TÜRKİYE MODERNLEŞMESİNİ TANZİMAT ELEŞTİRİLERİ BAĞLAMINDA DÜŞÜNMEK: TAKLİT VE GÜNAH KEÇİSİ KAVRAMLARI

Yıl 2023, Cilt: 42 Sayı: 74, 289 - 310, 02.10.2023

Şenol Gündoğdu

https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.1300034

Öz

1839 yılında ilan edilen ve devamında bir döneme adını verecek olan Tanzimat Fermanı, Osmanlı Devleti’nin de modernleşen dünyaya hukuki, siyasal, idari, toplumsal ve ekonomik olarak entegre olacağının merkezi olarak ilk ilanıdır. Her ne kadar Osmanlı modernleşmesi Tanzimat ile başlamamış olsa da tarihyazımında, bu tarihyazımından beslenen akademik ve popüler çalışmalarda Tanzimat’ın, modernitenin kurucusu ve/veya başlangıcı olduğu varsayımı baskındır. Bu varsayım Osmanlı Devleti ve Türkiye’deki siyasi düşünceyi etkileyen bir ikiliğin ortaya çıkmasına sebep olur. Batı’ya benzeme anlamıyla modernleşme bir yönüyle geliştiren ve ilerleten bir etki yaratırken diğer yönüyle ülkenin özgünlüğünün aşınma olasılığına neden olur. Bu olasılık moderniteyi ve kendiliği aynı anda sorgulatan bir varoluş krizini de beraberinde getirir. Krizi aşmanın yolu moderniteyi kısmen kabul ederek yeni bir kendilik/benlik anlatısını bir öz varsayımı dolayımıyla oluşturmaktır. Hızla değişen ve karmaşıklaşan dünya, üretim/tüketim ilişkileri ve toplumsal ilişkiler neticesinde sonradan modernleşen toplumlarda/ülkelerde bir öteki olarak Batı’ya karşı kendilik refleksleri ve savunuları ortaya çıkar. Bu kendilik refleksleri ve savunular, idealize edilen geçmişin ve toplumun özünün unutulmaması adına ötekinin taklit edilmemesi söylemi üzerinden yeni bir ahlak ve toplumsallığı inşa ederken toplumsal bir aradalığa modern yeni anlamlar yükler. Bu inşa neticesinde taklit eylemini gerçekleştiren kişiler ve eylemler günah keçisine dönüşür, çünkü toplumu ve toplumsal birliği tehdit etmektedirler. Bu çalışma Türkiye’de modernliğin kurucusu olarak tasavvur edilen Tanzimat’ın, günah keçisi kavramı kapsamında ele alınması gerektiğini tartışacaktır. Bu nedenle farklı dönemlerde Tanzimat’ı taklitçi olarak betimleyen eleştirileri günah keçisi kavramı bağlamında değerlendirirken, eleştirilerin benzerliklerini ve farklılıklarını ortaya koyacaktır.

Anahtar Kelimeler

Düşünce tarihi, Osmanlı modernleşmesi, günah keçisi, Tanzimat, taklit

Kaynakça

• Bora, T. (2016). Cereyanlar, İletişim Yayınları, İstanbul. Bozkurt, M. E. (2014a). Toplu Eserler I, Kaynak Yayınları, İstanbul. Bozkurt, M. E. (2014b). Toplu Eserler II, Kaynak Yayınları, İstanbul. Bozkurt, M. E. (2015). Toplu Eserler III, Kaynak Yayınları, İstanbul. Calhoun, C. (2012). Milliyetçilik, çev. Bilgen Sütçüoğlu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul. Girard, R. (1988). To Double Business Bound: Essays on Literature, Mimesis, and Anthropology, Athlone Press, Londra. Girard, R. (2005). Günah Keçisi, Kanat Kitap, İstanbul. Gökalp, Z. (1977). Makaleler IV, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.