İLHANLI İDÂRÎ TEŞKİLATI I: DÎVÂNLAR

Yıl 2021, , 72 - 94, 31.03.2021

Özkan Dayı

https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.765593

Cited By: 1

Öz

Tarihte siyâsî ve askerî açıdan başarılı olan devletlerin idârî anlamda iyi bir şekilde teşkilatlandığını bilmekteyiz. Bu sistemi hazırlayan, tatbik ve takip eden, kayıt altına alan resmî yazışma sistemi yani dîvân teşkilatı İslâm medeniyetinin en önemli kurumlarından birisidir.
Dîvânların özellikle Abbâsî ve Selçuklu dönemlerinde parlak bir dönem yaşadığı ve Selçuklulardan sonra kurulan Türk-İslâm devletlerine resmî işler açısından örnek teşkil ettiğini görmekteyiz. Bu özellikleri ile Sâsânîlerden XIII. yüzyıla kadar Yakındoğu idârî sisteminin ayrılmaz bir parçası olan dîvân teşkilatının İlhanlılar zamanında da bu coğrafyada uygulandığını bilmekteyiz. İlhanlı döneminde uygulanan dîvân sisteminin işleyiş anlamında olmasa da, Çin ve Uygur idari anlayışlarını bünyesinde barındırması açısından diğer Yakındoğu devletlerinden farklılık gösterdiğini rahat bir şekilde söyleyebiliriz. Bu farklılığın Yakındoğu unsurları ile kaynaştığını görmekteyiz. Tüm bu özellikleri ile çalışmamızda inceleyeceğimiz İlhanlı dîvân sistemi döneminde özgün bir karakter sergilemektedir.

