One of the Hanafi Jurists (Faqihs) of First Period, Ebû Zeyd ed-Debûsî, and His Book on Sufism "al-Emedü'l-Aqsa"

Yıl 2022, , 801 - 826, 29.09.2022

Nasi Aslan , Mustafa Şeref Aydın

https://doi.org/10.30622/tarr.1135193

Öz

It cannot be mentioned that Islamic sciences were divided in such a clear way and that they were separated from each other with thick lines in Age of Bliss (Early Muslim Society) and the following several centuries. For this reason, it is seen that early Muslim scholars generally studied all of these sciences and compiled works in different fields. In later periods the basic provisions of Islamic Religion have generally been evaluated in three groups; faith, deeds and morals. Among the Islamic sciences, the subjects of faith have been the fields of Aqa'id and Kalam, whereas the practical subjects; of the fields of Fiqh, and the morals; in the field of Sufism. However, with the classification of sciences, scientists, in each branch of science, began to come forward. Therewithal, in the periods when sciences were started to be reviewed in different categories, it was seen that some scholars still gave works in different branches of Islamic sciences, and some of them; in the field that they were steeped themselves in more. It is understood from his work named "al-Emedü'l-Aqsâ", which he wrote in this field, that a Hanafi jurist (faqih), Debûsî, (d. 430/1039) also has deep knowledge on sufism/morality by coming to the fore in the field of branches fiqh and usul al-fiqh. He has presented the mystical subjects he deals with in this work, in a way that does not fall short of those of Sufi authors, and explains in detail the deeds that will lead a person to success/salvation or torment. Debûsî also includes many verses and hadiths on the subject in his explanations about the subjects he deals with. Another point that draws attention is that, in this work of Debûsî, some narrations, that includes doubts about whether they belong to Prophet or not and are considered weak and even make-up, are directly attributed to Hadrat Prophet, and this is a common case in some sufi sources. Despite some issues that may be subject to criticism in this way, Debûsî's work named al-Emedü'l-aqsâ, in which he deals with the subjects of Sufism in general, is an important source worth considering and benefiting from in many aspects. Likewise, this work is remarkable in that it reveals the mystical aspect of Debûsî, who is generally known for his jurisprudence.

Anahtar Kelimeler

Debusi, Faqih, Usul al-Fiqh, Sufism, al-Emedü’l-Aksa

İlk Dönem Hanefî Fakihlerden Ebû Zeyd ed-Debûsî ve Tasavvufa Dair “el-Emedü’l-aksâ” İsimli Eseri

Öz

Asr-ı saadet ve onu takip eden birkaç asırda İslami ilimlerin net bir şekilde taksim edildiği ve birbirlerinden kalın çizgilerle ayrıldığı söylenemez. Bundan dolayı ilk dönem Müslüman âlimlerin genelde bu ilimlerin tamamını tahsil ettikleri ve farklı alanlarda eserler telif ettikleri görülür. Daha sonra İslam dininin temel hükümleri genel olarak itikad/akaid, amel ve ahlak şeklinde üç grupta değerlendirilmiştir. Bunlardan itikadî konular İslami ilimler içerisinde Akaid ve Kelam ilminin, amelî konular Fıkıh ilminin ve ahlak alanı da Tasavvuf ilminin uğraş alanı olmuştur. İlimlerin tasnif edilmesi ile her bir ilim dalında temayüz etmiş ilim adamları ortaya çıkmaya başlamıştır. Bununla beraber ilimlerin farklı kategorilerde ele alınmaya başlandığı dönemlerde de bazı âlimlerin yine İslami ilimlerin farklı dallarında eserler yazdıkları, bazı âlimlerin ise daha çok derinleştiği alanda eser telif ettikleri görülmektedir. Hanefî fakihi olan Debûsî’nin (ö. 430/1039) de fıkhın fürû ve usul alanında öne çıkmış olmakla birlikte tasavvuf/ahlak konusunda da derin bilgiye sahip olduğu bu alanda kaleme aldığı “el-Emedü’l-Aksâ” adlı eserinden anlaşılmaktadır. O, bu eserinde ele aldığı tasavvufî konuları sûfî müelliflerden hiç de geri kalmayacak şekilde ortaya koymakta, kişiyi felaha veya azaba götürecek amelleri ayrıntılı olarak açıklamaktadır. Debûsî, ele aldığı konularla ilgili açıklamalarında konuya dair birçok ayet ve hadise de eserinde yer vermektedir. Bu konuda dikkat çeken bir husus ise Debûsî’nin bu eserinde, Hz. Peygambere aidiyeti konusunda şüpheler barındıran, muhaddislerce zayıf, hatta uydurma sayılan bir kısım rivayetleri doğrudan Hz. Peygambere nispet ederek aktarmasıdır ki, bu husus bir kısım tasavvuf kaynaklarında da sık rastlanan bir durumdur. Bu şekilde eleştiri konusu olabilecek bazı hususlara rağmen Debûsî’nin kaleme aldığı ve genel olarak tasavvufa dair konuları işlediği el-Emedü’l-aksâ isimli eseri, birçok yönüyle ele alınmaya ve kendisinden istifade edilmeye değer önemli bir kaynak konumundadır. Aynı şekilde bu eser, genel olarak fakihliği ile tanınmış olan Debûsî’nin tasavvufî yönünü de ortaya koyması yönüyle dikkat çekicidir.

