Türk Modern Ortadoğu Tarihçiliğinin Gelişim Seyri Üzerine Bazı Genel Değerlendirmeler

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 2, 132 - 155, 26.12.2022

Selim Tezcan

Öz

Öz: Türk tarihçilerinin Cumhuriyet döneminin başlarından itibaren modern Ortadoğu üzerine verdikleri eserlerin etraflı bir genel değerlendirmesi, henüz yapılmış değildir. Oysa Türk tarihçiliğinin bu alandaki gelişimi ve özelliklerinin incelenmesi, genel gelişim çizgisi ve niteliklerinin de daha iyi anlaşılmasına katkıda bulunacaktır. Bu bağlamda mevcut çalışma, Cumhuriyet döneminde Türk modern Ortadoğu tarihçiliğinin izlediği seyir hakkında bazı genel değerlendirmeler sunma amacındadır. Konu hakkında ilk eserlerin verildiği 1930’lardan itibaren özellikle arşiv kaynakları ve diğer birincil kaynaklara dayanarak kaleme alınan ve Ortadoğu ile Kuzey Afrika’nın 19. ve 20. yüzyıllardaki siyasal, toplumsal, ekonomik ve kültürel tarihini ele alan monografilere odaklanılmaktadır. Değerlendirme çerçevesinde hem yayınlanan monografilerin zaman ve diğer değişkenlere göre sayısal dağılımları üzerinde durulmakta, hem de içerik analizleri yapılmaktadır. İncelemenin sonuçlarının gösterdiği üzere, Türk modern Ortadoğu tarihçiliği bir kısım Ortadoğu ülkesinin Sovyet Bloğuna daha yakın durduğu Soğuk Savaş’ın sona ermesi, aradaki I. Dünya Savaşı’ndan kalma psikolojik ve ideolojik uzaklığın aşılması, bölge ülkeleriyle yakın ilişkiler kurulması, Osmanlı arşivlerinin büyük bölümünün tasniflenerek sayısal ortamdan erişilebilir hale gelmesi ve üniversite ve araştırmacı sayısında büyük artış gerçekleşmesi gibi faktörlerin bir araya gelmesiyle 2000’li yıllardan itibaren büyük bir atılım göstermiştir. Bölgenin modern tarihini çalışan Türk tarihçileri, Osmanlı arşivlerine dayanarak İmparatorluğun eski Arap vilayetlerinin tarihinin çeşitli yönleriyle aydınlatılmasına katkıda bulunmuş, Osmanlı merkezileşme-modernleşme politikalarının sonuçlarına ve yerel nüfus ile Osmanlı idaresi arasındaki etkileşimlere ışık tutmuşlardır. Ortadoğu’da günümüzde yaşanan sorunların tarihsel kökenlerini araştırmış, bölgenin bugününü daha iyi anlamamızı sağlayacak bilgileri ortaya koymuşlardır. Osmanlı idaresinin ve bölge halklarının Batı etkisine maruz edilgen özneler görünümünden sıyrılması ve bölgenin bugünkü halinin şekillenmesinde oynadıkları etkin rolün belirginleşmesi yönünde de çaba göstermişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Tarihyazımı, Türkiye Cumhuriyeti, Türk Tarihçiliği, Osmanlı Tarihçiliği, Modern Ortadoğu Tarihi

Some General Considerations on the Development of Turkish Historiography on the Modern Middle East