Anahtar Kelimeler

Dîvân Teşkilatı, ilhanlılar, Moğollar

Kaynakça

• Abdülazîz-ed-Dûrî, “Divan”, DİA, İstanbul 1994, IX, 377-381.
• Ahmed Hasan ez-Zeyyat, Hammad Abulkâdir, İbrahim Mustafa, Muhammed Ali en-Neccâr, el-Mu‘cemu’l-Vasıt I-II, Çağrı Yay., İstanbul 1986.
• Aksayalı Mehmed Oğlu Kerîmüddîn Mahmud, Müsâmeretü’l-Ahbâr, (Neş; Osman Turan), TTK Yay., Ankara 1999.
• Anonim, Moğolların Gizli Tarihçesi, (Çev. M. L. Kaya), Kabalcı Yay., İstanbul 2011.
• Âştiyânî, Abbâs İkbâl, Târîh-i Mogûl ve Evâyil-i Eyyâm-i Teymûrî, I-II, İntişârât-i Nâmek, Tahrân 1374 hş.
• Baron, Edward, Ez Sa‘dî tâ Câmî ‘Asr-ı İstilâ-yi Mogûl ve Tâtâr, (Çev. Ali Asger Hikmet), İntişârât-ı İbn-i Sînâ, Tahrân 1301 hş.
• Barthold, W., “Cengiz Han”, İA, MEB Yay., III, MEB Basımevi, İstanbul 1979, 91-98.
• Benâketî, Seyyid Ebû Süleyman Fahruddîn Davud b. Tâcuddîn Ebû’l Fazl Muhammed b. Muhammed b. Dâvud, Târîh-i Benâketî, (Tsh. Ca‘fer Şe‘âr), Tahrân 1348 hş.
• Beyzâvî, Abdullah b. Ömer, Nizâmu’t-Tevârîh, (Tsh. Mîr Hâşim Muhaddes), Tahrân 1382 hş.
• Ca‘ferî, Seyyid Muhammed Mehdî – Derrî, Necme, “Îcâd-i Dîvânhâ-yi Hukûmetî der İslâm be Teklîdî ez Îrânîyân”, Neşriyye-i Dânişgede-i Edebiyyât ve ‘Ulûm-i İnsân Dânişgâh-i Şehîd Bâhner Kirmânî, Sayı: 20, 49-77.
• Dayı, Özkan, “Câmiü’üt-Tevârîh’te Kubilay Han’ın Çin’deki İdarî Teşkilâtı ve Bayındırlık Faaliyetleri”, AÜEFSBD, 55, Erzurum 2015, 239-255.
• Dayı, Özkan, “Mahmud Yalavac’ın Moğol İmparatorluğu’ndaki Faaliyetleri”, Current Research in Social Science, III, 2015, 63-68.
• Dayı, Özkan, Moğolların Teşkilat ve İdare Tarihi (İran Moğolları), Altınordu Yay., Ankara 2020.
• Devellioğlu, Ferid, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, (5. Baskı), Aydın Kitabevi, Ankara 1982.
• Devlet, Nadir, “İlhanlılar”, DGBİT, (Haz. Hakkı Dursun Yıldız,), Çağ Yay., IX, İstanbul 1993, 63-102.
• Dihhudâ, Ali Ekber, “Sa‘dü’d-Devle”, (Haz. Muhammed Mu‘îneddîn -Seyyid Ca’fer Şehîdî),Çâp-i Dânişgâh-i Tahrân, Tahrân 1373 hş., VIII, 12038.
• Dihhudâ, Ali Ekber, “Tamga”, (Haz. Muhammed Mu‘îneddîn -Seyyid Ca’fer Şehîdî),Çâp-i Dânişgâh-i Tahrân, Tahrân 1373 hş., IV, 6117.
• Donuk, Abdulkadir, Eski Türk Devletlerinde İdarî- Askerî Unvan ve Terimler-, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1988.
• Elitaş, Cemal- Güvemli, Oktay–Aydemir, Oğuzhan–Erkan, Mehmet–Özcan, Uğur–Oğuz, Mustafa, Osmanlı İmparatorluğu’nda 500 Yıl Boyunca Kullanılan Muhasebe Yöntemi: Merdiven Yöntemi, Ümit Matbaacılık, Ankara 2008.
• Emîn, Şemîs Şerîk, Istılâhât-i Dîvân-i Dovrân-i Mogûl, İntişârât-i Ferheng-i Edeb ve Honer-i Îrân, Tahrân 1357 hş.
• Erkan, Muhammed, “Târîh-i Hesâbdârî”, Hesâbdâr, 224, 1389 hş., 30-33.
• Ersoy, Feyzi, “Moğol Yazısının Tarihî Gelişimi ve Moğolların Kullandıkları Alfabeler”, SÜTAD, 22, Konya 2007, 393-404.
• Fayda, Mustafa, “Hz. Ömer’in Divan Teşkilatı”, DGBİT, Çağrı Yay., İstanbul 1992, II, 107-176.
