Osmanlı Basın-Yayınında Medeniyetçilik: II. Meşrutiyet Dönemi Garbiyatçı Söylemde Ben-Öteki İlişkisi ve Kimlik İnşası

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 1, 1 - 52, 27.06.2023

Cenk Reyhan , Emine Burcu Halaçoğlu

Öz

19. yüzyılda, Şarkiyatçılığın kavram karşıtı olarak ortaya çıkan Garbiyatçılık, tarihyazımında kültüralist argümanlar aracılığıyla, “öteki’ni tanımlarken kendi kültür “ölçüt”lerini kullanarak “ben”i merkez konuma alır (ben merkezcilik); böylece, şarkiyatçılıktaki pasif/nesne durumunu, Garbiyatçılıkta aktif/özneye dönüştürmeye çalışır. Bu şekilde, toplumların birbirlerinden farklılıklarının vurgulandığı bir medeniyetler anlayışı ortaya çıkar.
Garbiyatçılık, ben-öteki ilişkisi ve kimlik inşa sürecinde ortaya çıkan bir söylem olarak, Osmanlı Devleti’nin diğer devletlerle olan çatışmalı ilişkisi sürecinde basın-yayın organlarında kendisine yer bulur. Osmanlı Garbiyatçı söylemi, medeniyet kavramını Doğu-Batı ve kültüralist farklılıklar (özellikle İslam, Hristiyanlık vb. gibi dinsel kategoriler) üzerinden tanımlayarak ya Batılı değerleri reddeder ya da medeniyetin maddi-manevi unsurlarını ayırarak, “biz” olan Doğu’nun manevi boyutunu, “öteki” olan Batı’nın ise maddi boyutunu öne çıkarır. Böylece, kategorik olarak kendini “olumlu inşa” ederken ötekini “olumsuz inşa” eden Osmanlı Garbiyatçı söyleminde medeniyetçilik, basın-yayın aracılığıyla benlik ve ötekilik üzerinden, kimlik inşa etme sürecinde araçsal bir işlev yüklenir.
Makalede, Osmanlı Garbiyatçı söyleminin medeniyet kavramı üzerinden şekillenen ben/biz-Doğu(lu) ve öteki-onlar/Batı(lı) ilişkisi bağlamında, Osmanlı kimlik inşa sürecini, söylemde “dil”e gelen medeniyet kavramının araçsallaşmasının pratiklerini inceleyeceğiz. Bu süreçte, “kök paradigma”nın taşıyıcı anlam kümelerinden medeniyetçiliğin, kullandığı kelime grupları vasıtasıyla hitap ettiği kitle için kültürel kodlar, kültürel haritalar üreterek, ortak bir “dil”, bununla içkin, bir “anlam dünyası” geliştirme pratiklerini irdeleyecek; incelediğimiz örneklerde, II. Meşrutiyet dönemi Osmanlı aydınının, “ben-biz” olarak merkeze konumlandırdığı Doğu medeniyetine karşı, “öteki-onlar” olarak konumlandırdığı Batı medeniyetine yönelik “Garbiyatçı” söylemin medeniyetçi yaklaşımının izlerini II. Meşrutiyet dönemi basın-yayın organları üzerinden süreceğiz.

Anahtar Kelimeler

Garbiyatçılık, Medeniyetçilik, Ben-Öteki, Kimlik İnşası, II. Meşrutiyet, Osmanlı Basın-Yayını

