Sâsânîler Dönemi İran Tarihi Kaynakları Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2020, , 89 - 121, 30.09.2020

Ahmet Altungök

https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.732933

Cited By: 1

Öz

Bu çalışmadan amaç Sâsânîler dönemi İran tarihi üzerine yapılacak olan çalışmalarda bu dönemin ana kaynaklarının bilinmesine yöneliktir. Dolayısıyla makale, Sâsânîler dönemi İran tarihi üzerine yapılacak çalışmalarda hangi kaynaklardan istifade edilmesi gerektiği yönünde genel bir bilgi vermeyi amaçlamaktadır. Bu döneme ait ana kaynaklar, aynı zamanda bir bütün olarak geç antikçağ Ön Asya tarihi kaynaklarını da oluşturmaktadır. Sâsânîler dönemi dini ve edebi metinlerinin birçoğunun günümüze ulaşmasında Dastur Jamaspji M. Jamasp Asana'nın MK şeklinde kodlamış olduğu Pehlevice Metinler'in büyük bir rolü vardır. XIV. yüzyıl Mazdeist din adamlarından Mihribân Keyhüsrev tarafından istinsah edilen eski İran'a ait metinler Jamasp Asana tarafından MK koleksiyonuyla bir araya getirilmiştir. Bu metinler günümüze Sanskritçe ve Pehlevîce olarak ulaşmıştır. Koleksiyondaki metinler batılı iranologlar tarafından günümüz Avrupa dillerine çevrilmişlerdir. Ayrıca yine Sâsânîler dönemi sözlü ve yazılı edebi metinlerin günümüze ulaşmasında, İslam sonrası dönem Arap ve İran kaynakları önemli bir yere sahiptir. Bu kaynaklar arasında yer alan şâhnâmeler, Sâsânîler dönemi sözlü ve yazılı edebiyatına ait birçok hikâyeyi günümüze ulaştırma konusunda öncü rol üstlenmişlerdir. Bununla beraber adı geçen dönemin tarihi kaynakları üzerinde çalışma yaparken, kaynak dili olarak hangi dillerin kullanılması gerektiği de önemli bir konudur.

