A Work in the Genre of Ikhtisār in Andalusia: Ibn Qurqūl's (569/1174) Metāli al-Anwār

Yıl 2023, , 1455 - 1465, 28.12.2023

Ali Rıza Kara

https://doi.org/10.30622/tarr.1335093

Öz

After writing voluminous books in Islamic sciences, specialisation activities started on these works. It is possible to see the works of the concise type in Andalusia. Andalusia is a geography where Islamic civilization ruled for about eight centuries and many works in the field of hadith were written here. Andalusia was introduced to the science of hadith in the second century of Hijri with the introduction of Mālik b. Anas's Muwatta. With the arrival of al-Bukhārī and Muslim's Sahīhs in this geography, the accumulation of hadīth increased even more in Andalusia. After the basic hadith sources entered Andalusia, studies on these works began. Garīb al-hadith studies, which started in the third century of Hijri, continued in other centuries. Metāil al-Anwār, which was written by Ibn Qurqūl in Andalusia in the sixth century Hijr based on his teacher Qāḍī Iyāz's book Mashārik al-Anwār, was evaluated as a work in the field of gharīb al-ḥadīth and within the scope of ihtisār activities. The aforementioned evaluation belongs to Kātib Chalabi and not to Ibn Qurqūl, the author of the work. As far as we have determined, no comparative study on these two works has been carried out in our country until now. For this reason, first of all, it is aimed to determine and analyse in which aspects Qāḍī Iyāz's Mashārik al-Anwār, which has an important place in the field of gharīb al-ḥadīth in Andalusia, has been revised and added to. Data collection and analysis method was followed in the study. As a result of the research, the following conclusions were reached: Although Ibn Qurqūl has partially revised Mashārik al-Anwār and made some additions to it, to a great extent, he was content with repeating it. In our opinion, one of the biggest problems is that some of Ibn Qurqūl's explanations, which he claimed to be his own, actually belong to Qāḍī Iyāz. Again, the biggest factor in the emergence of this situation is Ibn Qurqūl's lack of due diligence in transcribing Mashārik al-Anwār. This situation reveals that Ibn Qurqūl could not bring any innovation to Qāḍī Iyāz's work.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Garîbü'l-Hadîs, İhtisâr, Kâdî İyâz, İbn Kurkûl

Endülüs’te İhtisâr Türünde Bir Eser: İbn Kurkûl’un (569/1174) Metâli‘u’l-Envâr’ı

Öz

Endülüs, yaklaşık sekiz asır boyunca İslam Medeniyetinin hüküm sürdüğü bir coğrafya olup burada hadis alanında birçok eser kaleme alınmıştır. Endülüs’ün hadis ilmiyle tanışması hicrî ikinci asırda Mâlik b. Enes’in Muvatta’ının buraya girmesiyle olmuştur. Buhârî ve Müslim’in Sahîh’lerinin bu coğrafyaya ulaşmasıyla hadis birikimi Endülüs’te daha da artmıştır. Temel hadis kaynaklarının Endülüs’e girmesinden sonra bu eserler üzerine öncelikle garîbü’l-hadîs çalışmaları başlamıştır. Burada hicrî üçüncü asırda başlayan garîbü’l-hadis çalışmaları diğer asırlarda da devam etmiştir. Hicrî altıncı asırda Endülüs’te İbn Kurkûl tarafından hocası Kâdî İyâz’ın Meşâriku’l-Envâr adlı kitabı esas alınarak yazılan Metâilü’l-Envâr, garîbü’l-hadîs alanında ve ihtisâr faaliyetleri kapsamında bir eser olarak değerlendirilmiştir. Mezkûr değerlendirme Kâtib Çelebi’ye ait olup eserin müellifi İbn Kurkûl’a ait değildir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla ülkemizde bu vakte kadar bu iki eser üzerine mukayeseli bir çalışma yapılmamıştır. Bu sebeple makalede öncelikle Endülüs’te garîbü’l-hadîs alanında önemli bir yeri olan Kâdî İyâz’ın Meşâriku’l-Envâr’ı hangi açılardan ihtisâr edilip eklemeler yapıldığının tespit ve tahlili hedeflenmiştir. Çalışmada veri toplama ve analiz yöntemi takip edilmiştir. Araştırma neticesinde şu kanaatlere ulaşılmıştır: İbn Kurkûl, Meşâriku’l-Envâr’ı kısmen ihtisâr edip bazı eklemelerde bulunsa da büyük ölçüde onu tekrar etmekle yetinmiştir. İbn Kurkûl’un kendine ait gösterdiği bazı açıklamaların aslında Kâdî İyâz’a ait olması kanaatimizce en büyük problemlerdendir. Yine bu durumun ortaya çıkmasındaki en büyük etken, İbn Kurkûl’un Meşâriku’l-Envâr’ı istinsâh ederken gereken özeni göstermemesidir. Bu durum İbn Kurkûl’un Kâdî İyâz’ın eserine bir yenilik getiremediği sonucunu ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Garîbü, İhtisâr, Kâdî İyâz, İbn Kurkûl

