Was Philosophy Teaching Banned in The Ottoman Madrasa Curriculum?

Yıl 2021, , 221 - 252, 25.03.2021

Ali Bakkal

https://doi.org/10.30622/tarr.870895

Öz

Seventeenth century versatile Ottoman scholar Taşköprüzâde Kātip Çelebi says in his books titled Keşfü’z-zünûn and Mîzânü’l-hak, that Fātih Sultan Mehmed had ordered that the kalam books named Haşiye-i Tecrîd and Şerh-i Mevâkıf should be taught at Semâniye madrasas which were established by him. He also says that these courses were selected among the students who were intending to be faculty member at madrasah according to their capacity on rational and transmitted sciences until the times of Kānuni Suleiman the magnificent. After Kānuni when Ottoman Empire entered the period of pause, the authorities removed those courses from the curriculum because of attitudes developed against philosophy and those courses were considered philosophical instead the courses called Hidāya and Ekmel from fiqh established in the curriculum. He also says that one of the Sheikh-ul-Islam prohibited the teaching of Hikmet, and that philosophical sciences, except for a few, were extinguished after later. In this study, many of Kātib Çelebi’s claims were shown not true, and those courses which were claimed to be abandoned actually were in the programs and there is no such order from any Sheikh-ul-Islam, however, not only philosophy all branches of material sciences were weakened afterward of the 16th century and even a recession were said to be occurred.    

Anahtar Kelimeler

History of Turkish education, Madrasah, Philosophy in the Ottoman, Decline of science in the Ottoman Empire, Abolition of the philosophy course

Osmanlı Medrese Müfredatında Felsefe Kaldırıldı mı?

Öz

On yedinci yüzyılın çok yönlü Osmanlı bilgini Taşköprîzâde Kâtip Çelebi Keşfü’z-zunûn ve Mîzânü’l-hak isimli eserlerinde Fatih Sultan Mehmed’in yaptırdığı Semâniye medreselerinde aslında birer kelâm kitabı olan Haşiye-i Tecrîd ve Şerh-i Mevâkıf adlı eserlerin okutulmasını istediğini, Kanuni Sultan Süleyman zamanına kadar medreselerde müderrislik yapacak olan kişilerin aklî ve naklî ilimlerdeki bilgisi derecesine göre seçildiğini, Kanuni’den sonra ilimlerde duraklama dönemine girildiğini, sonradan gelenlerin “bu dersler felsefiyattır” diyerek Haşiye-i Tecrîd ve Şerh-i Mevâkıf derslerinin kaldırıldığını, bunların yerine fıkıhtan Hidâye ve Ekmel derslerinin okutulmaya devam ettiğini, bu sırada Şeyhülislâm’lardan birinin hikmetin okutulmasını yasakladığını, bundan sonra pek azı dışında felsefî ilimlerin söndüğünü iddia etmiştir. Bu çalışmada Çelebi’nin bu iddialarının çoğunun doğru olmadığı, söz konusu kelam eserlerinin medreselerin kapatılmasına kadar okutulmaya devam ettiği, felsefenin medrese müfredatından çıkarıldığına dair bir fetvanın bulunmadığı, herhangi bir Şeyhülislam’ın da bu hususta bir fetvasına rastlanmadığı, bununla birlikte on altıncı yüzyıldan itibaren sadece felsefede değil, bütün bilim dallarında bir duraklamanın, hatta bir gerilemenin meydana geldiği ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tarih, Osmanlı, Medrese, Din ilimleri, Din bilim ilişkisi, Osmanlı ders müfretadı