Kaynakça

• Ahmed Ağayef. (1912). “Şark ve Garb 1”, Sebilürreşad, Cilt 1-8.
• Ahmet Tevfik. (1909). “Diyanetten Tecerrüd Medeniyetten Tebâüddür”, Beyanülhak, Cilt 2, Sayı: 27.
• Ali Başhanba. (1913). “İttihad-ı İslam”, İctihad, Sayı: 64.
• Entihi. (1886). “Medeniyet-i İslamiye”, Tarik. Sayı: 769.
• Fatma Nezihe (1910). “Tahsil-i Nisvan”, Beyanülhak, Cilt 3.
• Halil Edip. (1908). “Terakki”, Beyanülhak, Cilt 1, Sayı: 8.
• Halil Fahrettin (1912). “Din Mâni-i Terakki Değildir”, Sebilürreşad, Cilt 1-8.
• Kıbrıslı Derviş Vahdeti. (1908). “Yankesicilik yahud Avrupa Medeniyeti”, Volkan Gazetesi, Cilt 1, Sayı: 3.
• Kıbrıslı Derviş Vahdeti (1909). “Açıkça İttihad-ı İslam”, Volkan Gazetesi, Sayı: 24.
• M. Şemsettin. (1914). “İslam’da Kadının Mevki’-i İctimâ’isi”, İslam Mecmuası, Cilt 1, Sayı: 5.
• M. Safvet, (1910). “Şark ve Garp Kadınları”, Beyanülhak, Cilt 3.
• Malumat. (1898). Bend-i Mahsus Şark ile Garb Mabad. Sayı: 426.
• Mehmet Fahrettin (1912). “Feminizm Meselesi I”, Sebilürreşad, Cilt 1-8.
• Mehmet Fahrettin. (1915). “İttihad-ı İslam”, Sebilürreşad, Cilt 13.
• Mehmet Nesib (1908). “Medeniyet, Müesses-i Medeniyet Olan İslamiyet, Ulum-ı İslamiyye Ulema, Meslek İlmi”, Beyanülhak, Cilt 1 Sayı: 12.
• Musa Kazım. (1909). “Heyet-i İctimaiyye ve Medeniyet-i Sahihanın Esasları”, Sırat-ı Müstakim, Cilt 1, Sayı: 26.
• Mustafa Naki. (1909). “Diyanetin Medeniyete Lüzumu”, Beyanülhak, Cilt 1, Sayı: 26.
• Ömer Seyfeddin. (1915). “Hars, Medeniyet ve Temeddün”, İslam Mecmuası, Cilt 3, Sayı: 27.
• Şeyhülislam-ı Esbak Musa Kazım. (1914). “İslam ve Terakki”, İslam Mecmuası, Cilt 1, Sayı: 1.
• Ahmet Naim. (1916/1917). İslam’da Davayı Kavmiyet, Tevsi’ Tıbaat Matbaası.
• Celal Nuri. (1917). İttihad-ı İslam ve Almanya, Yeni Osmanlı Matbaa ve Kütüphanesi.
• Hatano. (1912/1913). Asya Tehlikede, Ahmet İhsan ve Şürekası, (Çev. Japonyalı Mehmet Hilmi Nakava, Abdülreşid İbrahim).
• İbn Nüzhet Cevad. (1913/1914). Tarih-i İslam’a Bir Nazar, Kasbar Matbaası.
• Manisalı Halil Hilmi. (1916/17). İslamlara Açık Mektup, Necm-i İstikbal Matbaası.
• Mehmet. (1913/14). Mukallidliklerimiz, Matbaa-i Kütüphane-i Cihan.
• Mehmet Fehmi. (1916/1917). Medeniyet İslamiyetle Olur, Matbaa-i Ahmet Kâmil.
• Şamlı Naciye Hanım. (1913/14). 20. Asırda Vahşet Mukabili Ehl-i İslam’ı İttihada Davet, Artin Asaduryan ve Mahdumları Matbaası, İstanbul.
• Şeyh Abdülhak Bağdadî. (1912/1913). Felaha Doğru İslamiyet’in Avrupa’ya Son Sözü, Çev. Şeyh Muhsin Fani, Tanin Matbaası, İstanbul.
• Adıvar, H. E. (2020). Seviye Talip, İstanbul: Can Yayınları.
• Adıvar, H. E. (2022). Handan. İstanbul: Can Yayınları.
• Ahmet Mithat Efendi. (2009). Jön Türk, İstanbul: Turna Yayınları.
• Ersoy, M. A. (2021). Safahat, İstiklal Marşı’nın 100. Yılına Armağan 1.
• Ersoy, M. A. (2021). Süleymaniye Kürsüsünde, Safahat İstiklal Marşı’nın 100. Yılına Armağan 1.
• Gürpınar, H. R. (2021). Kuyruklu Yıldız Altında Biz İzdivaç. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürpınar, H. R. (2022). Tebessüm-i Elem, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• M. S. (1911). Alafranga Bir Hanım. İstanbul: Artin Asaduryan ve Mahdumları Matbaası.
• Ömer Seyfettin. (2009a) “Primo Türk Çocuğu”, Bütün Hikayeleri 6. İstanbul: Üç Harf Yayıncılık.