Öz

Abstract: As yet there is no overall assessment of the works of Turkish historiography on the modern Middle East published since the beginning of the republican period. This seems to be an important gap, as an examination of the development and characteristics of Turkish historiography in the field could contribute to a better understanding of its general line of development and main features as well. The present study, as a preliminary step, aims to offer some general considerations on the development of Turkish historiography on the modern Middle East during the republican era. It focuses on the historical monographs on the Middle East –especially those based on archival and other primary sources– which have been published since the 1930s, when the first such works appeared, and which deal with the political, social, economic and cultural history of the Middle East and North Africa during the 19th and 20th centuries. The assessment includes an investigation of the numerical distribution of the monographs according to time as well as other variables, and also involves an analysis of their contents. The results of the examination indicate that Turkish historical scholarship on the Modern Middle East has experienced a major breakthrough since the 2000s as the consequence of a combination of several different factors. Among these are the end of the Cold War, during which some Middle Eastern countries had stood closer to the Soviet Bloc, the closing of the psychological and ideological gaps left over from the First World War, the establishment of close relations with the countries in the region, the classification of a major part of the Ottoman archives as well as the provision of online access to them, and last but not least, a great leap in the overall number of Turkish universities and researchers. Consequently, Turkish historians of the modern Middle East have been able to make important contributions to the historiography of the former Arab provinces of the Empire by drawing extensively on the Ottoman archives. This has enabled them to shed light on the consequences of the Ottoman policies of centralization and modernization as well as on the interactions between the central administration and the local population. They have investigated the historical roots of the current problems in the Middle East, and unearthed new evidence that should make possible a better grasp of the present state of the region. They have also challenged the image of passive subjects, exposed to Western influence, that has been projected so long on the Ottoman administration and the inhabitants of the region, and instead sought to reveal the active role that both in fact played in the making of the present-day Middle East.

Anahtar Kelimeler

Historiography, Republic of Turkey, Turkish Historiography, Ottoman Historiography, History of the Modern Middle East