Kaynakça

• Adıvar, A. Adnan. Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1982.
• Akgün, Tuncay, “Taşköprülüzâde Ahmed Efendi'ye göre Osmanlı’da Aklî ve Naklî İlimler Ayrımı Bağlamında Felsefe”. Uluslararası Katılımlı Osmanlı Bilim ve Düşünce Tarihi Sempozyumu. ed. M. Fatih Gökçek. (Gümüşhane: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 2014), 389-399.
• Bakkal, Ali. İslâm Astronomi Tarihi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2018.
• Bedir, Murteza. “Düşünce Geleneğinde Naklî İlim Kavramı ve İbn Haldûn”. İslâm Araştırmaları Dergisi 15 (2006), 5-31.
• Bostan, İdris. “Preveze Deniz Muharebesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/343-345. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Coşkun, Vildan S.. “TODERİNİ, Gian Battista”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/208-209. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Ekinci, Ekrem Buğra. “Takiyyüddin ve Yıkılan Rasadhanesi Hakkında Efsaneler”. https://www.ekrembugraekinci.com/article/?ID=566 (Erişim: 07.01.2021)
• Fazlıoğlu, Şükran. “Nebi Efendi-zade’nin Kaside fi el-kutub el-meşhure fi el-ʻulum’una göre bir medrese talebesinin ders ve kitab haritası”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları 1 (2003),191-221.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Manzûme fî tertîb el-kutub fî el-‘ulûm ve Osmanlı Medreseleri’ndeki Ders Kitapları”, Değerler Eğitimi Dergisi 1/1, (Ocak 2003), 97-110.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Taʻlîm ve İrşâd Arasında: Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Ders Müfredatı”. Dîvân İlmî Araştırmalar 18/1 (2005), 115-173.
• Gölcük, Şerafettin & Yurdagür, Metin. “Gelenbevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/552-555. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2008), 25-46.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin (Ed.). Osmanlı Medeniyeti Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: Feza Yayıncılık, 1999.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin – Şeşen, Ramazan - İzgi, Cevat – Akpınar, Cemil – Fazlıoğlu, İhsan. Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: IRCICA Yayınları,1997.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin – Şeşen, Ramazan – Bekar, M. Serdar – Gündüz, Gülcan – Furat, A. Hamdi. Osmanlı Coğrafya Literatürü Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: IRCICA Yayınları, 2000.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin – Şeşen, Ramazan - İzgi, Cevat. Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: IRCICA Yayınları,1999.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin – Şeşen, Ramazan – Bekar, M. Serdar – Gündüz, Gülcan – Bulut, Veysel. Osmanlı Tabiî ve Tatbîkî Bilimler Literatürü Tarihi. 4 Cilt. İstanbul: IRCICA Yayınları, 2006.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin – Şeşen, Ramazan – Bekar, M. Serdar – Gündüz, Gülcan – Bulut, Veysel. Osmanlı Tıbbî Bilimler Literatürü Tarihi. 4 Cilt. İstanbul: IRCICA Yayınları, 2008.
• İpşirli, Mehmet. “Medrese – Osmanlı Dönemi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/327-333. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• İzgi, Cevat. “Osmanlı Medreselerinde Aritmetik ve Cebir Eğitimi ve Okutulan Kitaplar”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 1. Chicago: 1995.
• İzgi, Cevat. Osmanlı Medreselerinde İlim. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Kafadar, Osman. Türkiye’de Kültürel Dönüşümler ve Felsefe Eğitimi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2000.
• Kallek, Cengiz. “el-Hidâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/471-473. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Karlığa, Bekir. “Kādî Mîr Meybûdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/118-119. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. Kâtip Çelebi. Keşfu’z-zunûnʻan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. İstanbul: 1360/1941.
• Kâtip Çelebi. Mîzânü’l-hak fî ihtiyâri’l-Ahak. haz. Orhan Şaik Gökyay. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993.
• Kutluer, İlhan. “Hikmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/503-511. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kutluer, İlhan. “Semerkandî, Mahammed b. Eşref”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/475-476. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Mollaibrahimoğlu, Süleyman. Süleymaniye Kütüphanesi’nde Bulunan Yazma Tefsirler. İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları, 2002.
• Özaydın, Abdülkerim. “Nizâmiye Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/188-191. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Sarıkaya, Yaşar “Osmanlı Medreselerinde Aklî İlimlerin İhmali Meselesi Üzerine Bazı Mülahazalar”. Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim - Milletlerarası Kongresi Tebliğleri. İstanbul 12-15 Nisan 1999. İstanbul: IRCICA Yayınları, 2001, 145-158.
• Sezgin, Fuat. İslam’da Bilim ve Teknik. çev. Abdurrahman Aliy. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) ve T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Ortak Yayını, 2007.
• Sinanoğlu, Mustafa. “el-Mevâkıf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/422-424. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. thk. Ali Dahrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan,1416/1995.
• Topaloğlu, Bekir. “Tecrîdü’l-iʻtikād”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/250-251. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Topdemir, Hüseyin & Unat, Yavuz. Bilim Tarihi. Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2008.
• Turan, Şerafettin. “Hoca Sadeddin Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/196-198. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Yormaz, Abdullah. “Muhalif Bir Metin Nasıl Okunur? Osmanlı Medreselerinde Hidâyetü’l-Hikme”. Dîvân İlmî Araştırmalar 18 (2005/1), 175-192.