واژگان ترکی بکار رفته در تاریخ رشیدی میرزا حیدر دوغلات

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 5, 1545 - 1577, 31.12.2021

İslam Jemeney Behruz Bicbabayi Musa Rahimi

https://doi.org/10.30622/tarr.1016043

Öz

داد و ستد واژگان یکی از نتایج روابط زبانی است و معمولا بین زبان‌هایی که با هم ارتباط دارند اتفاق می‌افتد. زبان¬های ترکی و فارسی علاوه بر همسایگی در جای جای جغرافیای پهناور آسیا با هم تبادلات فرهنگی و واژگانی بسیاری داشته‌اند. میرزا حیدر دوغلات کتاب «تاریخ رشیدی» را در شهر کاشغر مرکز ترکستان شرقی در مورد اتفاقات سال‌های ۱۵۴6-۱۵۴2 تحریر نموده است. از آنجایی که کتاب مذکور در جغرافیای ترکان نوشته شده واژگان و نامهای ترکی بکار رفته در اثر، برای شناخت هرچه بیشتر فرهنگ، تاریخ و گنجیه واژگان ترکی و مشخص کردن درجه و بعد ارتباطی دو زبان فارسی و ترکی بسیار حائز اهمیت است. از نگاهی دیگر چون واژگان ترکی به کار رفته در این اثر در لابلای متون فارسی به وفور یافت می شود، هم برای فهم هر چه بهتر و دقیق¬تر متون زبان فارسی و هم در غنای گنجینه واژگان فارسی سودمند خواهد بود. در پژوهش حاضر واژگان ترکی دخیل در کتاب تاریخ رشیدی لیست شده است. پس از آوردن جمله و صفحه‌ای که کلمات دخیل ترکی در آن به کار رفته شده معنی کلمه مورد نظر نوشته شده است. در نهایت در صورت لزوم معادل واژه را در گویش¬های ترکی قزاقی، ترکیه و آذربایجانی نشان داده شده است. تلفظ واژه¬ها با الفبای لاتینی و با استفاده از قلم IPA نسخه Sil Doulus در داخل کروشه نشان داده شده است.
این حجم از واژگان ترکی در یک اثر فارسی نشان دهنده عمق بسیار زیاد روابط زبانی و فرهنگی بین ترکان و فارس ها است.

Anahtar Kelimeler

تاریخ رشیدی, میرزا حیدر دوغلات, واژگان ترکی, واژگان فارسی, روابط زبانی

Turkish Vocabulary Used in the History of Rashidi of Mirza Heydar Doghlat

Öz

Vocabulary trading is one of the results of linguistic relations which occurs in languages that are interconnected. Turkish and Persian languages, along with neighborhoods in Asia's vast geographic location, have a cultural and lexical offer. In East Turkestan in other words in Kashgar of China, Mirza Haydar Doghlat wrote a historical book entitled “Rashidi History” about the history of 1546-1546 years. Since the book is written in the geography of the Turks and among the Turks, Turkish vocabularies and names used in the work are very important for a better understanding of the culture, history and vocabularies of the Turkish and on the other hand, since these words are used in Persian texts, it will be useful both for the better and more accurate understanding of the texts of Persian language as well as the richness of the treasury of the Persian vocabulary. We’ve also listed the words we recognize Turkish in the Rashidi’s History, the work of Mirza Heydar Doghlat. We showed the sentence and page used in it and then we write the meaning of the word. Finally, if necessary, we will show the equivalent of the word in Kazakh, Turkey and Azerbaijani dialects. The pronunciation of the words is indicated in brackets by the Latin alphabet using the IPA fonts of the Sil Doulus version.
According to ancient Turkish texts, the Turkish language in the early periods was in contact with Chinese, Sogdian and Takhari languages, and in later periods it was closely related to Persian. Most Turkish linguists and Turkologists, considering the historical relations between Turkish and Persian, attach great importance to the relations between these two languages. Since the Turks have lived together with the Iranian Persian tribes for many centuries and have many similarities in terms of religious and cultural beliefs, so the linguistic relations between Turkish and Persian languages have a special place. Today, there are many Turkish words in Persian and vice versa.

Anahtar Kelimeler

Rashidi's History, Mirza Heidar Doghlat, Turkish Vocabulary, Persian Vocabulary, Linguistic Relations

