Öz
Paleolitik Çağ insanının mağara duvarlarına çizdiği resimlerle başlayan büyü, M.Ö. 3000’lerde Mısır ve Mezopotamya’da, 2. binyılda Anadolu’da ve çağdaşı daha birçok uygarlıkta oldukça ilgi görmüştür. Eski Yunan ve Roma uygarlıkları köklü büyü geleneğini alıp kendi coğrafyalarının, yaşantılarının ve geleneklerinin özelliklerini katarak ve çağdaşı kültürlerden hem etkilenerek hem de onları etkileyerek bu birikimi günümüze kadar aktarmışlardır. Bütün Eskiçağ toplumlarında büyü, iyi (=ak büyü) veya kötü (=kara büyü) sonuçlar elde etmek amacıyla uygulanmıştır. İyi olan büyü kabul görmüş kötü olan büyü ise ciddi cezalar öngörülerek yasaklanmıştır.
Çalışmamız esas olarak M.Ö. 2. bin yıl Anadolu büyü geleneğini Hitit toplumu üzerinden açıklama amaçlıdır. Ancak diğer Eskiçağ toplumlarının büyü konusundaki algıları ve bunu yaşamlarına yansıtma pratikleri çalışmamızda kısaca ele alınmıştır. Bu yaklaşım, toplumların kültürel etkileşimlerinin, her toplumun sahip olduğu farklı kültürel dinamiklerine göre büyü uygulamalarının algılanmasında sergilenen tutumun, uygulanan büyü pratiklerinin benzerliğinin ya da farklılığının, büyünün toplumlardaki psiko-sosyolojik rolünün anlaşılması konusunda katkı sunacağı anlayışından kaynaklıdır. Hitit büyü ritüellerinin amacı öncelikle iyiye ulaşma, tedavi etme, arındırma, yapılan bir kötü büyünün etkisini yok etmedir. Hitit büyü geleneğinden ve bu geleneği oluşturan bileşenlerden etkilendiği kabul edilen Yunan büyülerinde farklı olarak görülen “başka nesne ve canlıya dönüştürme” (Büyücü Kirke’nin insanları domuza dönüştürmesi) pratiğini ise o toplumun kendine özgü kültürel yapısının ritüellerine yansıması olarak açıklamak mümkündür.
Eskiçağ toplumlarının büyü ritüellerine dair bilgilerimiz, o toplumlardan kalan arkeolojik ve filolojik malzemelerin değerlendirilmeleri ile mümkün olmuştur. Kazılarda ele geçen, muska, figürün, nazarlık gibi objeler, kurban malzemelerinin gömüldüğü ritüel çukurlar ve bu objeleri işlevleri ile yorumlayabildiğimiz tabletler, papirüsler, yazıtlar konuya dair somut verilerdir. Bu verilerle Mezopotamya’da görülen bir geleneğin izini Roma dünyasında sürmek mümkün olmuştur. Ya da günümüz Anadolu’sunda…
İnsanlığın tarihi kadar eski bir geçmişe sahip olan büyü, tarihsel süreç içerisinde hemen hemen her dönem ve toplumda yaygın bir uğraşı ve güçlü bir toplumsal olgu olarak mevcut olmuştur. Büyü, insana ve doğaya ilişkin olayları, maddi dünyanın ötesinde gizemli dış güçler aracılığıyla etkileyip yönlendirdiğine inanılan kişilerin de aktif olduğu ritüel eylemlerdir. Çalışmamızın ağırlık noktası olan Hitit büyü ritüelleri Hitit devlet arşivinde oldukça büyük bir yer tutmaktadır. Bu metinler Hitit toplumsal hayatında büyünün ne kadar büyük bir etkiye sahip olduğunu gösteren çarpıcı örneklerle doludur. Büyü aynı zamanda toplumun din ve tıp anlayışını yorumlamanın farklı bir aracıdır. Ortaköy/Šapinuwa kazılarında Hitit toplumunda uygulanan büyü ritüellerinin somut kalıntılarına ulaşılmıştır. İçlerinde yanmış kuş kemiklerinin, tırnaklarının ve gagalarının bulunduğu çok sayıda ritüel/kurban çukurları bulunmuştur. Kuşların yeraltı tanrılarına kurban edildiği yazılı belgelerden bilinmektedir. Yine belgelerden kuştan başka domuz, koyun kuzu gibi hayvanlar da yakma ya da kanını akıtma şeklinde tanrılara sunulmaktadır. Yeraltına açılan kapılar olarak değerlendirilen ve arkeolojik kazılarda ortaya çıkarılan bu çukurlarda (api-) yeraltı tanrılarına sunulan hayvanların kalıntıları ele geçmiştir. Kurban çukurları belgeye dayalı bilgimizin arkeolojik kanıtlarıdır. Yani arkeolojik kalıntılarda ele geçen buluntularla çivi yazılı belgelerin verdiği bilgiler bire bir örtüşmektedir. Belge-arkeolojik buluntu iş birliği, birçok konuda olduğu gibi büyü konusunda da kendini göstermiştir.
