Öz
Bitlis, Dicle Nehri’nin kollarından
birini oluşturan Bitlis Çayı’nın güneydoğu Toroslar arasında açtığı dar ve
derin bir vadide, deniz seviyesinden 1400-1450 metre yükseklikte kurulmuştur. Sahip
olduğu coğrafi konum nedeniyle bulunduğu dağlık ve engebeli alanda, El-Cezire
düzlüklerini Doğu Anadolu’nun merkezi platolarına, oradan İran ve Kafkasya’ya
bağlayan yol üzerinde bulunması nedeniyle, çok eski dönemlerden itibaren, insanların
zorunlu olarak geçmek zorunda kaldıkları bir güzergâh olmuştur. Bu nedenle kent,
tarihsel süreçte Urartular, Asurlular, Medler, Persler, Romalılar, Bizanslılar,
Selçuklular, Eyyubiler, Ermeni Krallıkları ile bazı Kürt Beyliklerinin ve
Osmanlıların hâkimiyet tesis etmek istedikleri bir yer olmuştur. Kent ayrıca
doğu ve güneydoğu Anadolu’ya gelen Tavernier, Kinneir, Ainsworth, Brant, Taylor, Müller Simonis, Hyvernat, Nolde gibi kimi batılı
seyyah ve araştırmacıların da ilgisini çekmiştir. Bu seyyah ve araştırmacılarından
birisi de İngiliz seyyah ve araştırmacı olan H. F. B. Lynch’tir. Bu çalışma,
İngiliz asıllı Lynch’in 1893 ve 1898 yıllarında yaptığı iki geziye dair kayıt
altına aldığı ve ilk olarak 1901 yılında “Armenia Travels and Studies” adıyla
Londra’da yayınlanan gezi notlarına dayanmaktadır. Çalışmanın amacı, Lynch’in gezi
notlarından yola çıkarak, kentin tarihi coğrafyası, fiziki yapısı ve sosyal dokusu
hakkında verdiği bilgileri değerlendirerek Bitlis’in tarihi geçmişinin
aydınlatılmasına yönelik bazı katkılar sağlamaktır.
Anahtar Kelimeler
Bitlis 19. yüzyıl seyyah H. F. B. Lynch tarihi coğrafya fiziki yapı
Kaynakça
- Ainsworth, W. Francis, Travels and Researches in Asia Minor, Mosopotamia, Chaldea and Armenia, Vol. II, London: John W. Parker, 1842. Arınç, Kenan, “Bitlis’te Nüfus Hareketleri”, Türk Araştırmaları Dergisi, C. 33, S.12, 1997, ss. 49-78._____, “Ulaşım Coğrafyası Bakımından Bir İnceleme; Rahva Düzlüğü ve Çevresi”, Doğu Coğrafya Dergisi, C:6, S. 3, 2000, ss.25-46.Behar, Cem, Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu (1500-1927), C. 2, Ankara: Başbakanlık Devlet istatistik Enstitüsü, 2002.Belli, Oktay, Urartular Çağında Van Bölgesi Yol Şebekesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1977._____, “Bitlis’in En Eski Tarihi ve Görkemli Anıtı: Deliklitaş Kaya Tüneli “,VII. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu( 04-07 Ekim 2011) , Bursa 2013, ss. 7-16.Brant, James, “Notes of a Journey Through a Part of Kurdistan, in the Summer of 1838”, JRGS, London 1840.Cuinet, Vital, La Turquie d'Asie: Geographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Province de L’Asie Mineure, c. 2, Paris. 1891.Darkot, Besim, “Bitlis”, İ.A., C.II, İstanbul: M.E.B., 1993, ss.657-661.Evliya Çelebi Seyahatnamesi, c. III, sad. Tevfik Temelkuran, Necati Aktaş, Mümin Çevik, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1982.Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Bitlis ve Halkı, (çev.) H. Işık, İstanbul: Alan Yayıncılık:105, 1989. Evliya Çelebi (Günümüz Türkçesiyle Evliya çelebi Seyahatnamesi), 1.-6. Kitaplar, (haz.) Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, İstanbul: YKY, 2011,Karpat, Kemal H. , Osmanlı Nüfusu (1830-1914), (çev.) Bahar Tırnakçı, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2003.Kinneir John Macdonald, Journey through Asia Minor, Armenia, Koordistan in the Years of 1813-1814, London: John Murray, 1818.Lynch, H. F. B., Armenia, Travels and Studies, Vol.II, Beirut: Khayats, 1965.Oğuz, Gülin Payaslı ve Behiye Aksuluz, “Geleneksel Bitlis Evleri: Koruma Sorunları ve Öneriler”, Megaron, C. 11, S. 1, 2016, ss. 63-77.Serdar, Mehmet Törehan, Mazideki Bitlis, Bitlis: Bitlis Valiliği Kültür Yayınları, 2017.Shiel, J., “Journey from Tebriz Through Kurdistan”, JRGS, London 1838.Sothgate, Horatio, Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persia and Mesopotamia, Vol. I. New York 1840.Sümer, Faruk, Selçuklu Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara: TTK, 1990.Tarihi Kentler ve Ermeniler Bitlis ve Muş, (ed.) Richard G. Hovannisian, (çev.) Zülal Kılıç, İstanbul: Aras Yayıncılık, 2016.Topaktaş, Hacer, “Bir Britanyalının Nazarında Trabzon’u betimlemek: Hennry Finnes Bloss Lynch’in Trabzon Tasviri (1893)”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), C. I, Trabzon 2007, ss. Tuncel, Metin, “Bitlis”, D.İ.A., C.6, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 1992, ss.Turan, Osman, Doğu Anadolu Türk Beylikleri, 3. Baskı, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1993, s. 111-116.Uluçam, Abdüsselam, Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı II Bitlis, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları Sanat Eserleri Dizisi/288, 2000.Urfalı Mateos, Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), (çev.) Hrand D. Andreasyan, Notlar: Edouard Dulaurer- M. Halil Yınanç, Ankara: TTK, 1987,Yapıştıran, Cihan, 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Bitlis ve Tütün, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2013. Yinanç, M. Halil, “Bitlis”, İ.A., C.II, İstanbul: M.E.B., 1993, ss. 661-664.
