Gelibolu Vilayetinde Mübadele ve Mübadele Sırasında Yaşananlar

Yıl 2018, Cilt: 1 Sayı: 2, 97 - 116, 31.01.2018

Mithat Atabay

Öz

Gelibolu, 1914 yılında Edirne Vilayeti’ne
bağlı sancak merkeziydi.  Gelibolu
Sancağı’na bağlı kazalar; Gelibolu merkez, Keşan, İpsala, Şarköy, Eceabat ve
İnöz (Enez)’di. Balkan Savaşları sırasında Edirne’nin ve Gelibolu yarımadası
hariç tüm Trakya topraklarının kaybedilmesi üzerine Gelibolu kısa bir süre
Tekfurdağı Sancağı’na bağlandı. Ancak Edirne’nin geri alınması üzerine, Osmanlı
Dâhiliye Nezareti, 6 Ağustos 1913 tarihli kararıyla Gelibolu Sancağı’nı tekrar
Edirne Vilayeti’ne bağladı.  1914 yılında
Gelibolu Sancağı’nın genel nüfusuna bakıldığında nüfusun 1/3’i Müslüman 2/3’i
Gayrimüslim olduğu görülmektedir.

Çanakkale Savaşları’nın başlaması ile
bölgenin önemli bir kısmı savaş bölgesinin içerisinde kaldı. Bu sırada bölgede
yaşayan bazı Rumların Osmanlı Devleti’nin savaştığı güçlere yardım ettiği
tespit edildiğinden Rumların 15.423’ü başka bölgelere nakledildi. 11.238 Rum
ise Yunanistan’a firar etti. 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Ateşkes Antlaşması
imzalandıktan sonra İtilaf Devletleri Çanakkale Boğazı’nı ve Gelibolu
Yarımadası’nı işgal ettiler. Fransızlar Gelibolu yarımadasında 3.000 ve
İngilizler de Çanakkale bölgesine 4.000 kişilik bir kuvvet çıkararak bölgeyi
denetim altına almaya çalıştılar. Bir İngiliz Albay’ın idaresinde oluşturulan
komisyon bölgeyi yönetmeye başladı. Paris Barış Görüşmelerinin başlamasıyla
birlikte Yunanlıların denizden Rumları tekneler ve gemilerle Çanakkale, Ayvacık
ve Gelibolu sahillerine getirdikleri ve Rum göçmenleri bölgeye yerleştirdikleri
görüldü. Amaç nüfus yapısını değiştirerek bölgeyi ilhak etmekti.

İzmir’in işgalinden sonra gelişen olaylar
sonucunda 22 Haziran 1920 tarihinden itibaren Yunanlıların saldırıları
karşısında Çanakkale hariç olmak üzere bölgedeki yerleşim birimleri
Yunanlıların işgaline uğradı. Gelibolu yarımadasında ise Beyaz Ruslar
Fransızlar tarafında getirilerek yerleştirildi. Beyaz Ruslar onüç ay burada
kaldılar.

Mustafa Kemal Paşa önderliğinde başlayan
Kurtuluş Savaşı sonucunda 1922 yılı Eylül ayında bölge Yunan işgalinden kurtarıldı.
Sadece Boğazlar Bölgesi olarak tanımlanan saha İngilizlerin denetiminde kaldı.
İngilizler kesin barış antlaşması yapıldığında bölgeyi boşaltmayı kabul
ettiler. Lozan Antlaşması’nın onaylanmasından sonra Çanakkale ve Gelibolu
Yarımadası da Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti yetkililerine teslim
edildi.

Lozan Konferansı sırasında 30 Ocak 1923
tarihinde imzalanan protokol gereği 1923 yılı Kasım’ında Yunanistan’la mübadele
yapılmaya başlandı. Çanakkale’de bulunan yaklaşık yirmiikibin Rum buradan
ayrıldı. Bu Rumların onbini daha 1922 yılı Eylül ayının 25’inden önce
Gelibolu’dan Gökçeada’ya geçtiler. Daha sonra buradan Yunanistan gittiler.
Mübadelenin başlamasıyla birlikte Çanakkale ve Gelibolu’ya da mübadiller
getirildi. Buraya getirilen mübadillerin hemen üretici duruma getirilmesi için
büyük çaba sarf edildi. Yıllardır devam eden savaş ve işgal nedeniyle
Gelibolu’da insan ve iş gücüne ihtiyaç bulunmaktaydı. Mübadele ile Gelibolu
vilayetinde iskân edilen mübadiller bir taraftan yeni geldikleri bu topraklara
adapte olmaya çalışırken diğer taraftan da özellikle sıtma ile de mücadele
etmek zorunda kaldılar.

Bu bildiri de Arşiv belgelerine dayanarak
20.yüzyılın başında peşpeşe savaş, hastalıklar ve göçlerle karşı karşıya kalan
bölgedeki değişim, mübadele ana ekseninde ele alınacak ve nüfustaki değişimin
toplumsal yaşama yansımalarına da değinilecektir.  