Anahtar Kelimeler

Debûsî, Fakih, Fıkıh Usulü, Tasavvuf, el-Emedü’l-Aksa

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr fî şerhi Usûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, ts.
• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed b. Abdilhâdî el-Cerrâhî. Keşfü’l-Ḫafâʾ Ve Müzîlü’l-Ilbâs. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l Kudsi, 1. Basım, 1351.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Ebû Hâcir Muhammed Saîd Besyûnî. Beyrut: y.y., 1405/1985.
• Akgündüz, Ahmet. “Debûsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/66-67. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. el-Esrârü’l-Merfûʿa fi’l-Aḫbâri’l-Mevżûʿa (el-Mevżûʿâtü’l-Kübrâ). Beyrut: Müessetü’r-risâle, 1. Basım, ts.
• Ali el-Müttakî, Alî b. Hüsâmiddîn b. Abdilmelik b. Kadîhân el-Müttakī el-Hindî. Kenzü’l-ʿummâl Fî Süneni’l-Aḳvâl Ve’l-Efʿâl. 18 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-risâle, 5. Basım, ts.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabi, ts.
• Bedir, Murteza. “Takvimü’l-edille”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/493-494. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Bedir, Murteza. Fıkıh Mezhep Sünnet. İstanbul: Dem Yayınları, 2017.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Şuʿabü’l-Îmân. thk. Abdulalî Abdulhamîd Hâmid. 14 Cilt. Bombây: Mektebetü’r-rüşd, 1. Basım, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Çi̇ftçi̇, Muhammed Hüsnü. “Muhtasaru İhtilâfi’l-‘Ulemâ, Ebû Ca’fer Et-Tahâvî”. Mütefekkir 8/15 (15 Haziran 2021), 309-314. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.949257
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullāh (Ubeydullāh) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. el-Emedü’l-aksâ. thk. Abdülğani Mistû. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1. Basım, ts.
• Ebû Dâvud, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaûd,Muhammed Kamil Karabilli. Dımeşk: , Dâru’r-risâleti’l-âlemiyye, 1. Basım, ts.
• Ebû Tâlib, Muhammed b. Alî b. Atıyye el-Mekkî el-Acemî. Kūtü’l-Kulûb. thk. Mahmud İbrahim Muhammed er-Ridvânî. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Dari’t-türas, 1. Basım, ts.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. İhyâʾü ulûmi’d-dîn. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, ts.
• Hakîm et-Tirmizî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Hasen. Nevâdirü’l-Uṣûl fî Maʿrifeti Aḫbâri’r-Resûl. thk. Abdurrahman Umeyra. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1. Basım, ts.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Alî b. Osmân b. Ebî Alî el-Cüllâbî. Keşfü’l-mahcûb. 2 Cilt. Kahire: el-Meclisü’l-a’lâ li’s-sekâfe, 1. Basım, 2007.
• İbn Haldun, Ebu Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahman b. Muhammed b. Muhammed. Mukaddime. 2 Cilt. Ankara: Yeni Şafak, 1. Basım, 2004.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-aʿyân. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1. Basım, ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Riyad: Dâru Hecr, 1. Basım, ts.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn (Şerefüddîn) Kâsım b. Kutluboğa b. Abdillâh es-Sûdûnî. Tâcü’t-terâcim. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf. Dımeşk: Dâru’l-kalem, 1. Basım, ts.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşkī. Leṭâʾifü’l-Maʿârif fîmâ li-Mevâsimi’l-ʿâm mine’l-Veẓâʾif. Dâru İbn Hazm, 1. Basım, ts.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddin Ahmet b. Abdülhalim, Mecmû’u Fetâvâ. Medine: Mücemmei’l-Melik Fahd li Tıbâati’l-Mushafi’ş-Şerîf, 2004.