Bu çalışmadaki bütün veriler birincil kaynak olan arkeolojik buluntular ve yazılı belgelerden aktarılmış ve yorumlanmıştır.
Anahtar Kelimeler
Hitit Büyü Ritüelleri Günah Keçisi Kurban Çukuru Ak Büyü-Kara Büyü Analoji Eskiçağ Uygarlıklarında Büyü.
Kaynakça
- Alp, Sedat, Hitit Çağında Anadolu: Çiviyazılı ve Hiyeroglif Yazılı Kaynaklar, Tübitak Yayınları, Ankara 2011.
- Arsebük, Güven, İnsan ve Evrim, Ege Yayınları, İstanbul, 1995.
- Arslantaş, Yüksel, “Paleolitik ve Mezolitik (Epi-Paleolitik) Çağ’da Barınma”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 24, Sayı:2, s.2014, 319-343.
- Aydemir, Leyla, “Eski Yunan ve Roma Dünyasında Şifacı Tanrıçalar ve Şifacı Kadınlar Arasındaki İlişki”, Anadolu Araştırmaları (AnAr) 22, İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2019, s.55-74.
- Bauman, Richard A., Crime & Punishment in Ancient Rome, New York, 1996.
- Black, Jeremy - Green, Anyhony, Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü, (Haz. Necdet Hasgül), Aram Yayıncılık, İstanbul, 2003.
- Choat, Malcolm - Gardner, Iain, A Coptic Handbook of Ritual Power (The Macquarie Papyri) (Coptic and English Edition), Turnhout, Belgium, 2014.
- Dinçol, M. Ali, “Ašhella Ritüeli (CTH 394) ve Hititlerde Salgın Hastalıklara Karşı Yapılan Majik İşlemlere Toplu Bakış”, Belleten XLI, 1985, s.23-35.
- Erol, Hakan, “Anadolu’nun İlk Yazılı Belgelerinde Büyü ve Kehanet”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 54, 2, 2014, s.38-48.
- Falkenstein, Adam, Falkenstein, Die Haupttypen der Sümerichen Beschwörung: Literarisch Untersucht, Leipzig, 1931.
- Frazer, James, Altın Dal, Dinin ve Folklorun Kökleri, (Cilt II), (Çev. Mehmet H. Doğan), Payel Yayınları, İstanbul, 1992.
- Friedrich, Johannes, ”Reinheitsvorschriften für den hethitischen König, Altorientalische Studien” MAOG 4, 1928/29, s.46-58.
- Goetze, Albrecht, “Hittite Rituals, Incantations and Description of Festival, Ritual before Battle”, ANET, (3. Baskı), (Ed. J. B. Pritchard) Princeton University Press, 1969, s.354-355.
- Gökay, Kutalmış – Kadıoğlu, Musa, “Antik Yunan ve Roma Dönemlerinde Büyü ve Büyücülük”, Elemterefiş Anadolu’da Büyü ve İnanışlar, Yapı Kredi Yayınları, 2003, s.36-45.
- Haas, Volkert, “Magie und Zauberei B. Bei den Hethitern” RlA 7, 1987-1990, s.234-255.
- Hart, George, Mısır Mitleri, (Çev. Mehmet Sait Türk), Ankara, 2010.
- Hoppál, Mihály, Şamanlar ve Semboller, Kaya Resimleri Göstergebilim, (Çev. Fatih Sel), (5. Baskı), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2020.
- Hornung, Erik, Mısırbilimine Giriş, (Çev. Zehra Aksu Yılmazer) İstanbul, 2004.
- İmparati, Fiorella, Hitit Yasaları, İtalyan Kültür Heyeti, (Çev. E. Özbayoğlu), Ankara.
- İnan, Afet, Eski Mısır Tarihi ve Medeniyeti, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları XII. Dizi, Ankara, 1992.
- Kıymet, Kurtuluş, “Hititlerde Karşı Büyü”, 3rd International Conference on the Changing World and Social Research (ICWSR), s.400-412.
- Kramer, Samuel N., Sümerlerin Kurnaz Tanrısı Enki, İstanbul 2000.
- Kümmel, Hans M., Ersatzrituale für den hethitischen König, StBoT 3, Wiesbaden, 1967.
- Lambert, Wilfred G., Babylonian Wisdom Literature, Oxford, 1960.
- Laroche, Emmanuel, Glossaire de la Langue Hourrite (GLH), (A-L), RHA XXXIV, Paris,1976.
- Mandacı, Ebru, “Arkeolojik ve Yazılı Kaynaklar Işığında Eski Mezopotamya Toplumlarında Büyü ve Büyücülük”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, s.217-232.
- Miller, Jared L., “Practice and Perception of Black Magic among the Hittites”, Altorientalische Forschungen, Akademia Verlag, 37, 2010, s.167-185.