Anahtar Kelimeler

Sâsânî, İran, Ön Asya, ana kaynaklar, klasikler

Kaynakça

• SÂSÂNÎLER DÖNEMİ İRAN KAYNAKLARI Ardâ Vîrâf Nâme (Ardâvîrâf), (Çev. Nimet Yıldırım), Pinhan Yayıncılık, 2011. Avestâ, Kohenterin Sorûdhâ ve Metinhâye Îrânî, (Gozâreş ve Pejûheş: Celîl Dûstkhâh), İntişârât-ı Morvârîd, 1379(hş). Ayâdgâr i Zarerân (Yâdigâr-ı Zerîrân), Metnî Hemâsî ez Dovrâne Kohen, (Bergerdân: Jâle Âmûzgâr), İntişârât-ı Mo'în, Tehrân, 1392(hş). Dâdestân î Denîg, Chapters 1-35, Transcription, Translation and Commentary, (Mahmoud Jaafari-Dehaghi), Thesis Presented to the University of London School of Oriental and African Studies, for the Degree of PhD, 1997. Hüsrev Kabatan ü Ridak, Mecelleye Mûsîkî, (Bergerdân ez metne Pehlevî: Îrec Melekî), ez intişârât-ı Honerhâye Zîbâyî Keşver, Şomare 89-90, Doreye Sevvom, Tîr ve Mordâd, 1343(hş), ss. 2-22. Ketâbe Sevvom Dînkerd, (Gozârende: Jean Pierre de Menasce), (Trc. Ferîdûn Fazîlet), İntişârât-ı Mehr Âyîn, Tehrân, 1384(hş). Mâtakdân i Hazâr Dâtastân, (Farraxvmart i Vahrâmân), Introduction, Transcription and Translation of the Pahlavi Text, Notes, Glossary and Indexes by Anahit Perikhanian, Mazda Publishers, New York, 1980. Minoye Khıred, (Tercome Ahmed Tafazzolî), Ferheng-i Îrân Bâstân, İntişârât-ı Bünyâd Ferhengi Îrân, 1354(hş). Şâyest nâ Şâyest, (Metn-i be zebâne Parsî Meyâne; Pehlevîye Sâsânî), (Trc. Ketâyûn Mazdâpûr), Müeessesey-i Mutela'at ve Tahkikât-ı Ferhengî, Tehran, 1369(hş). The Bundahiş, Bahman Yast, and Shayast Lâ-Shayest, part I, Pahlavi Texts, (Translated by E. W. West), The Sacred Books of the East, Translated by Various Oriental Scholars, Edited by F. Max Müller, vol. V, At the Clarendon Press, 1880. The Sîrozahs Yaşts and Nyâyiş, (The Zend-Avestâ Part II), (Translated by James Darmesteter), The Sacred Books of the East, Translated by Various Oriental Scholars and Edited by F. Max Müller), vol. XXIII, At the Clarendon Press, Oxford, 1883. The Vendîdâd of the Zend-Avestâ, Part I, (Translated by James Darmesteter), The Sacred Books of the East, (Translated by Various Oriental Scholars and Edited by F. Max Müller), vol. IV, Second Edition, at the Clarendon Press, Oxford, 1895. Vîs u Râmîn: A Parthian Romance (Conclusion), V. Minorsky, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, vol. XII, no. 1, 1947, pp. 20-35. Vizîdagîhâ î Zâdspram, Translated by E. W. West, from Sacred Books of the East, v. 5, 46, and 37, Oxford University Press, 1880, 1897 and 1892, (Edited by Joseph H. Peterson, 1995). Yasnâ, (Tefsîr ve te'lîf İbrâhîm Pûrdâvûd), ez silsile-i intişârât-ı encümen-i Zertuştîyân-i Îrânî Bombay, 1938. KLASİK İSLÂM TARİHİ KAYNAKLARI FİRDEVSÎ, Şehnâme, (Çev. Necati Lügal, Kenan Akyüz), MEB Yayınları, Şark İslâm Klasikleri:10, (Trs). İBN İSFENDİYÂR, Behâ'eddîn Muhammed, Târih-i Tâberistân: ez Ebtedâye Bonyâde Tâberistân tâ İstîlây-i Âl-i Zeyyâr, (Tashih. 'Abbâs İkbâl), c. I-II, Taberestân, 2007. İBN NEDÎM, Muhammed İshak, el-Fihrist, (Trc. Muhammed Rıza Teceddüd), İntişârât-ı Esâtîr, Tahran, 1381(hş). ASİKLOPEDİ VE SÖZLÜKLER MacKENZİE D. N. (1971), A Concise Pahlavi Dictionary, Oxford University Press, New York, London, Toronto. NYBERG, Henrik Samuel (1964), A Manual of Pahlavi, II, Otto Harrassowitz, Wiesbaden. KATALOGLAR ETHE, Hermann and Ed. SACHAU (1889), Catalogue of the Persian, Turkish, Hindûstânî and Pushtû Manusctipts in the Bodleian Library, Part I (The Persian Manuscripts), At The Clarendon Press, Oxford. STOREY, C. A. (1971), Persian Literature A Bio-Bibliographical Survey, v. II, part 2, E. Medicine, Published with the Aid of the Wellcome Trust by the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland Sole Agents, London. TIPKIBASIMLAR ve TELİFLER BROWNE, Edward G. (1900), "Some Account of the Arabic Work Entitled "Nihâyetü'l-Ereb fî Akhbâri'l-Furs wa'l-'Arab" Particularly of That Part