Dersaadet müteferrikalarının Trabzon örneğinde taşraya yayılmaları

Yıl 2016, Cilt: 35 Sayı: 59, 131 - 156, 01.05.2016

Turan Açık

https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000633

Öz

Osmanlı padişahının kapıhalkından olup onun bulunduğu yer ile mukayyed bir teşkilata sahip olan Dersaadet müteferrikaları, 16. yüzyılın ikinci yarısıyla birlikte, hükümdardan uzakta, taşraya yayılmaya başlamışlardı. Timarlı olan bu müteferrikalar, taşrada sosyo-ekonomik bir taban elde etmeye başlamışlar ve hatta yerli bir takım kişiler müteferrika zümresi arasına girmişti. Seçkin bir bürokratik zümre olan müteferrikalar, bu sefer de şehrin seçkinleri arasına girerek ayânlaşıyorlardı. Çiftliklerinde tarım ve hayvancılık yapan müteferrikalar, bir takım patronaj ilişkileri çerçevesinde bulundukları yerde kökleşmeye çalışıyorlardı. Bu makalede şer‘iye sicilleri kaynaklı olarak Dersaadet müteferrikalarının Trabzon’daki faaliyetleri incelenerek, bürokrasinin yerelleşmesine dair örnekler sıralanmıştır. Bu şekilde, bürokrasideki yerelleşmenin anlamlandırılmaya çalışıldığı “Osmanlılaşma” kavramının muhtevasını detaylandırılabilmek amaçlanmıştır

Anahtar Kelimeler

Sultan, Dersaadet Müteferrikası, Timar, Ayân, Patronaj

The Spread of the “Dersaadet Muteferrika”s to the Provincial Regions through Trabzon Sample

Öz

The “Dersaadet Muteferrika”s belonged to the Sultan’s household and traditionally were located at the same place as the Sultan. Starting from the second half of the 16th century, they began to spread to the countryside far from the sultans. Being a part of the” timâr” system, they achieved a socio-economic base in the provinces and even some local people entered to the community of the “Dersaadet Muteferrika”s. The “Dersaadet Muteferrika”s, who formed an elite bureaucratic community, entered among the notables of the city and became “ayân”s. Being engaged with activities in agriculture and livestock farms, they were trying to nestle with their patronage relationships. In this article, the activities of the “Dersaadet Muteferrika”s in Trabzon were examined in the the Sharia court records and examples of decentralized bureaucracy were listed. By this way, it aimed to detail the content of the “Ottomanization” concept, which is defined by the decentralization of the bureaucracy

