16. Yüzyıldan 20. Yüzyıla İstanbul Meyhane Âlemlerine Eşlik Eden Mezeler ve Yiyecekler

Yıl 2023, Cilt: 42 Sayı: 73, 151 - 180, 31.03.2023

İhsan Erdinçli

https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.1052174

Öz

İstanbul, Bizans dönemindeki içki ve meyhanelere dair birikimini 1453 yılında Osmanlı Devleti tarafından fethedildikten sonra da devam ettirmiştir. Literatürde Osmanlı dönemi İstanbul meyhanelerine, içki tüketimine ve müdavimlere yönelik devletin yaklaşımına dair çalışmalar mevcuttur. Bu çalışma ise yine İstanbul meyhaneleri örneğine odaklanarak içkiye müptela birinin hangi tür meze ve yiyecekler eşliğinde içki tükettiği sorusundan hareketle planlanmıştır. Üzerinde durulan sorulardan bir diğeri, meyhane müdavimlerinin sofrasını süsleyen meze ve yiyecekler ile genel olarak İstanbul mutfağı arasında nasıl bir ilişki olduğudur. Çalışmada, Osmanlı Devleti’nin özellikle 19. yüzyılın ortalarında yaşadığı modernleşme sürecinin etkileri dikkate alınarak meze ve yiyecek türlerindeki süreklilikler veya değişen yönler saptanmaya çalışılmıştır. Bu doğrultuda balığın Müslümanlar arasında tüketimi daha sınırlı olsa da 16. yüzyılın ortalarından itibaren içki sofralarında tüketildiği görülmektedir. Yaklaşık üç asır sonra ise Müslümanlar, kendileri için içki içmenin kanunen suç olmaktan çıkmasıyla birlikte meze tüketme anlayışına katkı yapmaya başlamışlardır. Osmanlı İstanbul’u özelinde ulaşılan sonuçlar, aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin çağdaşı olan devletlerdeki içkili kamusal eğlence hayatıyla karşılaştırma yapma imkânı sunması bakımından önem taşımaktadır. Çalışmanın kaynakları kronikler, seyahatname ve hatırat türündeki gözleme dayalı eserler ile konunun devlet katındaki önemiyle ilişkili olarak kayıtlara oldukça az yansıyan şer‘iyye sicilleri ve arşiv belgeleridir.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, Meyhane, Meze, Mutfak, Tüketim Usulleri