Which Treats of the Persian Kings", The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, Published by the Society, London, ss. 194-259. JAMASPASA, Kaikhusroo M. and Almut HİNTZE (2015), The Pahlavi Codex MK, Facsimile Edition, Harrassowitz Verlag. JAMASPASA, D. H. and Martin HAUG (1870), An Old Pahlavi-Pazand Glossary, Published by Order of the Government of Bombay, Bombay and London. JAMASP-ASANA, Dastur Jamaspi Minocheherji (1913), The Pahlavi Texts (Contained in the Codex MK copied in 1322 AC by the Scribe Mehr-Âwân Kaî-khûsrû), v. II, an introduction by Behramgore Tahmuras Anklesaria, Fort Printing Press, Bombay. MÜLLER, Max and E. West (1880), The Sacred Books of the East, Translated by Various Oriental Scholars, And Edited by F. Max Müller, vol. 5, Oxford at the Clarendon Press, London. NASR, Sayyed Hossein; Mehdi AMINRAZAWI (2008), An Anthology of Philosophy in Persia: From Zoroaster to 'Umar Khayyâm, v. I, I. B. Tauris Publishers, London and New York. VAHMAN, Fereydun (1986), Ardâ Wirâz Nâmag - The Iranian "Divina Commedia", Curzon Press, London. WEST, E. W. (1885), The Pahlavi Texts Part 3, Sacred Books of the East, vol. 24, (Dînâ-î Maînog-î Khırad, Sıkand-Gûmânîk Vıgâr, and the Sad Dar), Global Grey Ebooks. ARAŞTIRMA ESERLER BROWNE, Edward G. (1908), A Literary History of Persia, From the Earliest Times until Firdawsi, T. Fisher Unwin Ltd., London. DARYAEE, Touraj (2002), Šahrestānīhā ī Ērānšahr (A Middle Persian Text on Late Antique Geography, Epic, and History With English and Persian Translations and Commentary), Mazda Publishers, Inc. - Costa Mesa, California. FIELD, Claud (1940), Persian Literature, Herbert and Daniel 95, New Bond Street, W., London. GHOLÎ, Mahmûd Rezâ (2012), Târîhe Sîyâsiye Îrâne Bâstân, Sû'id. HÂNLERÎ, Perviz Natel (1365(hş), Tarihe Zabane Farsî, c. I, Neşre Nov, Çaphâneye Ketîbe, Tehrân, s. 271vd. HERZFELD, Ernst E. (1935), Archaeological History of Iran, The Schweich Lectures of the British Academy, Published for the British Academy, By Humphrey Milford, Oxford University Press, London. MEŞKÛR, Muhammed Cevâd (1378(hş), Nâmey-i Bâstân (Mecmû'aye Makâlât), (Thk. Sa'îd Mîr Muhammed Sâdık, Nâdire Celâlî), Tehrân. PIGULUSKAYA, N. V. ve diğerleri (1353(hş), Târîhe Îrân: ez Dovrâne Bâstân tâ Pâyâne Sedey-i Hicdehome Mîlâdî, (Trc. Kerîm Keşâverzî), Tehrân. PÎRNEYÂ, Hasen (1306(hş), Îrâne Bâstân: Târîhe Îrân ez Zemâne Besyâr Kadîm tâ Enkerâze Dolete Sâsânî, Matba'aye Meclis, Tehrân. POURSHARIATI, Parvaneh (2008), Decline and Fall of the Sasanian Empire; The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran, Published by I.B. Tauris, London-New York. REED, Elizabeth A. (1893), Persian Literature: Ancient and Modern, S. C. Griggs and Company, Chicago. SYKES, P. M. (1915), A History of Persia, in two volumes -vol. I, Macmillan and Co. Limited St. Martin's Street, London. TEFAZZOLÎ, Ahmed (1376(hş), Târîhe Edebiyâte Îrân Pîş ez Eslâm, (Be Kûşeşe Dr. Jâle Âmûzgâr), Ketâbhâneye Milliye Îrân, Tehrân. TIELE, Cornelis Petrus (1912), The Religion of the Iranian Peoples, I, (Translated by G. K. Nariman), The Parsi Publishing Co., Bombay. MAKALELER ve KİTAP BÖLÜMLERİ BOYCE, Mary (1968), "Middle Persian Literature", Iranian Studies, (Handbook of Oriental Studies, Section 1, The Near and Middle East volume 4/1), Publisher Brill, pp. 31-66. HENNİNG, W. B. (1950), "A Pahlavi Poem", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, v. 13, no. 3, pp. 641-648. HINTZE, Almut (2009), "Disseminating the Mazdayasnian Religion; An Edition of the Avestân Herbedestan Chapter 5", IRANICA 17, (Edited by Werner Sundermann, Almut Hintze and François de Blois), Harrassowitz Verlag, Wiesbaden, pp. 171-190; ... (2009) "Avestân Literature", A History of Persian Literature, v. XVII, (General Editor: Ehsan Yarshater), The Literature of Pre-Islamic