13, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1986, s. 153-172.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin, “Vakıf –Tarih-”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA.), 42, İstanbul 2012, s. 479- 486.
• YILDIZ, Netice, “Kıbrıs’ta Osmanlı Kültür Mirasına Genel Bir Bakış”, Türkler, 19, ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 966-993.
• YÜKSEL, Hasan, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü (1585-1683), Sivas, 1998.