• Fehmî, Abdusselâm Abdulazîz, Târîhü’l-Devletü’l-Mogûliyye fî Îrân, Dârü’l-Ma‘ârif, İskenderiye 1981.
• Ferşîdniyâ, Mes‘ûd – Rahmânyân, Sûsen, “Mâlîyât der Devre-i Îlhânân”, Âmûzeş-i Târîh, Sayı: 1, 1388 hş., 33-38.
• Furûgbahş, Ahmed, “Se Dîvân-i Mohm der ‘Ahd-Îlhânî”, Kitâb-i Mâh-i Târîh ve Cogrâfyâ, 1383 hş., 80-86.
• Gregory Abû’l Farac, Abû’l-Farac Tarihi, I-II, (Çev. Ömer Rıza Doğrul), TTK, Ankara 1950.
• Grousset, René, Bozkır İmparatorluğu, (Çev. M. Reşat Uzmen), Ötüken Yay., İstanbul 1980.
• Gül, Meryem, Hârimzşahlar, Bağaziçi Yay., İstanbul 2014.
• Gündegül, A. P. “İlhanlılarda Sikke Formları”, Türkler, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, VIII, 919-927.
• Hamîd, Hamîd, “Sa‘dü’d-Devle-i Vezîr: Emîr-i Kebîr-i Yahûdî Dovrân-i Argûn-i Mogûl”, Îrânşenâsî, 2006/1385 hş., 1, 101-117.
• Hândmîr, Gıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî, Dustûru’l-Vuzerâ, (Tsh. Sa‘îd Nefîsî), Çâphâneyi İkbâl, Tahrân ty.
• Hândmîr, Gıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî, Habîbu’s-Siyer, (Tsh. Doktor Muhammed Debîr Siyâkî), III, Kitâbfurûş-i Hayyâm, Tahrân 1333 hş.
• Hasan Amîd, Ferheng-i Fârsîyi ‘Amîd, İntişârât-i Emîr Kebîr, Tahrân 1349 hş.
• Hâtemî, Ahmed-Arabof, Arzû, “Mogûlsitîzî ‘Atâ Melik Cuveynî der Târîh-i Cihânguşâyî”, Târîh-i Îrân, 66, 1389 hş., 27-48.
• İbn Bîbî, Selçuknâme, (Haz. Mükremin Halil Yinanç), Kitabevi Yay., İstanbul 2010.
• İbn Haldun, Mukaddime, I-II, Dergâh Yay., İstanbul 2005.
• İbn-i Belhî, Farsnâme, İntişârât-i Esâtîr, Tahrân 1384 hş.
• Kadyânî, Abbas, Ferheng-i Câm’i-i Târîh-i Îrân, İntişârât-i Ârven, Dânişgâh-i Şîrâz 1387 hş.
• Kadyânî, Abbas, Târîh Ferheng-i ve Temeddon-i Îrân der Devre-i Mogûl, İntişârât-ı Ferheng-i Mektûb, Tahrân 1384 hş.
• Kadyânî, Abbas, Tesîr-i Ferheng ve Temeddun-i Îrân der Cihân, İntişârât-ı Ferheng-i Mektûb, Tahrân 1386 hş.
• Kalkaşendî, Eş-Şeyh Ebî-il ‘Abbâs Ahmed, Subhu’l-A‘şâ fî Sınâ’ati’l-İnşâ, IV, VIII, Dâr’ul Mısriyye, Kahire 1340-1922.
• Kazvînî, Hamdullah Ebî Bekr b. Ahmed b. Nasr Müstevfî, Târîh-i Guzîde, (Haz. Abdulhüseyn Nevâ’î), İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahrân 1387 hş.
• Kenanoğlu, M. Macit, “Vergi”, DİA, İstanbul 2013, XXXXIII, 52-55.
• Kirmânî, Nâsireddîn Münşî, Nesâ’imü’l-Ashâr min Letâ’imü’l-Ahbâr der Târîh-i Vüzerâ, İntişârât-i Dânişgâh-i Tahrân, (Tsh. Mîr Celâleddîn Hüseynî Urmevî), Tahrân ty.
• Marco Polo, Marco Polo’nun Geziler Kitabı, (Çev. Ömer Göngören), Yol Yay., İstanbul 2015.
• Mîrhând, Mîr Seyyid Hamîdeddîn Muhammed b. Seyyid Burhâneddîn Hâvendşâh b. Kemâleddîn Mahmûd el-Belhî, Târîh-i Ravzatu’s-Safâ, I-XI, Pîrûz, Tahrân 1339 hş.
• Mu‘în, Muhammed, Ferheng-i Farsî I-V, İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahrân 1353 hş.
• Muhammedî, Muhammed, Ferheng-i Îrânî ve Te’sîr-i Ân der Temeddun-i İslâm ve Garb, Çâphâne-i Peymân, Tahrân 1323 hş.,
• Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmi‘üd-Düvel, I-II, (Yayınlayan; Ali Öngül), Akademi Kitabevi, İzmir 2001.
• Nahçivânî, Muhammed b. Hindûşâh, Dustûru’l-Kâtib fî Ta’yînu’l-Merâtîb, İdâre-i İntişârât-i Dâniş, I-II, (Tsh. Abdulkerîm Alîoğlu Alîzâde), Moskova 1976.
• Ögel, Bahaeddin, Çingiz Han’ın Türk Müşavirleri, IQ Yay., İstanbul 2002.
• Özgüdenli, Osman Gazi, “Vezir”, DİA, İstanbul 2013, XXXXIII, 89-90.
• Petruşevsky, I. P., Keşâverzî ve Münâsebet-i Erzî der Îrân ‘Ahd-i Mogûl, I-II, (Trc. Kerîm Keşâverz), Tahrân 1344 hş.
• Porkârî, Sâlih, “Çâv Numâd-i Buhrân der Siyâset-i Dînî Îlhânân”, Faslnâme-i ‘İlmî- Pejûheşî ‘Ulûmî İnsânî, Dânişgâh-i El Zehrâ, 1381 hş., 43, 44-61.
• Reşidüddîn Fazlullâh, Câmi‘u’t-Tevârîh, (Tsh. Doktor Behmen Kerîmî), İntişârât-i İkbal, Tahrân 1374 hş.
• Serin, Muhittin, “Siyâkat”, DİA, İstanbul 2009, XXXVII, 291-292.
• Seyfî Herevî, Seyf b. Muhammed, Pîrâste-i Târîhnâme-i Herât, (Tsh. Muhammed Âsif Fikret), Tahrân 1381 hş.
• Seyyid E. Rezevî, Şehr, Siyâset ve İktisâd der ‘Ahd-i Îlhânân, Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahrân 1388 hş.
• Spuler, Berthold, İran Moğolları Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri 1220-1350, (Çev. Cemal Köprülü), TTK Basımevi, Ankara 2011.
• Şehâbeddîn Abdullah b. Fazlullah Şîrâzî, Tahrîr-i Târîh-i Vassâf, (Tsh. Abdulmuhammed Âyetî), İntişârât-ı Bonyâd-ı Ferheng-i Îrân, Tahrân 1346 hş.
• Şihâbüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ali el-Hurendizî ez-Zeyderî en-Nesevî, Sîretu’s-Sultân Celâleddîn Mengübirtî, (Trc. Muhammed Ali Nâsih), İntişârât-i Sa‘dî, Tahrân 1366 hş.
• Tetevî, Mollâ Ahmed–Kazvînî, Asâf Hân, Târîh-i Elfî, (Tsh. Gulâm Rızâ Tabâtabâyî Mecd), I-VI, Şirket-i İntişârât-i ‘İlmî ve Fehengî, Tahrân 1382 hş.
• Tezcan, Mehmet, Eski Türklerde Damga, (Yüksek Lisans Tezi), Erzurum 1990.
• Tokan, Özgür, Büyük Selçuklular ve Irak Selçukluları’nda Dîvân-ı Âlâ, (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum 2015.
• Tuysuz, Şaban Cem, İlhanlılar Tarihinde Çobanoğulları, (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum 2004.
• Ukaylî, Seyfeddîn Hâcı b. Nizâm, Âsâru’l-Vuzerâ, (Tsh. Mîr Celâleddîn Hüseynî Urmevî), İntişârât-i Dânişgâh-i Tahrân, Tahrân 1337 hş.
• Uyar, Mustafa, “İlhanlı Devletinde Yahûdî Bir Vezir: Sa’düddevle”, TAD, 2003, XXI/33, 125-142.
• Uyar, Mustafa, İlhanlı (İran Moğolları) Devleti’nin Askerî Teşkilatı (Ortaçağ Moğol Ordularında Gelenek ve Dönüşüm), TTK, Ankara 2020.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhâl, TTK Ankara, 1988.
• Üçok, Bahriye, İslâm Tarihi Emeviler Abbasiler, Ankara 1979.
• Yılmaz, Bülent, Celayirliler Kabile-Devlet, (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum 2002.
• Yuvalı, Abdulkadir, İlhanlılar Tarihi I Kuruluş Devri, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri 1994.
• Zebihullah-i Safa, Târîh-i Edebiyât der İrân, I-V, İntişârât-ı Firdovs, Tahrân 1349 hş.