Kaynakça

• Açıkalın, Mehmet Cevat. (1934). Afganistan. Ankara: [yayınevi belirtilmemiş].
• Akarlı, Engin D. (1993). The Long Peace: Ottoman Lebanon, 1861-1920. Berkeley: University of California Press.
• Alkan, Necati. (2017). Ortadoğu’da Casuslar Savaşı: Nili. İstanbul: Kronik Kitap.
• Altundağ, Şinasi. (1945). Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı: Mısır Meselesi, 1831-1841. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Armaoğlu, Fahir. (1989). Filistin Meselesi ve Arap-İsrail Savaşları (1948-1988). Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Atabey, Figen. (2020). Kutü’l-Amare’den Mütareke’ye Irak Cephesi (1914-1918). Ankara: Berikan Yayınevi.
• Ateş, Sabri. (2013). Ottoman-Iranian Borderlands: Making a Boundary, 1843-1914. Cambridge University Press, Cambridge 2013.
• Ateş, Sabri. (2020). Osmanlı-İran Sınır Bölgeleri: Bir Sınır Yapmak, 1843-1914 (Devrim Kaya, Çev.). İstabul: Küre Yayınları.
• Avcı, Yasemin. (2004). Değişim Sürecinde Bir Osmanlı Kenti: Kudüs, 1890-1914. Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Aydın, Ali İhsan. (2016). Osmanlı Filistininde Bir Sancak: Akka, İstanbul: Taş Mektep Yayınları ve ORDAF.
• Baktıaya, Adil. (2009). Osmanlı Suriyesi’nde Arapçılığın Doğuşu: Sosyo-Ekonomik Değişim ve Siyasi Düşünce. İstanbul: Bengi.
• Balcıoğlu, Mustafa ve Balcı, Sezai. (2021). Rotschildler ve Osmanlı İmparatorluğu: İlk Kez Yayınlanan Belgelerle. Ankara: Erguvani Yayınları.
• Bostancı, Mustafa. (2017). Irak’ta Monarşinin Sonu (1958 Irak İhtilali). Ankara: Berikan Yayınevi.
• Bostancı, Mustafa. (2020). Türkiye-Suudi Arabistan İlişkileri (1926-1990). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Bozkurt, Celil. (2021). İmparatorluğu Yıkan Örgüt: Nili. İstanbul: Ötüken.
• Buzpınar, Tufan. (2016). Hilafet ve Saltanat: II. Abdülhamid Döneminde Halifelik ve Araplar. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Ceylan, Ebubekir. (2011). The Ottoman Origins of Modern Iraq: Political Reform, Modernization and Development in the Nineteenth Century Middle East. New York: I.B. Tauris.
• Ceylan, Ebubekir. (2022). Modern Irak’ın Osmanlı Kökenleri (Kemal Koçak, Çev.). İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Cin, Barış. (2007). Türkiye–İran Siyasi İlişkileri (1923-1938). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Çakmak, Abdullah. (2020). 19. Yüzyılın Başlarında Kudüs. İstanbul: İlem.
• Çaycı, Abdurrahman. (1963). La question tunisienne et la politique ottomane (1881-1913). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Çaycı, Abdurrahman. (1992). La question tunisienne et la politique ottomane (1881-1913) (2. Basım). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Çaycı, Abdurrahman. (1970). Büyük Sahra'da Türk-Fransız Rekabeti (1858-1911). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Çelik, Kürşat. (2014). Osmanlı Hâkimiyetinde Sayda (1838 -1918). Ankara: Data Yayınları.
• Çelik, Kürşat. (2020). Trablusşam Vakıfları (1840-1877). İstanbul: Sonçağ Akademi.
• Çetinsaya, Gökhan. (2006). Ottoman Administration of Iraq, 1890-1908. London: Routledge.
• Çetinsaya, Gökhan. (2020). II. Abdülhamid Döneminde Irak’ta Osmanlı İdaresi (Zehra Savan, Çev.). İstanbul: Küre Yayınları.
• Çiçek, M. Talha. (2014). War and State Formation in Syria: Cemal Pasha's Governorate During World War I, 1914-1917. London: Routledge.
• Çiçek, M. Talha. (2020). Cemal Paşa Suriye’de: Birinci Dünya Savaşı Yılları (Fatih Sel, Çev.). İstanbul: Kronik.
• Çiçek, M. Talha. (2021). Negotiating Empire in the Middle East: Ottomans and Arab Nomads in the Modern Era, 1840–1914. Cambridge: Cambridge University Press.
• Demirkol, Erdem. (2017). Kudüs ve II. Abdülhamid. İstanbul: Taş Mektep Yayınları ve ORDAF.
• Duman, Sabit. (2010). Modern Ortadoğu'nun Oluşumu. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Duman, Selçuk. (2010). II. Meşrutiyet'ten İngiliz Mandaterliğine Irak (1908-1922). Ankara: Berikan Yayınevi.
• Emrence, Cem. (2012). Remapping the Ottoman Middle East: Modernity, Imperial Bureaucracy and the Islamic State. New York: I.B. Tauris.