Iran, (Edited by Ronald E. Emmerick, Maria Macuch), Sponsored by Persian Heritage Foundation, (New York) and Centre for Iranian Studies, Columbia University, London and New York, pp.1-71. HUTTER, Manfred (1993), "Manichaeism in the Early Sasanian Empire", NUMEN, v. 40, no. 1, Published by BRILL, pp. 2-15. GRENET, Frantz (2009), "The Pahlavi Text Mâh i Frawardin roz i Hordad", IRANICA 17, (Edited by Werner Sundermann, Almut Hintze and François de Blois), Harrassowitz Verlag, Wiesbaden, pp. 161-170. MENASCE, J. De (2008), "Zoroastrian Literature After the Muslim Conquest", The Cambridge History of Iran, v. IV, (The Period from the Arab Invasion to the Saljuqs), (Edt by R. N. Frye), Cambridge University Press, pp. 543-565. YILDIRIM, Nimet (2011), "Zerdüşt'ün Kutsal Kitabı Avestâ", İÜ Şarkiat Mecmuası, S. 18, İstanbul, ss. 147-170; ... (2002) "İran Mitolojisi", Nüsha (Şarkiyat Araştırmaları Dergisi), yıl II, sayı 7, güz, Ankara, ss. 19-44. ANSİKLOPEDİ MADDELERİ AMUZGAR, Jale (1990), "Çangranghaça-Nama", EI, vol. IV, fasc. 7, pp. 759-760. BAYRAKDAR, Mehmed (1999), "ibn Miskeveyh", TDVİA, c. 20, İstanbul, ss. 201-208. BERNARDİNİ, Michele (2003), "Haşt Beheşt (2)", EI, vol. XII, fasc. 1, pp. 49-51. BLOIS, François de (2002), "Haft Peykar", EI, vol. XI, fasc. 5, pp. 522-524. BOYCE, Mary (1987), "Ayâdgâr î Zarerân", EI, vol. III, fasc. 2, pp. 128-129. CERETI, C. G. (2013), "Midle Persian Literature 1 Pahlavi", EI, August 5; ... (2011) "Kar-Namag i Ardaşir i Pabagan", EI, vol. XV, fasc. 6, pp. 585-588. ÇAĞRICI, Mustafa (1993), "Câvîdân-Hıred", TDVİA, c. 7, İstanbul, ss.176-178. DANEŞPAZUH, Muhammed Taki (1989), "Baz-Nâma", EI, vol. IV, fasc. 1, pp. 65-66. DARYAEE, Touraj (2017), "Sur-Saxwan", EI, August 16, 2017. DURMUŞ, İsmail (2008), "Reyhânî, Ali b. Ubeyde", TDVİA, c. 35, İstanbul, ss. 43-45. ERKAL, Mustafa (1999), "Hüsrev ü Şîrin", TDVİA, c. 19, İstanbul, ss. 53-55. ERKAN, Mustafa (1993), "Câmasbnâme", TDVİA, c. 7, İstanbul, ss.43-45. GIGNOUX, Philippe (2005), "Zadspram", EI, July 20. GÜNDÜZ, Şinasi (2003), "Maniheizm", TDVİA, c. 27, Ankara, ss. 575-577. HANAWAY, William L. (1988), "Bahram V Gor in Persian Legend and Literature", EI, vol. III, fasc. 5, pp. 514-522; ... (1989) "Bijen-Nama", EI, vol. IV, fasc. 3, pp. 310; ... (1994) "Darab-Nama", EI, vol. VII, fasc. 1, pp. 8-9; ... (1999) "Fîrûzşâh-Nâma", EI, vol. IX, fasc. 6, pp. 639. KANAR, Mehmet (2007), "Nizâmî-i Gencevî", TDVİA, c. 33, İstanbul, ss. 183-185. KARGAR, Dariush and EIr. (2017), "Kherad-Nameh", EI, vol. XVI, fasc. 3, pp. 241-243. KOTWAL, Firoze M. (2003), "Herbedestan", EI, vol. XII, fasc. 3, pp. 227-228. KURTULUŞ, Rıza (1999), "İbn İsfendiyâr", TDVİA, c. 20, İstanbul, ss. 93. MACUCH, Maria (2005), "Madayan i Hazar Dadestan", EI, July 20. MALANDRA, William W. (2000), "Frahang i Oim", EI, vol. X, fasc. 2, pp.123. MOAZZAMİ, Mahnaz (2014), "Kusraw i Kawâdân ud Redak-EW", EI, October 7, 2014. MOTLAGH, Jalal Khaleghi (1988), "Bahram b. Mardanşah", EI, vol. III, fasc. 5, pp. 523-523. NETZER, A. (1986), "Ardaşir Nama", EI, vol. II, fasc. 4, pp. 385. PANAİNO, Antonio (2017), "Wizarisnî Çatrang ud Nihisn i New Ardaxsir", EI, 04 October SCHIMMEL, Annemarie (1989), "Amir Kosrow Dehlavi", EI, vol. I, fasc. 9, pp. 963-965; SHAHBAZÎ, A. Ş. (1988), "Bahram VI Çobin", EI, vol. III, fasc. 5, pp. 514-522. SHAKED, S. (1987), "Ayadgarı Wuzurgmihr", EI, vol. III, fasc. 2, pp. 127-129; ... (2012) "Andarz", Encyclopedia Iranica, vol. II/1, pp. 11-22. SHAKİ, Mansour (1991), "Cıdag Andarz i Poryotkeşan", EI, vol. V, fasc. 5, pp. 559-560. TAFAZZOLİ, Ahmad (1995), "Draxti Asurig", EI, vol. VII, fasc. 5, pp. 547, 549; … (1984), "Ain Nama", EI, vol. I, fasc. 7, pp. 691-692. TOKMAK, A. Naci (1996), "Gürgânî, Fahreddin Es'ad", TDVİA, c. 14, İstanbul, ss. 321. YAZICI, Tahsin (1993), "Câm-ı Cem", TDVİA, c. 7, İstanbul, ss. 42.