Kaynakça

• Albayrak, A. (2018a). Buhârî Sonrası el-Câmi’u’s-Sahîh. İFAV.
• Albayrak, A. (2018b). Mehmed Zihni Efendi Örneğinde Sahîh-i Buhârî Baskılarının Tashihi. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 54, 45-78.
• Altaş, İ. (2022). Hadis Edebiyatında Muhtasar: Tespit ve Gelişim Süreci [Doktora Tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Ayaz, K. (2016). Molla Gürânî’nin el-Kevseru’l-Cârî Adlı Şerhinde Hadis İlimlerine Dair Kaynakları. Dinî Araştırmalar, XIX(48), 153-178.
• Buhârî, E. A. M. b. İ. (1422). El-Câmiu’s-Sahîh (1-9).
• Çoban, F. B. (2019). Endülüslü Muhaddislerin Rihleleri (Hicrî İlk Dört Asır) [Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Dabbî, E. C. A. b. Y. b. A. (1410). Buğyetü’l-Mültemis (1. bs, 1-2). Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî.
• Durmuş, İ. (2020). Muhtasar. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 31). TDV.
• Emin Âşıkkutlu. (1999). İbn Kurkûl. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: (C. 20). TDV.
• Erdoğan, T. (2016). Hadis Usûlü Literatüründe Yerleşik Bir Kabulün Tenkidi: Bir İhtisâr Örneği Olarak İbn Hacer’in Nuhbetü’l-Fiker’i. Turkish Academic Research Review = Türk Akademik Araştırmalar Dergisi, I(1), 49-59.
• Erdoğan, T. (2023). Hadis Usûlü Literatüründe İhtisâr Türünün Karakteristiği. Dîvân, 28(54), 31-72.
• ez-Zehebî, Ş. M. b. A. b. O. (t.y.). Siyeru Alâmi’n-Nübelâ (1. bs, 1-25). Müessesetü’r-Risâle.
• Humeydî, E. A. M. b. E. N. F. (1429/2008). Cezvetü’l-Muktebîs fî Târîhi Ulemâi’l-Endelüs (1. bs). Dâru’l-Garbi’l-İslâmî.
• İbn Beşkuvâl, E.-K. H. b. A. b. M. b. M. (1410). Es-Sılâ (1. bs, 1-3). Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî.
• İbn Habîb, E. M. A. b. H. b. S. S. (1421/2001). Tefsîru Garîbi’l-Muvatta’ (1. bs, 1-2). Mektebetü’l-Ubeykan.
• İbn Hayr, E. B. M. b. H. b. Ö. el-İşbîlî. (2009). Fehresetü İbn Hayr el-İşbilî (1. bs). Dâru’l-Garbi’l-İslâmî.
• İbn Kurkûl, E. E. İ. İ. b. Y. b. İ. (1433). Metâliu’l-Envâr alâ Sıhâhi’l-Âsâr (1. bs, 1-6). Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye.
• İbn Manzûr, E.-F. M. b. M. b. A. el-Ensârî. (t.y.). Lisânü’l-Arab (1-15). Dâru Sâdır.
• İbnu’l-Faradî, E.-V. A. b. M. b. Y. (1429). Târîhu Ulemâi’l-Endelüs (1. bs, 1-2). Dâru’l-Garbi’l-İslâmî.