Öz
Kaynakça
- Ainsworth, W. Francis, Travels and Researches in Asia Minor, Mosopotamia, Chaldea and Armenia, Vol. II, London: John W. Parker, 1842. Arınç, Kenan, “Bitlis’te Nüfus Hareketleri”, Türk Araştırmaları Dergisi, C. 33, S.12, 1997, ss. 49-78._____, “Ulaşım Coğrafyası Bakımından Bir İnceleme; Rahva Düzlüğü ve Çevresi”, Doğu Coğrafya Dergisi, C:6, S. 3, 2000, ss.25-46.Behar, Cem, Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu (1500-1927), C. 2, Ankara: Başbakanlık Devlet istatistik Enstitüsü, 2002.Belli, Oktay, Urartular Çağında Van Bölgesi Yol Şebekesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1977._____, “Bitlis’in En Eski Tarihi ve Görkemli Anıtı: Deliklitaş Kaya Tüneli “,VII. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu( 04-07 Ekim 2011) , Bursa 2013, ss. 7-16.Brant, James, “Notes of a Journey Through a Part of Kurdistan, in the Summer of 1838”, JRGS, London 1840.Cuinet, Vital, La Turquie d'Asie: Geographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Province de L’Asie Mineure, c. 2, Paris. 1891.Darkot, Besim, “Bitlis”, İ.A., C.II, İstanbul: M.E.B., 1993, ss.657-661.Evliya Çelebi Seyahatnamesi, c. III, sad. Tevfik Temelkuran, Necati Aktaş, Mümin Çevik, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1982.Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Bitlis ve Halkı, (çev.) H. Işık, İstanbul: Alan Yayıncılık:105, 1989. Evliya Çelebi (Günümüz Türkçesiyle Evliya çelebi Seyahatnamesi), 1.-6. Kitaplar, (haz.) Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, İstanbul: YKY, 2011,Karpat, Kemal H. , Osmanlı Nüfusu (1830-1914), (çev.) Bahar Tırnakçı, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2003.Kinneir John Macdonald, Journey through Asia Minor, Armenia, Koordistan in the Years of 1813-1814, London: John Murray, 1818.Lynch, H. F. B., Armenia, Travels and Studies, Vol.II, Beirut: Khayats, 1965.Oğuz, Gülin Payaslı ve Behiye Aksuluz, “Geleneksel Bitlis Evleri: Koruma Sorunları ve Öneriler”, Megaron, C. 11, S. 1, 2016, ss. 63-77.Serdar, Mehmet Törehan, Mazideki Bitlis, Bitlis: Bitlis Valiliği Kültür Yayınları, 2017.Shiel, J., “Journey from Tebriz Through Kurdistan”, JRGS, London 1838.Sothgate, Horatio, Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persia and Mesopotamia, Vol. I. New York 1840.Sümer, Faruk, Selçuklu Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara: TTK, 1990.Tarihi Kentler ve Ermeniler Bitlis ve Muş, (ed.) Richard G. Hovannisian, (çev.) Zülal Kılıç, İstanbul: Aras Yayıncılık, 2016.Topaktaş, Hacer, “Bir Britanyalının Nazarında Trabzon’u betimlemek: Hennry Finnes Bloss Lynch’in Trabzon Tasviri (1893)”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), C. I, Trabzon 2007, ss. Tuncel, Metin, “Bitlis”, D.İ.A., C.6, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 1992, ss.Turan, Osman, Doğu Anadolu Türk Beylikleri, 3. Baskı, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1993, s. 111-116.Uluçam, Abdüsselam, Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı II Bitlis, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları Sanat Eserleri Dizisi/288, 2000.Urfalı Mateos, Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), (çev.) Hrand D. Andreasyan, Notlar: Edouard Dulaurer- M. Halil Yınanç, Ankara: TTK, 1987,Yapıştıran, Cihan, 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Bitlis ve Tütün, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2013. Yinanç, M. Halil, “Bitlis”, İ.A., C.II, İstanbul: M.E.B., 1993, ss. 661-664.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | Araştırma Makalesi |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Eylül 2019 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2019 Cilt: 38 Sayı: 66 |