Anahtar Kelimeler

Gelibolu, nüfus mübadelesi, Türkiye, Yunanistan, Lozan Konferansı

Kaynakça

• BOA, DH. İUM, nr. 10-3/2-13, 18 Şubat 1336/1920.
• BOA, DH. UMVM, nr. 125/21, 24 Teşrinisani 1334/24 Kasım 1920.
• BOA, DH. UMVM, nr. 144-27, 17 Kânunuevvel 1332/ 30 Aralık 1916.
• BOA, DH. UMVM, nr. 144-27, 17 Kânunuevvel 1332/ 30 Aralık 1916;
• BOA, ŞD, nr. 1912/323.
• BCA. T.İ.G.M., 30.1.0/123.877.5., 21-22 Mart 1924.
• BCA. T.İ.G.M., 272.0.0.12/44.67.3., 04 Mart 1925.
• BCA. T.İ.G.M., 272.1.2/52.157.10., 10 Mart 1928.
• BCA. T.İ.G.M., 272.1.2/52.157.10.1., 10 Mart 1928.
• BCA. T.İ.G.M., 272.0.0.79/72.4.10., 06 Teşrinievvel 1340.
• BCA. T.İ.G.M., 272.0.0.71/34.50..4., 24 Kanunusani 1925.
• BCA. T.İ.G.M., 272.0.0.13/82.21.1., 01 Mayıs 1928.
• BCA. T.İ.G.M., 272.0.0.13/82.21.16., 02 Mayıs 1928.
• BCA. T.İ.G.M., 272.0.0.13/82.21.17., 02 Mayıs 1928.
• BCA. T.İ.G.M., 272..0.0.12/44.67..3., 04 Mart 1925.
• KHGMA, Gelibolu Evreşe Nahiyesi Mübadil Göçmenlere Ait İskân Esas Defteri, 36 sayfa.
• KHGMA, Gelibolu Göçmen Esas Defteri, 200 sayfa
• KHGMA, Mübadil Göçmenlere Ait Fihrist Göçmen Esas Defteri, 277 sayfa
• Dâhiliye Nezareti Teşkilat-ı Hazıra-ı Mülkiyeyi Havi Cetvel, Matbaa-i Amire, İstanbul 1331.
• Düstur, c.V, 3.Tertip, İstanbul 1931.
• İskân Tarihçesi, İstanbul 1932.
• Lozan Barış Konferansı Tutanaklar ve Belgeler, Birinci takım, c.I, Birinci kitap, çev. Seha L. Meray, 3.baskı, Yapı ve Kredi Yayınları, İstanbul 2001.
• Lozan Konferansı Tutanaklar ve Belgeler, İkinci takım, c.II, Çev.Seha L. Meray, 3.Baskı, YKY., İstanbul 2001.
• Resmî Ceride (Gazete)
• TBMM Zabıt Ceridesi, Devre II, İçtima: I, c.II, Ankara (t.y.).
• Tanin
• 1923-1993 Türkiye’nin 70 Yılı Gün Gün Cumhuriyet Tarihi, c.I, yay. haz., Mürşit Balabanlılar, Şebnem Kandır, Mine Söğüt, Hürriyet Ofset ve Matbaacılık, İstanbul 1994.
• Arı, Kemal, Büyük Mübadele Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995.
• Atabay, Mithat, “1877-1950 Yılları Arasında Çanakkale’ye Göçler,” Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, sayı:3(Mart 2005), s.92-107.
• Atabay, Mithat, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Çanakkale’de Nüfusun Niteliği (1831-1935),” Çanakkale Merkez Değerleri Sempozyumu (25-26 Ağustos 2008), ÇOMÜ Yayınları, Ça-nakkale 2008, s.815-835.
• Bardakçı, Murat, Talat Paşa’nın Evrak-ı Metrukesi, 3.Baskı, Everest Yayınları, İstanbul 2009.
• Çanlı, Mehmet, “Yunanistan’daki Türklerin Anadolu’ya Nakledilmesi II,” Tarih ve Toplum, sayı: 130(Ekim 1994), s.51-59.
• Çapa, Mesut, “Lozan’da Öngörülen Türk Ahali Mübadelesinin Türkiye Kızılay (Hilâl-i Ahmer)Cemiyeti’nin Katkıları,” Atatürk Yolu, yıl:1, sayı:2, Ankara 1988, s.243-244.
• Demirel, Yücel, “Mübadele Dosyası,” Tarih ve Toplum, sayı:123(Mart 1994), s.54-58.
• İpek, Nedim, Mübadele ve Samsun, TTK Yayınları, Ankara 2000.
• Karpat, Kemal H., Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, çev. Bahar Tırnakçı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003.
• Parlak, Cengiz, Girit’ten Çanakkale’ye Göçler, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale 2004.
• Soysal, İsmail, Tarihçeleri ve Açıklamaları İle Birlikte Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları, c.I (1920-1945), TTK Yayınları, Ankara 1989.
• Tesal, Ömer Dürri, “Türk-Yunan İlişkilerinin Geçmişinden Bir Örnek, Azınlıkların Mübade-lesi,” Tarih ve Toplum, c.9, sayı:53(Mayıs 1988), s.46-52.
• Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Ed. Baskın Oran, c.I, İletişim Yayınları, İstanbul 2001.
• Wadler, David, Çanakkale Olayı, çev. M. Ali Kayabal, Milliyet Yayınları, İstanbul 1970.
• Yiğit, Nuyan, Atatürk’le 30 Yıl İbrahim Süreyya Yiğit’in Öyküsü, Remzi Kitabevi, İstanbul 2004.