• Kâdî İyâz, E.-F. İ. b. M. (1433). Meşâriku’l-Envâr alâ Sıhâhi’l-Âsâr (2. bs). Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Kâdî İyâz, E.-F. İ. b. M. (1403/1983). Tertîbü’l-Medârik ve Takrîbü’l-Mesâlik li-Ma’rifeti A’lâmi Mezhebi’l-Mâlik (2. bs, 1-8). Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuuni’l-İslâmiyye.
• Kandemir, M. Y. (1988). Ahfeş. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: C. I (ss. 524-525). TDV.
• Kandemir, M. Y. (2001). Kâdî İyâz. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: C. XXIV. TDV.
• Karagözoğlu, M. M. (2020). Hadis Şerhine Panoramik Bir Bakış. İçinde M. M. Karagözoğlu (Ed.), Hadis Şerh Literatürü I. İFAV.
• Kâtib Çelebi. (t.y.). Keşfü’z-Zunûn (1-2). Dâru İhyâu’t-Türâsi’l-Arabî.
• Kurt, A. V. (1998). Endülüs’de Hadis ve İbn Arabî. İnsan Yayınları.
• Mütercim Âsım Efendi. (2013). Kamusu’l-Muhıt Tercümesi (Mustafa Koç & Eyyüp Tanrıverdi, Çev.; 1-6). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Özdemir, M. (2017). Endülüs Müslümanları (Kültür ve Medeniyet) (4. bs). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özel, A. (1998). Huşenî. Içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: C. XVIII (ss. 421-422). TDV.
• Öztoprak, M. (2012). Endülüs’te Hadis İlminin Gelişim Aşamaları. Marife Dini Araştırmalar Dergisi, 2, Article 2.
• Sakallı, T., & Kara, A. R. (2023). Endülüslü Hadis Şârihlerinin Bazı Fakihlere Yönelik Eleştirileri. Burdur İlahiyat Dergisi, 6, 200-222.
• Sandıkçı, S. K. (2019). İlk Üç Asırda İslam Coğrafyasında Hadis (1. bs). İstanbul : Ensar Neşriyat.
• Sarakustî, E.-K. S. b. H. b. A. (1422/2001). Ed-Delâil fî Garîbi’l-Hadîs. (1-3). Mektebetü’l-Ubeykan.
• Sarakustî, E.-K. S. b. H. b. A. A. E. (1432/2011). Ed-Delâîl alâ Meâni’l-Hadîs bi’ş-Şâhid ve’l-Mesel (1-4). Merkezü’d-Dirâsât ve’l-Ebhâs ve İhyâi’t-Türâs.
• Şahyar, A. E. (2008). Sâbit b. Hazm. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: C. XXXVIII (ss. 351-352). TDV. Tûnekî, M. H. H. (1344). Mu’cemu’l-Musannifın (1-4).
• Türcan, Z. (2020). Hadis Şerh Geleneği: Doğuşu Gelişimi ve Dönüşümü (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi; 522-1). Ankara : Türkiye Diyanet Vakfı.
• Yücel, A. (1998). Humeydî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: C. XVIII (s. 358). TDV.
• Ziriklî. (2002). El-A’lam (15. bs, 1-8). Dâru’l-İlmi’il-Melâyîn.