- Miller, Jared L., Royal Hittite Instructions and Related Administrative Texts, Society of Biblical Literature, Writing from the Ancient World, (Ed. M.Giorgieri), Atlanta, 2013.
- Mithen, Steven, Aklın Tarihöncesi, (Çev. İrem Kutluk), Dost Kitabevi Yayınları, Ankara, 1999.
- Murat, Leyla, Kizzuwatnalı Rahip Ammihatna’ya Ait Bir Ritüel Metin (CTH 471), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2002.
- Murat, Leyla, “Ammihatna Ritüelinde Hastalıklar ve Tedavi Yöntemleri” Archivum Anatolicum, (Anadolu Arşivleri) Cilt VI, Sayı 2, 2003, s.89-109.
- Qates, Joan, Babil, (Çev. Fatma Çizmeli), Arkadaş Yayınevi, Ankara, 2004.
- Otten Henrich, Die Apologie Hattušiliš III. Das Bild der Überlieferung, StBoT 24, Otto Harrassowitz Verlag, Wiesbaden, 1981. Pinch, Geraldine, Magic in Ancient Egypt, London 1994.
- Reyhan, Esma, “Hitit Toplumunda “Öldürme” Eylemi Üzerine Bir İnceleme”, (17. Türk Tarih Kongresi 15-17 Eylül), Kongre Bildiri Kitabı, 1. Cilt, Eski Anadolu Uygarlıkları, 2018, s.66-99.
- Reyhan, Esma, Hitit Devleti’nde Siyaset ve Yönetim, Direktif, Yemin ve Sadakat, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara 2017.
- Reyhan, Esma, “Hitit Arşivlerinde Kizzuwatna Kökenli Tanrıları Çağırma Ritüelleri”, Tarih Araştırmaları Dergisi Cilt:35, Sayı:60, 2016, s.1-38.
- Reyhan, Esma, “Hitit Büyü Ritüellerinin Uygulama Şekilleri Üzerine Bir İnceleme”, Archivum Anatolicum (Anadolu Arşivleri) Cilt:6, Sayı:2, 2003b, s.111-142.
- Reyhan, Esma, “Kizzuwatnalı Maštigga’ya Ait Ritüel Metinler Üzerine”, Archivum Anatolicum (Anadolu Arşivleri), Cilt:6, Sayı:1, 2003a, s.165-196.
- Reyhan, Esma, Hitit Kaynaklarında Kizzuwatnalı Kadın Maštigga’ya Ait Ritüel Metinler, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2002.
- Schmidt Klaus, Göbekli Tepe, Rüstem Aslan (Çev.), İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2007.
- Schwemer, Daniel, “Magic Rituals: Conceptualization on Performance”, The Oxford Handbook of Cuneiform Culture, 2011, s.418-442.
- Süel, Aygül – Süel, Mustafa, “Šapinuwa: Hitit Devleti’nin Başka Bir Başkenti”, Hititler: Bir Anadolu İmparatorluğu, 2013, s.178-193.
- Süel, Aygül – Süel, Mustafa, “Başkent Šapinuwa: Hitit Dünyasındaki Yeri ve Önemi”, I. Çorum Kazı ve Araştırmalar Sempozyumu, 2011, s.93-100.
- Szabó, G. Frantz, Ein Hethitisches Entsühnungsritual für das Königspaar Tuthaliia und Nikalmati, THeth I, Carl Winter, Heidelberg, 1971.
- Tosun, Mebrure – Yalvaç, Kadriye, Sümer, Babil, Assur Kanunları ve Ammi – Saduqa Fermanı, (2. Baskı), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, VII.Dizi, Ankara, 1989.
- Türkan, Ahmet, “Antik Dünyada Büyü ve Büyü Ritüelleri”, Aktüel Arkeoloji, Sayı: 62, 2018, s.104-115.
- Ünal, Ahmet, “The Role of Magic in the Ancient Anatolien Religions According to the Cuneiform Texts from Boğazköy-Hattuša, Essays on Anatolien Studies in the Second Millennium B.C.”, BMECCJ 3, 1988, s.52-85.
- Ünal, Ahmet, “Hititlerde Büyücülük” Aktüel Arkeoloji, Sayı: 22, 2011, s.40-53.
- Haas, Volkert. – Wilhelm, Gernot, Hurritische und Luwische Riten aus Kizzuwatna, Hurritologische Studien I, Alter Orient und Altes Testament Sonderreihe (AOATS) III, Neukirchen-Vluyn, 1974.
- Yalçınkaya, Işın, “Taş Devirleri Sanatında Teknik ve Stil, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 29 (1), 1979, s. 67-82.
- Yıldırım, Nurgül, “Anadolu’da Bulunan Yeni Asurca Belgeler”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt 29, Sayı 48, 2010, s.119-135.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | Araştırma Makalesi |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Eylül 2021 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2021 Cilt: 40 Sayı: 70 |