Anahtar Kelimeler

Sultan, dersaadet müteferrika’s, timâr, notables, patronage

Kaynakça

• Amasya Şer‘iye Sicilleri (A.Ş.S.), No: 1,2.
• Trabzon Şer‘iye sicilleri (T.Ş.S.), No: 1821, 1821-4, 1822, 1823, 1823-1, 1824, 1825, 1826, 1827, 1828, 1831.
• Abou-Al-Haj, Rifaat Ali, “The Ottoman Vezir and Paşa Households 1683-1703: A Preliminary Report”, Journal of the American Oriental Society, Vol. 94, No. 4 (Oct. - Dec., 1974), s. 438-447.
• Afyoncu, Erhan, “Müteferrika”, DİA, C. 32, İstanbul 2006, s. 183-185.
• Akdağ, Mustafa, “Yeniçeri Ocak Nizamının Bozuluşu”, AÜ DTCF Dergisi, C. V/3, (1947), s. 291-313.
• Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Kanunâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, 9/1. Kitap-9/2. Kitap, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1996.
• Barkan, Ö. Lütfi, “Edirne Askerî Kassamına Ait Terke Defterleri, 1545-1659”, Belgeler, C. III, S. 5-6, (1966), s. 1-479.
• Canbakal, Hülya, 17. Yüzyılda Ayntâb: Osmanlı Kentinde Toplum ve Siyaset, (çev. Zeynep Yelçe), İletişim Yayınları, İstanbul 2009.
• Çiftçi, Cafer, “Osmanlı Taşrasında Yeniçerilerin Varlığı ve Askerlik Dışı Faaliyetleri”, OTAM, S. 27, (2010), s. 27-57
• Emecen, Feridun, “Doğu Karadeniz’de Âyânlık: Tirebolulu Kethüdazâde Mehmed Emin Ağa”, Belleten, C. LXV, S. 242, Ankara 2001, s. 193-215.
• Emecen, Feridun, “Osmanlı Taşrasında Saray Bürokrasisi: Şehzade Selim’in Kazayâ Defteri”, Osmanlı Araştırmaları, S. 46, (2015), s. 213-277.
• Ergenç, Özer, “Osmanlı Klasik Dönemindeki ‘Eşraf ve Ayan’ Üzerine Bazı Bilgiler,” Osmanlı Tarihi Yazıları: Şehir, Toplum, Devlet, (haz. Derya Önder), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2013, s. 383-395.
• Ergenç, Özer, “Osmanlı Şehirlerindeki Yönetim Kurumlarının Niteliği Üzerine Bazı Düşünceler”, Osmanlı Tarihi Yazıları: Şehir, Toplum, Devlet, (haz. Derya Önder), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2013, s. 94-104.
• Gencer, Bedri, “Osmanlı Siyasî Felsefe ve Rejimi: Kuruluşun 700. Yıldönümü Münasebetiyle Bir İcmal”, Akademik Araştırmalar Dergisi, S. 4-5, (2000), s. 103-151.
• Gökbilgin, M. Tayyib, “Müteferrika”, İ.A., C. 8, İstanbul 1993, s. 853-856.
• Göriceli Koçi Bey, Koçi Bey Risalesi, (haz. Yılmaz Kurt), Ecdad Yayınları, Ankara 1994.
• Hassan, Ümit, “Düşünce ve Bilim Tarihi: Osmanlılık Öncesinde Türklerin Kültür Kökenlerine Bir Bakış”, Türkiye Tarihi, C. 1, (Ed. Sina Akşin), Cem Yayınevi, İstanbul 2000, s. 283-362.
• İnalcık, Halil, “Çiftlik”, D.İ.A., C. 8, İstanbul 1993, s. 313-314.
• İnalcık, Halil, Devlet-i ‘Aliyye, C. I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009.
• İnan, Kenan, “1831 Nolu Şeriye Siciline Göre Trabzon’da Mülk Satışları”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 120, (1999), s. 103-124.
• Kolçak, Özgür, XVII. Yüzyıl Askerî Gelişimi ve Osmanlılar: 1660-64 Osmanlı Avusturya Savaşları, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2012.
• Kunt, İ. Metin, Sancaktan Eyalete: 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerasıve İl İdaresi, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1978.
• Kunt, İ. Metin, “Devlet, Padişah Kapısı ve Şehzâde Kapıları”, Osmanlı, C. VI, (ed. Güler Eren), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 34-40.
• Kütükoğlu, Mübahat, “Lütfi Paşa Âsafnâmesi: Yeni Bir Metin Tesisi Denemesi”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1991, s. 49-99.
• Mete, Zekâi, “Osmanlı Taşrasında Bürokratik Muâmelât: Sancakbeyi Belge ve Defterleri”, Osmanlı Araştırmaları, S. 19, (1999), s. 181-221.
• Özcan, Abdülkadir (Haz.), Kânunnâme-i Âl-i Osman (Tahlil ve Karşılaştırmalı Metin), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2003, s. 11-13.
• Özkaya, Yücel, “Merkezî Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuçları: Âyânlık Sistemi ve Büyük Hanedanlıklar” Osmanlı, C. VI, (ed. Güler Eren), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 165-173.
• Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 2, MEB Yayınları, İstanbul 1993.
• Tezcan, Baki, The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern World, Cambridge University Press, New York 2010.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, TTK Yayınları, Ankara 1988.
• Yücel, Yaşar, Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Kaynaklar, Kitâb-i Müstetâb, Kitabu Mesâlihi’l Müslimîn ve Menâfi‘i’l Mü’minîn, Hırzü’l-Mülûk, TTK Yayınları, Ankara 1998.