Kaynakça

• “Balıkpazarı”, İstanbul Ansiklopedisi, C. IV, Koçu Yayınları, İstanbul 1960.
• “Meyhane”, Ana Britannica, C. XXII, Hürriyet Yayınları, 1994.
• 18. Yüzyıl İstanbul Hayatına Dair Risâle-i Garîbe, Haz: Hayati Develi, Kitabevi, İstanbul 1998.
• Abdülaziz Bey, Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri, Haz: K. Arısan - D. Arısan Günay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları 20, İstanbul 2000.
• Ahmed Midhat, Dürdane Hanım, Tercümân-ı Hakîkat, İstanbul 1299.
• Ahmed Râsim, Matbûat Hatıralarında Muharrir, Şair, Edib, Haz: Kâzım Yetiş, Tercüman 1001 Eser, İstanbul 1980.
• Ahmet Rasim, Anılar ve Söyleşiler, Haz: Nuri Erten, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1983.
• AKÇURA, Gökhan, “Bir Rakı Sohbeti”, Yemek ve Kültür, S. 6, 2006, s. 65-78.
• AKKOR, Yunus Emre - Çakmakçı, Zennup Pınar, Osmanlı Deniz Mutfağı, Alfa, İstanbul 2013.
• ALUS, Sermet Muhtar, İstanbul Yazıları, Haz: E. Şadi Erdinç-F. Ilıkan, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İstanbul 1994.
• AND, Metin, 16. Yüzyılda İstanbul, YKY, İstanbul 2012.
• AND, Metin, Osmanlı Tasvir Sanatları: 1 Minyatür, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2004.
• ANDREASYAN, Hrand Der, Polonyalı Simeon’un Seyahatnâmesi (1608-1619), Haz: Saro Dadyan, Everest Yayınları, İstanbul 2013.
• ANDREWS, Walter G.- KALPAKLI, Mehmet, Sevgililer Çağı-Erken Modern Osmanlı-Avrupa Kültürü ve Toplumunda Aşk ve Sevgili, Çev: N. Zeynep Yelçe, YKY, İstanbul 2018.
• ARTAN, Tülay, “I. Ahmed’in Av Sefaları: Sıradanlığa Çeşni Katmak, Zahmetin Sofrasını Donatmak”, Haydi Sofraya! Mutfak Penceresinden Osmanlı Tarihi, Ed. Amy Singer, Çev: Pelin Tünaydın, Kitap Yayınevi, İstanbul 2015.
• Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şuara, Haz: Filiz Kılıç, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2018.
• Aynî, Sâkînâme, Haz: Mehmet Arslan, Kitabevi, İstanbul 2003.
• Ayşe Fahriye, Ev Kadını, Haz: Turgut Kut, Çiya Yayınları, İstanbul 2018.
• AYVERDİ, Sâmiha, İstanbul Geceleri, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 1977.
• Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı, Haz: Ali Şükrü Çoruk, Kitabevi, İstanbul 2011.
• BARONYAN, Hagop, İstanbul Mahallelerinde Bir Gezinti, Çev: Paris Hilda Teller Babek, Can Sanat Yayınları, İstanbul 2014.
• BERCÉ, Yves-Marie, Modern Avrupa’da Ayaklanmalar ve Devrimler, Çev: Muna Cedden, İmge Kitabevi, Ankara 2003.
• BİRSEL, Salâh, Boğaziçi Şıngır Mıngır, Sel Yayıncılık, İstanbul 2015.
• BOZIS, Sula, İstanbul Lezzeti İstanbullu Rumların Mutfak Kültürü, Çev: F. Benlisoy ve S.Benlisoy, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
• BRAUDEL, Fernand, Maddi Uygarlık: Gündelik Hayatın Yapıları, Çev: M. Ali Kılıçbay, İmge Kitabevi, Ankara 2017.
• Bulgar Gözüyle İstanbul, Haz: Hüseyin Mevsim, TTK, Ankara 2011.
• CARBOGNANO, C.C., 18. Yüzyılın Sonunda İstanbul, Çev: Erendiz Özbayoğlu, Eren Yayıncılık, İstanbul 1993.
• DE AMICIS, Edmondo, Constantinople, Çev: Caroline Tilton, G.P. Putnam’s Sons, Newyork 1878.
• DE AMICIS, Edmondo, İstanbul, Çev: Beynun Akyavaş, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1986.
• DE KAY, James Ellsworth, 1831-1832 Türkiye’sinden Görünümler, Çev: S. A. Hazar, ODTÜ Geliştirme Vakfı Yayıncılık, Ankara 2009.
• DELEON, Jak, Balat ve Çevresi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1991.
• DE NERVAL, Gérard, Doğu’da Seyahat, Çev: Selahattin Hilav, YKY, İstanbul 2012.
• Dürrizade Nurullah Mehmed Efendi, Ağdiye Risalesi, Haz: Mine Esiner Özen, İşaret Yayınları, İstanbul 2015.
• EKSEN, İlhan, İstanbul’un Tadı Tuzu, Everest Yayınları, İstanbul 2008.
• ERDİNÇLİ, İhsan, “Sarhoşluktan Keyif Haline: Osmanlı İstanbul’unda İçki İçme ve Meyhâne Âdâbı”, OTAM, S. 47, 2020, s. 21-44.
• ERDİNÇLİ, İhsan, Keyif, Günah ve Suç Arasında Osmanlı’da Meyhaneler ve Müdavimleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2021.
• Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul, Haz: S.A. Kahraman ve Y. Dağlı, YKY, İstanbul 2014.
• Gelibolulu Mustafa ‘Âli, Gelibolulu Mustafa ‘Âli ve Mevâ‘ıdü’n-Nefais fî-Kavâ‘ıdi’l-Mecâlis, Haz: Mehmet Şeker, TTK, Ankara 1997.
• GERLACH, Stephan, Türkiye Günlüğü 1577-1578, C. II, Çev: Turkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul 2007.
• GOFF, Jacques Le, Ortaçağ Batı Uygarlığı, Çev: Hanife Güven-Uğur Güven, Doğu Batı Yayınları, Ankara 2015.
• GÜRSOY, Deniz, Çilingir Sofrasında Rakı, Oğlak Yayıncılık ve Reklamcılık Ltd. Şti., İstanbul 2006.
• HOVHANNESYAN, Sarkis Sarraf, Payitaht İstanbul’un Tarihçesi, Haz: A. Anadol, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• IŞIN, Priscilla Mary, Osmanlı Mutfak İmparatorluğu, Kitap Yayınevi, İstanbul 2014.
• İNALCIK, Halil, Has-Bağçede ‘Ayş u Tarab Nedîmler Şâîrler Mutrîbler, Türkiye İş Ban¬kası Kültür Yayınları, İstanbul 2015.
• İPEKTEN, Halûk, Divan Edebiyatında Edebî Muhitler, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1996.
• KARAMAN, Hüseyin - GÜL, Mutlu, “Deniz Ürünlerinin Hükmü ve Bu Konudaki İhtilafların Değerlendirilmesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 61:1, 2020
• Keykâvus, Kabusnâme, Çev: Mercimek Ahmed, Haz: O. Ş. Gökyay, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2006.
• KOÇU, Reşad Ekrem, “Çiroz”, İstanbul Ansiklopedisi, C. VII, Koçu Yayınları, İstanbul 1965.
• KOÇU, Reşad Ekrem, Eski İstanbul’da Meyhaneler ve Meyhane Köçekleri, Doğan Kitap, İstanbul 2015.
• Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (İnceleme-Metin), Haz: Rıdvan Canım, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, Ankara 2000.
• Mahmud Nedim bin Tosun, Aşçıbaşı, Haz: Priscilla Mary Işın, YKY, İstanbul 2016.
• Mehmed Kâmil, Melceü’t-Tabbâhîn, Haz: Günay Kut-Turgut Kut, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2015.
• Mehmet Tevfik, İstanbul’da Bir Sene, İletişim Yayınları, İstanbul 1991.
• MELTON, James Van Horn, Aydınlanma Avrupasında Kamunun Yükselişi, Çev: Ferit Burak Aydar, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2011.
• ÖZKAN, Ömer, Divan Şiirinde Sosyal Hayat (14 ve 15. Yüzyıl), (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2005.
• Peçevî İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi, C. I, Haz: Bekir Sıtkı Baykal, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992.
• Rakı Ansiklopedisi, Overteam Yayınları, İstanbul 2014.
• REID, John, The Turkey and Turks: Being The Present State of the Ottoman Empire, Robert Tyas&Paternoster Row, London 1840.
• SAMANCI, Özge, “19. Yüzyıl Sonlarında İstanbul Sokak Lezzetleri”, Yemek ve Kültür, 21, 2010.
• SCHIVELBUSCH, Wolfgang, Keyif Verici Maddelerin Tarihi/Cennet, Tat ve Mantık, Çev: Zehra Aksu Yılmazer, Genesis Kitap, Ankara 2012.
• SHRADER, Friedrich, İstanbul, Çev: Kerem Çalışkan, Remzi Kitabevi, İstanbul 2015.
• Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, İkdam Matbaası, İstanbul 1899.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı, TTK, Ankara 1988.
• Vak‘anüvis Subhî Mehmed Efendi, Subhî Tarihi, Haz: Mesut Aydıner, Kitabevi, İstanbul 2007.
• WHITE, Charles, Three Years in Constantinople; or Domestic Manners of the Turks in 1844, C. II, Henry Colburn, Publisher, London 1845.
• WRATISLAW, Wenceslaw, Anılar, Çev: M. Süreyya Dilmen, Karacan Yayınları, İstanbul 1981.
• YERASIMOS, Stefanos, “15-16. Yüzyıl İstanbul Mutfağı”, İstanbul Dergisi, S. 47, 2003, s. 63-70.
• YILMAZ, Fikret, “Boş Vaktiniz Var mı? veya 16. Yüzyılda Anadolu’da Şarap, Eğlence ve Suç”, Tarih ve Toplum, S. 1 (241), Bahar 2005, s. 11-49.
• YILMAZ, Kadriye, İbrahim Tırsî ve Dîvân’ı İnceleme-Tenkidli Metin-Sözlük, (Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Isparta 2001.
• ZAT, Vefa, Âdâbıyla Rakı ve Çilingir Sofrası, İletişim Yayınları, İstanbul 1994.