• Ömer Seyfettin. (2009b). “Piç”, Bütün Hikayeleri 2. İstanbul: Üç Harf.
• Ömer Seyfettin (2009c). “Terakki”, Bütün Hikayeleri 2. İstanbul: Üç Harf.
• Acar M. Demir Ö. (2005), “Garpbilim”, Sosyal Bilimler Sözlüğü, Ankara: Adres Yayınları.
• Ahmet Mithat Efendi. (2016) Avrupa Adab-ı Muaşereti Yahut Alafranga, İstanbul: Dergah.
• Aksakal, H. (2015). Türk Politik Kültüründe Romantizm. İstanbul: İletişim.
• Althusser, L. (2014) Devletin İdeolojik Aygıtları. A. Tümertekin (Çev.) İstanbul: İthaki.
• Anderson, B. (1995). Hayali Cemaatler. İstanbul: Metis.
• Arabacı, C. (2018). “Eşref Edib Fergan ve Sebîlürreşad Üzerine”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 6, İstanbul: İletişim, 96-129.
• Arıkan, E. (2021). II. Balkan Savaşı ile I. Dünya Savaşı Arasında Osmanlı’da çocukluğun Politik İnşası 1913-1914 (Çocuk Duygusu ve Çocuk Dünyası Dergileri Üzerine Bir İnceleme). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Arlı, A. (2009) Oryantalizm-Oksidentalizm ve Şerif Mardin. İstanbul: Küre.
• Aslan, T. (2009). “Osmanlı Aydınlarının Gözüyle Garplılaşma”, Erdem, 55, 1-32.
• Ayhan, B. (2010). “II. Meşrutiyet Döneminde İttihat ve Terakki, Siyaset ve Basın”. İkinci Meşrutiyet Devrinde Basın ve Siyaset. 43-73.
• Avcı, Y. (2013). Osmanlı Modernleşmesi ve Japon İmgesi, Ankara Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Bakırcı, M. (2004). “II. Meşrutiyet Dönemi Din Sosyolojisinin Önemli Bir Kaynağı: İslâm Mecmuası (1914-1918)”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17 (17). 177-210.
• Bauman, Z. (2017). Kimlik. Ankara: Hereti.
• Berkes, N. (2012). Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul: Yapı Kredi.
• ----------- (2015). Türk Düşününde Garp Sorunu. İstanbul: Yapı Kredi.
• Bezirgan Arar Y. Bilgin N. (2009). “Gazete Haber Başlıklarında Öteki’nin İnşası”, Kültür ve İletişim Dergisi, 12(2), 133-157.
• Bezirgan Arar Y. Bilgin N. (2009). “Gazetelerde Ötekileştirme Pratikleri: Türk Basını Üzerine Bir İnceleme”, İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 30, 1-17.
• Bulut Y. (2015). “Sosyal ve Siyasal Arasına Sıkışmış Bir Düşünür: Ziya Gökalp ve Hars-Medeniyet Kuramı”, Sosyoloji Konferansları, No: 52.
• Buruma, I., Margalit, A. (2022) Garbiyatçılık. G. Turan (Çev.) İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Braudel, F. (2016). Tarih Üzerine Yazılar. Ankara: ŞarkGarp.
• Cevizci, Ahmet (1999). Paradigma Felsefe Sözlüğü, İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Condorcet (1990), İnsan Zekasının İlerlemeleri Üzerinde Tarihi Bir Tablo Taslağı I, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Demirkent, I. (1996), “Haçlılar”, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 14, 525-546.
• Demirtaş, A. H. (2003). “Sosyal Kimlik Kuramı, Temel Kavram ve Varsayımlar”, İletişim: Araştırmaları dergisi, 1(1), 123-144.
• Durkheim, E. (2020), Ahlak ve Toplum, İstanbul: Pinhan Yayınları.
• Düzgün, Ü.A.-Özkan, K. (2017), “Toplumsal Şiddet Eylemi Olarak Linç”, Güvenlik Çalışmaları Dergisi, 19(3), 44-56.
• Eser, H. A. (2021). “Eğitim Kurumlarında Zenofobi”, Alanyazın, 2(1), 33-44.