• Kâtib Çelebî, Hacı Halîfe. Keşfü’ẓ-Ẓunûn ʿan Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn. 2 Cilt. Bağdad: Mektebetü’l-müsennâ, 1. Basım, 1941.
• Koca, Ferhat, Mukayeseli İslam Hukuk Düşüncesinin Temelleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2009.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 5 Cilt. Riyad: Dâru Hecr, 1. Basım, ts.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik. er-Risâle. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, ts.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Matbaâtü Dâri’s-seâde, 1. Basım, 1324.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb. Edebü’d-Dünyâ ve’d-Dîn. Dâru Mektebeti’l-hayât, 1. Basım, ts.
• Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmuz b. Ali Muhyiddîn. Mir’âtü’l-usûl fî şerhi Mirkâti’l-vüsûl. Dersaâdet: Şirket-i sahâfiye-i Osmâniye, 1321.
• Muhâsibî, Ebû Abdillâh el-Hâris b. Esed el-Muhâsibî el-Anezî. er-Riâye li Hukûkillâh. thk. Abdülkadir Ahmed Atâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 4. Basım, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Kahire: y.y., 1374-75/1955-56.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünen. Riyad: Dâru’s-sel’am, 1. Basım, ts.
• Özel, Ahmet. Hanefi Fıkıh Âlimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 4. Basım, 2014.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullāh b. Mes‘ûd b. Tâcişşerîa. et-Tavzîh fî halli ğavâmizi’t-Tenkīh (et-Telvîh içinde). 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, ts.
• Sarıtepe, Erdoğan. “Debûsî’nin Hayatı ve Eserleri” Fırat Üniversitesi İlahiyat fakültesi Dergisi 13/2 (2008), 143-169.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. el-Maḳāṣıdü’l-Ḥasene fî Beyâni Kes̱îrin mine’l-Eḥâdîs̱i’l-Müştehire ʿale’l-Elsine. thk. Muhammed Osman el-Huşt. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-arabî, 1. Basım, ts.
• Sem’ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. thk. Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. 12 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, ts.
• Siğnâkî, Hüsâmüddîn Hüseyn b. Alî b. Haccâc el-Buhârî. el-Vâfî fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Ahmed Muhammed Mahmûd el-Yemânî. 5 Cilt. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, 1. Basım, ts.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu’cemü’l-kebîr. thk. Hamdî Abdulmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). el-Câmi̇u’s-Sahîh. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-ğarbi’l-islâmî, 1. Basım, 1996.
• Türker, Ömer. "Ebû Zeyd ed-Debûsî’de Varlık ve Bilgi İlişkisi Bakımından Ruh Meselesi". İslamî Araştırmalar Dergisi 20 (2008), 38-58.
• Yetkin, Hacer. “Mâverâünnehirli Hanefî Usûl Âlimi Debûsî’nin Hilâf Eseri el-Esrâr fi’l-Usûl ve’l-Fürû: Literatürdeki Yeri ve Etkileri”. Uluslararası Orta Asya’dan Anadolu’ya İslâmî İlimler Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Murat Şimşek. 581-592. Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayb el-Arnaûd, Muhammed Nuaym el-Arkasûsî. 25 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-risâle, 1. Basım, ts.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed. el-A’lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 15. Basım, 2002.