• Emrence, Cem. (2016). Osmanlı Ortadoğu'sunu Yeniden Düşünmek (Gül Çağalı Güven, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Gülsoy, Ufuk. (1994). Hicaz Demiryolu. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Gülsoy, Ufuk. (2010). Kutsal Proje: Ortadoğu'da Osmanlı Demiryolları. İstanbul: Timaş.
• Güner, Selda. (2013). Osmanlı Arabistanı'nda Kıyam ve Tenkil: Vehhabi-Suudiler (1744-1819). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. (2006). Mısır'da Türkler ve Kültürel Mirasları: Mehmet Ali Paşa'dan Günümüze Basılı Türk Kültürü Bibliyografyası ve Bir Değerlendirme. İstanbul: IRCICA.
• İlter, Aziz Samih. (1936-37). Şimalî Afrikada Türkler. İstanbul: Vakit Gazete-Matbaa Kütüphane.
• İpek, Yasin. (2010). İran'da Kaçar Türk Hanedanlığı, Bâbîlik ve Bahâîlik. İstanbul: Ekim.
• Karadeniz, Yılmaz. (2006). İran'da Sömürgecilik Mücadelesi ve Kaçar Hanedanı (1795-1925). İstanbul: Bakış.
• Karadeniz, Yılmaz. (2019a). Kaçarlar Döneminde İran (1795-1925): İdarî, Askerî, Sosyal Yapı ve Toplumsal Hareketler. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Karadeniz, Yılmaz. (2019b). İran Tarihi (1700-1925). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Karaköse, Hasan. (2018). Orta Doğu’da Osmanlı-İngiliz Mücadelesi (1876-1918 Yılları Arası). İstanbul: Nobel.
• Karal, Enver Ziya. (1938). Fransa-Mısır ve Osmanlı İmparatorluğu (1797-1802). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Karasapan, Celâl Tevfik. (1942). Filistin ve Şark-ül-Ürdün. İstanbul: Ahmed İhsan Matbaası.
• Karasapan, Celâl Tevfik. (1960). Libya: Trablusgarp, Bingazi ve Fizan. Ankara: Resimli Posta Matbaası.
• Kavas, Ahmet. (2006). Osmanlı-Afrika İlişkileri. İstanbul: Tasam Yayınları.
• Kayalı, Hasan. (1997). Arabs and Young Turks: Ottomanism, Arabism and Islamism in the Ottoman Empire, 1908-1918. Los Angeles: University of California Press.
• Kayalı, Hasan. (2018). Jön Türkler ve Araplar: Osmanlıcılık, Erken Arap Milliyetçiliği ve İslamcılık 1908-1918 (Türkan Yöney, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• Kılıç, Remzi. (2011). Osmanlı Yönetiminde Irak ve Suriye: Tarihi Coğrafyası, XIX Yüzyılda İdari Yapısı. İstanbul: İdeal Kültür ve Yayıncılık. Kılınçkaya, Mehmet Derviş. (2004). Osmanlı Yönetimindeki Topraklarda Arap Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Suriye. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Kızıltoprak, Süleyman. (2010a). Mısır'da İngiliz İşgali: Osmanlı'nın Diplomasi Savaşı, 1882-1887. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kızıltoprak, Süleyman. (2010b). Mehmet Ali Paşa'dan 2. Abbas Hilmi Paşa'ya Mısır’da Osmanlı’nın Son Yüzyılı. İstanbul: TBBD Yayınları, 2010.
• Kireçci, M. Akif. (2013). Başlangıcından Günümüze Arap Milliyetçiliği. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Kuran, Ercüment. (1957). Cezayirin Fransızlar Tarafından İşgali Karşısında Osmanlı Siyaseti (1827-1847). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Kurşun, Zekeriya. (1992). Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri. İstanbul: İrfan Yayınevi.
• Kurşun, Zekeriya. (1998). Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hakimiyeti: Vehhabi Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya Çıkışı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kurt, Burcu. (2015). Osmanlı Basra'sında Devlet ve Toplum, 1908-1914. İstanbul: Küre Yayınları.
• Kürkçüoğlu, Ömer E. (1972). Türkiye'nin Arap Orta Doğusu'na Karşı Politikası, 1945-1970. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Kürkçüoğlu, Ömer E. (1982). Osmanlı Devleti’ne Karşı Arap Bağımsızlık Hareketi, 1908-1918. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
• Marufoğlu, Sinan. (1998). Osmanlı Döneminde Kuzey Irak, 1831-1914. İstanbul: Eren.
• Metin, Barış. (2012). Birinci Dünya Savaşında İran Coğrafyasında Etnik, Dini ve Siyasi Nüfuz Mücadeleleri. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Metin, Celal. (2011). Emperyalist Çağda Modernleşme: Türk Modernleşmesi ve İran (1800-1941). Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Öke, Mim Kemal. (1982). Osmanlı İmparatorluğu, Siyonizm ve Filistin Sorunu (1880-1914). İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Öke, Mim Kemal. (2018). Siyonizm ve Filistin Sorunu (1880-1923) (Genişletilmiş Yeni Basım). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Öke, Mim Kemal. (1987). Musul Meselesi Kronolojisi (1918-1926). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Öke, Mim Kemal. (1992). Belgelerle Türk-İngiliz İlişkilerinde Musul ve Kürdistan Sorunu, 1918-1926 (Genişletilmiş Yeni Basım). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1992.