Mirza Haydar Duğlat'ın Raşidi Tarihinde Kullanılan Türkçe Sözcükler

Öz

Kelime alışverişi, dilsel ilişkilerin sonuçlarından biridir ve genellikle ilgili diller arasında gerçekleşir. Türk ve Fars dilleri, geniş Asya coğrafyasının farklı yerlerinde komşu olmanın yanı sıra birçok kültürel ve sözcük alışverişinde de bulunmuşlardır. Mirza Haydar Doğlat, Doğu Türkistan'ın merkezi olan Kaşgar şehrinde 1546-1541 olaylarını anlatan "Raşidi Tarihi" kitabını yazmıştır. Kitap Türk coğrafyasında yazıldığı için kitapta kullanılan Türkçe kelime ve isimler Türkçe kelimelerin kültürünü, tarihini ve hazinelerini anlamak ve Fars ile Türk dilleri arasındaki ilişkiyi tespit etmek açısından oldukça önemlidir. Bir başka açıdan da bu eserde kullanılan Türkçe kelimeler Farsça metinlerde bolca bulunabileceği için hem Farsça metinlerin daha iyi ve daha doğru anlaşılması hem de Farsça kelime hazinesinin zenginliği açısından faydalı olacaktır. Bu çalışmada Raşidi'nin tarih kitabında yer alan Türkçe kelimeler listelenmiştir. Cümle ve Türkçe kelimelerin kullanıldığı sayfa getirildikten sonra kelimenin anlamı yazılmıştır. Son olarak gerektiği zaman Kazak, Türkiye ve Azerbaycan Türk lehçelerinde kelime karşılığı gösterilmiştir. Sil Doulus versiyonu olmak üzere IPA alfabesi kullanılarak kelimelerin telaffuzu parantez içinde verilmiştir. "Raşidi Tarihi"nde kullanılan Türkçe sözcükleri çıkarmak için özgün sözlükleri araştırmak için Dehkhoda'nın 32 ciltlik ansiklopedik sözlüğü başta olmak üzere dört ciltlik Türkçe-Azerice sözlük, Kazakça-Türkçe sözlük, Türk Dil Kurumunun Türkçe sözlüğü kılavuz olarak alınmıştır. Modern Farsça'da Türk ve Moğol unsurları için Gerhard Dorfer’in (Türkische und Mongolische elemente im neupersischen) adlı eseri, on üçüncü yüzyıl öncesi Türkçe sözcükler için Clauson’un etimolojik sözlüğü ve Marti Razenen’in (versuch eines etimologischen wörterbuchs der türksprachen) adlı sözlüğü hareket noktamız olmuştur. Farsça bir eserdeki bu Türkçe kelimeler cildi, Türkler ve Farslar arasındaki dilsel ve kültürel ilişkilerin büyük derinliğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Mirza Haydar Duğlat, Raşidi Tarihi, Farsça Sözvarlığı, Türkçe Sözvarlığı, Dil İlişkileri

Kaynakça

• Ağbaba, N. (2013). “Fars Dilinde Türk Dilinden Alıntı Sözcüker”, Turkish Studies, Volume 8/1, s. 667-675.
• Aydinlu, S. (2017). “A Look at the Turkish Words of Ferdowsi Shahnameh”, Textology of Persian Literature,Faculty of Literature and Humanities, University of Isfahan, New Volume, No. 2, (Consecutive 34), Summer 2017, p. 11-36
• Balcı, M. (2014). Türkçe Farsça İlişkileri Türkçenin Farsça Üzerindeki Etkilerine Dair Bir İnceleme, Konya.
• Bolganbayev, E.; Bayınkol K. vb. (1999). Kazak Tilinin Sözdigi, Dayk Pres Yay., Almatı.
• Dehkhoda, A. A. (1993). Dictionary, Tehran: University of Tehran press.
• Doerfer, G. (1963-1975). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen I-IV, Wisebaden.
• Ekler, S. (2009). “Türkçe Farsça ilişkilerine ses, biçim ve tümcebilgisi düzeylerinde eşzamanlı genel bir bakış”, Turcologica 79, Essays on Turkish Linguistics. S.373-382.
• Ershadifard, A. (2000). Dictionary of Turkish Vocabulary in Perisan Language and Literature, Ardebil: Bagh Andisheh Publications.
• Gülensoy, T. (1975). “Yaşayan Farsça ve Arapçadaki Türkçe Kelimeler Üzerine Notlar”, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi, TDED, C. XXI, s. 127-157. Kazakh tilinin sözdigi (1999). Almaty: Ahmet Baytursun til institutu.
• Kızılözen, C. (2019). “Türkçe T- ~ K- Denkiliğin Farsçadaki izleri”, Rumeli’de Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, S. 14, ss. 33-54.
• Kızılözen, C. (2019). “Türk – Fars Dil İlişkisinde Bir Alan-Dilbilim Örneği: Ben / Men Zamiri”, Karadeniz Araştırmaları: Balkan, Kafkas, Doğu Avrupa ve Anadolu İncelemeleri Dergisi, S. XVI/61, ss. 93-101.
• Kızılözen, C. (2004). İslam Öncesi Türk Fars Dilleri Kelime İlişkisi, Danışman: Ahmet Bican Ercilasun, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Maleki, E. (2013). “Türk Kültür ve Dilinin Fars Kültür ve Diliyle Etkileşimi”, Türkiye Sosyal Bilimler Araştırmalar Dergisi, Yıl: 17, Sayı: 3, ss. 129-149. Mirza Muhammed Haydar Duğlat (2015). “Tarih-i Raşidi, parsi tilinen audargan”, Dr. Islam Zhemeney, Almaty.
• Mousavi, M. (2005). “Turksih and Mogul Vocabulary of History of Jahangosha-ye Jovaini”, Ayne-e Miras, Third and forth number, (Consecutive 30-31), p. 57-89.
• Orucov, E., Behruz A., Nergiz R. (2006). “Azerbaycan Dilinin İzahlı Lügati”, Bakü.
• Qazaq tilinin tusindirme sozdigi (1974). Qazaq SSr Gylym akademyassy. Til bilibmi instituty.
• M. M. Haydar D. (2014), “Tarikh-i Rashidi” Edited: Islam Zhemeney, Taraz: Taraz Univercity.
• Rezaei, M. (2017). “Farsçadaki Türkçe Sözcüklerin Gelişim Sürecine Dair Bazı Tespitler”, Modern Türklük Araştırmalar Dergisi (MTAD), Cilt 14, Sayı 2, ss. 56-73.
• Türkçe Sözlük (2005). Ankara: TDK yayınları.
• Zare Shahmarasi, P. (2013). Dictionary of Turkish Vocabulary in Persian and Arabic, Tehran: Takderakht Publications. Zerinezade, H. (1962). Fars Dilinde Azerbaycan Sözleri, Baku.