• Güler, R. (2006). Tanzimat’tan II. Meşrutiyet’e “Medeniyet” Anlayışının Evrimi, Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Huntington, S. (2007). “Medeniyetler Çatışması Mı?”. Şark Garp Medeniyetler Çatışması, Yıl: 10, Sayı: 41, 83-109. Kandiyoti, D. (2015), Cariyeler, Bacılar, Yurttaşlar, İstanbul: Metis.
• Karasan, M. (1948), “Durkheim’ın Ahlak Sosyolojisi”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 3 (1), 255-276.
• Karateke, Hakan T., Çıpa, H. Erdem, Anetshofer, Helga (Der.), Osmanlı Toplumunda Ötekileştirme, Düşmanlık ve Nefret (16.-18. Yüzyıllar), İletişim Yayınları, İstanbul, 2022.
• Karpat, K. (2017), İslâm’ın Siyasallaşması, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Koloğlu, O. (1985), “Osmanlı Basını: İçeriği ve Rejimi”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 1, İstanbul: İletişim, 68-93.
• Koselleck, R. (2007), İlerleme, Ankara: Dost Kitabevi.
• Köroğlu, E. (2010). Türk Edebîyatı ve Birinci Dünya Savaşı 1914-1918. İstanbul: İletişim.
• Moran, B. (2016), Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, İstanbul: İletişim.
• Ortaylı, İ. (2014). Gelenekten Geleceğe, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Özcan, A. (2001). “İttihad-ı İslam”, İslam Ansiklopedisi, Cilt 23, 470-475.
• Özdemir M. Süğümlü Ü. (2014). “Ahmet Mithat Efendi’nin “JönTürk” Romanında Medeniyet Algısı”, Turkish Studies, 9/3.
• Reyhan, C. (2022). “Dil ve Yapı: Osmanlı-Türk Modernleşme Sürecinde Dilsel Dönüşümün Yapısal Dönüşüme Etkisi”, Memleket: Siyaset-Yönetim Dergisi, 17(38), 443-478.
• Reyhan, C. ve Aksoy, C. (2019), “Osmanlı-Türk Garbiyatçı Tarihyazımının Söylemi Üzerine Bir İçerik Analizi”, Tarihyazımı, 1(2), 191-229.
• Reyhan, C. ve Halaçoğlu, E. B. (2021), “Osmanlı Basın-Yayınında Medeniyetçilik: II. Abdülhamit Dönemi Garbiyatçı Söylemde Ben-Öteki İlişkisi ve Kimlik İnşası”, Tarihyazımı, 3(2), 162-191.
• Reyhan, Cenk, Saday, Barış ve Doğar, M. Oğuz, “Post-modernist Kuramın Neo-Muhafazakâr Aparatı: Araçsal Ortaçağ”, AÜ SBF Dergisi’nde Yayınlanacak-Yayın onayı almış makale.
• Schnapper, D. (2005). Sosyoloji Düşüncesinin Özünde Öteki İle İlişki. A. Sönmezay (Çev.) İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Sertkaya E. (2020). II. Meşrutiyet Dönemi Türk Romanının Ahlaksızlık Çözümlemesi, Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Shaw, S. ve Ezel Kural Shaw (1983). Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye. Cilt 2, İstanbul: E.
• Şahin, İlkay (2020). “Dünya Kurmak”: Ritüel, Gerçeklik ve Dünya Görüşü, KARE, No. 9 133-166.
• Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, (İstanbul: Şifa Yayınevi, 2016).
• Şimşek Y. (2017). II. Meşrutiyet Dönemi Türk Romanında Dinler ve İnançlar (1908-1923), Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Tepe, H. (1998), “Bir Felsefe Dalı Olarak Etik”, Şark-Garp, Sayı 4, 11-29.
• Timur, T. (2019), Osmanlı-Türk Romanında Tarih Toplum ve Kimlik, Ankara: İmge.
• Toynbee, A. (2017), “Medeniyetlerin Karşılaşması”, Medeniyetler Çatışması, İstanbul: Vadi, 433-443.
• Turner, V. (1974), Dramas, Fields and Metaphors; Symbolic Action in Human Society, New York: Cornell University Press/Ithaca.
• Varlık, B. (1985). “Tanzimat ve Meşrutiyet Dergileri”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 1, İstanbul: İletişim, 112-125.