• Özbozdağlı, Özer. (2020). Ortadoğu’nun Yağmalanan Hafızası: Almanların Ortadoğu’da Arkeolojik Faaliyetleri (1890-1914). İstanbul: İdeal Kültür ve Yayıncılık.
• Özdağ, Abdullah. (2020). Osmanlı İdaresinde Trablusgarp Vilayeti (1876-1911). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Özkaya Sofu, Sevda. (2015). 19. Yüzyılda Doğu Akdeniz’de Bir Rekabet Unsuru: Süveyş Kanalı (Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Özkaya Sofu, Sevda. Osmanlı İdaresinde Mısır (1839-1882). İstanbul: Kesit Yayınevi.
• Özkoç, Özge. (2008). Suriye Baas Partisi: Kökenleri, Dönüşümü, İzlediği İç ve Dış Politika (1943-1991). Ankara: Mülkiyeliler Birliği.
• Özkoç, Özge. (2015). Mısır'ın Uzun 19. Yüzyılı: Modernleşme, Merkezileşme ve Özerklik. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Özyüksel, Murat. (1988). Osmanlı-Alman İlişkilerinin Gelişim Sürecinde Anadolu ve Bağdat Demiryolları. İstanbul: Arba.
• Özyüksel, Murat. (2000). Hicaz Demiryolu. İstanbul: Tarih Vakfı.
• Polat, Ü. Gülsüm. (2015). Osmanlı Devleti ve İngiltere Ekseninde I. Dünya Savaşı Yıllarında Mısır. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Polat, Ü. Gülsüm. (2021). I. Dünya Savaşı’nda Kanal Harekatları (Hazırlık-Harekat-Netice). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Saray, Mehmet. (1981). Dünden Bugüne Afganistan, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1981.
• Saray, Mehmet. (1987). Afganistan ve Türkler (Genişletilmiş Yeni Basım). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. Saray, Mehmet. (1999). Türk-İran İlişkileri. Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi.
• Sarıkçıoğlu, Melike. (2013). Osmanlı-İran Hudut Sorunları (1847-1913). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Sarıkçıoğlu, Melike. (2020). Ondokuzuncu ve Yirminci Yüzyıl Başlarında İran’da Eğitim Reformları (Kaçarlar Dönemi). Isparta: Fakülte Kitabevi.
• Şimşir, Bilal N. (2003). Atatürk ve Afganistan. Ankara: ASAM.
• Şimşir, Bilal N. (2019). Atatürk ve Afganistan (2. Basım). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Tandoğan, Muhammed. (2013). Afrika'da Sömürgecilik ve Osmanlı Siyaseti (1800-1922). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Tandoğan, Muhammed. (2018). Büyük Sahra'da Son Osmanlı Tebaası: Tevarikler. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Tellioğlu, Ömer. (2015). Filistin'e Musevi Göçü ve Siyonizm (1880-1914). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Topkar, Kevser. (2015). Templer ve Yahudiler: Osmanlı Filistini'nde Alman Kolonileri (1869-1917). İstanbul: Taş Mektep Yayınları ve ORDAF. Türker, Özgür. (2020). Güney Kafkasya'da Rusya-İran Nüfuz Mücadelesi, 1779-1813. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Umar, Ömer Osman. (2003). Türkiye-Suriye İlişkileri (1918-1940). Elazığ: Fırat Üniversitesi Orta-Doğu Araştırmaları Merkezi Tarih Şubesi.
• Umar, Ömer Osman. (2004). Osmanlı Yönetimi ve Fransız Manda İdaresi Altında Suriye (1908-1938). Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi.
• Umar, Ömer Osman. (2013). Bağdat Paktı. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Yazıcı, Sinan. (2016). 19. Yüzyılda Mısır'da Devletin İnşası: Osmanlı Cihan Devletinden Modern Dünya Sistemine. Ankara: Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü (TODAİE).
• Yeşilbursa, Behçet Kemal. (2004). The Baghdad Pact: Anglo-American Defence Policies in the Middle East, 1950-59. London: Routledge.
• Yeşilbursa, Behçet Kemal. (2019). Bağdat Paktı: İngiltere ile Amerika'nın Ortadoğu Savunma Politikaları, 1950-1959 (Nur Nirven, Çev.). İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Yeşilyurt, Yahya. (2011). Yemen: Medeniyetler Beşiği Kadim Bir Osmanlı Ülkesi, İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı.