The Perception of Zeydiyya in Abu’l Qasım al-Belhi’s Article

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 2, 449 - 471, 28.06.2022

Nilüfer Öztürk Kocabıyık , Tolgonay Adılcan Kızı , Hatice Teber

https://doi.org/10.30622/tarr.1127529

Öz

The first three centuries after the death of the Prophet is of great importance for the history of Islamic sects. In the said period, which is also called the formation period of Islamic thought, the foundations of certain schools of thought were laid, some of which disappeared over time, but a large part of which continues to exist until today. In this process, where the sects have not yet fully formed, there may be some interactions between the schools, as well as the sectarian affiliation of the prominent people can be a matter of discussion. In terms of enlightening the emergence and development processes of sects in a healthier way, the information given by the members of the sect about other sects in the works of the first period is of great importance as well as the information they give about themselves. Considering that Abu al-Qasim al-Balkhi al-Kabî died in 319/931, his works are also among the classical sources for the history of sects. Al-Kabî’s work named al-Maqalat, which has been revealed and published in the last period, contains extremely valuable information for the history of the early periords of sects. This work is important for al-Zaydiyya as well as understanding Mutazili views. Considering that Abu al-Qasim al-Balkhi al-Kabî died in 319/931, his works are also among the classical sources for the history of sects. Al-Kabî’s work named al-Maqalat, which has been revealed and published in the last period, contains extremely valuable information for the history of the early periords of sects. This work is important for al-Zaydiyya as well as understanding Mutazili views. The theological dimension and historical course of the relationship between al-Zaydiyya and al-Mutazila have always been the subject of discussion. Although there are claims that Zaydiyya was influenced by Mu'tazila as of its emergence, it is seen that Zaydiyya was an independent sect as of its birth, but there was an interaction between the two sects in the later period. At this point, we believe that the views of al-Kabî, one of the early al-Mutazilite scholars, on Zaydiyya are important in terms of both a better understanding of Zaydiyya and showing the historical process of relationship between al-Zaydiyya and al-Mutazila.

Anahtar Kelimeler

Islamic Thought, al-Ka'bi, al-Balhi, al-Makalat, Zaydiyya

Ebü’l-Kasım el-Belhi’nin Makalat’ında Zeydiyye Algısı

Öz

İslam düşüncesinin teşekkül dönemi olarak da isimlendirilen yaklaşık ilk üç yüz yıllık dönem İslam mezhepleri tarihi açısından büyük önem arz etmektedir. Söz konusu dönemde bir kısmı zamanla kaybolan ancak büyük bir kısmı varlığını günümüze kadar devam ettiren belli başlı düşünce ekollerinin temelleri atılmıştır. Mezheplerin henüz tam olarak teşekkülünü tamamlamadığı bu süreçte ekoller arasında bir takım etkileşimler olabildiği gibi önde gelen şahısların mezhebi aidiyetleri de tartışma konusu olabilmektedir. Mezheplerin ortaya çıkışı ve gelişim süreçlerinin daha sağlıklı olarak aydınlatılabilmesi açısından ilk döneme ait eserlerde mezhep mensuplarının kendileri hakkında verdikleri bilgiler kadar diğer mezhepler hakkında verdikleri bilgiler de büyük öneme sahiptir. Ebü’l-Kasım el-Belhi el-Kâ’bî’nin 319/931 yılında vefat ettiği dikkate alındığında onun eserleri de mezhepler tarihi açısından klasik kaynaklar arasında yer almaktadır. Kâ’bî’nin son dönemde ortaya çıkan ve tahkik edilerek neşredilen Makalat isimli eseri ilk dönem mezhepler tarihi açısından son derece kıymetli bilgileri ihtiva etmektedir. Bu eser Mu’tezili fikirlerin anlaşılmasının yanı sıra Zeydiyye açısından da önemlidir. Ebü’l-Kasım el-Belhi el-Kâ’bî’nin 319/931 yılında vefat ettiği dikkate alındığında onun eserleri de mezhepler tarihi açısından klasik kaynaklar arasında yer almaktadır. Kâ’bî’nin son dönemde ortaya çıkan ve tahkik edilerek neşredilen Makalat isimli eseri ilk dönem mezhepler tarihi açısından son derece kıymetli bilgileri ihtiva etmektedir. Bu eser Mu’tezili fikirlerin anlaşılmasının yanı sıra Zeydiyye açısından da önemlidir. Zeydiyye-Mu’tezile arasındaki ilişkinin itikadi boyutu ve tarihsel seyri her zaman tartışma konusu olmuştur. Fıkhi konulardaki görüşleri ile Hanefi mezhebine yakın olarak tasnif edilen Zeydiyye itikadi açıdan da her zaman Mu’tezile ile birlikte anılmaktadır. Zeydiyye’nin ortaya çıkışı itibariyle Mu’tezile’den etkilendiği iddiaları olsa da Zeydiyye’nin doğuşu itibariyle bağımsız bir mezhep olduğu ancak sonraki süreçte iki mezhep arasında etkileşim olduğu görülmektedir. Bu noktada erken dönem Mu’tezilî âlimlerinden olan Ebü’l-Kasım el-Kâ’bî’nin Zeydiyye konusundaki görüşlerinin hem Zeydiyye’nin daha sağlıklı anlaşılması hem de Zeydiyye-Mu’tezile ilişkisinin tarihi sürecini göstermesi açısından önemli olduğu kanaatindeyiz.

Anahtar Kelimeler

İslam Düşüncesi, Ka'bi, Belhi, Makalat, Zeydiyye

Kaynakça

• Ahmed Mahmud Suphi, ez-Zeydiyye, Kahire 1984.
• El-Alevî, Ali b. Muhammed b. Ubeydullah (1972). Sîretü’l-Hâdî ile’l-Hakk Yahyâ b. Hüseyin, thk. Süheyl Zekkâr, Beyrut.
• El-Amerrecî, Ahmed Şevki İbrahim (2000). el-Hayâtu’s-Siyâsiyye ve’l-Fikriyye li’z-Zeydiyye fi’l-Meşriki’l-İslamî, Kahire.
• Aydınlı, Osman (2010). Akılcı Din Söylemi Farklı Yönleriyle Mu’tezile Ekolü, Hitit Kitap Yayınları, Çorum.
• Bağdâdî, Ebu Mansur Abdülkahir b. Tahir b. Muhammed et-Temimi el-İsferayini (1346/1928). Kitâbu Usûlu’d-Dîn, İstanbul.
• _______________ (1991). Mezhepler Arasındaki Farklar, çev. E.R. Fığlalı, Ankara.
• Bebek, Adil “Kâ’bî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.24, İstanbul 2001, s.27.
• El-Belazuri, Ahmed b. Yahya b. Cabir (1978). Ensabu'l-Eşraf , thk. Süheyl Zekkar, Beyrut.
• Ebû’l-Kâsım el-Kâ’bî Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî (2000/1421). Kabûlu’l-Ahbâr ve Ma’rifetü’r-Rical, thk. Ebû Amr el-Hüseyni b. Ömer b. Abdürrahim, Dârü’l- Kütübi’l-lmiyye, Beyrut.
• Ebû’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Kâ’bî el-Belhî (2018). Kitâbu’l-Makālât ve Me’ahû Uyûnu’l-Mesâil ve’l-Cevâbât, Tahkîk: Hüseyin Hansu- Râcih Kurdî- AbdulHamîd Kurdî, Kuramer- Dâru’l-Feth, İstanbul Amman.
• Ebü’l-Kasım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd Belhî Kâ‘bî (2007/1428). Tefsiru Ebi’l-Kâsım el-Ka’bî el-Belhî, Cem’ ve İ’dad ve Thk. Hıdr Muhammed Nebhâ, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.
• Bulut, Halil İbrahim (2018). İslam Mezhepleri Tarihi, Ankara: Bilay Yayınları.
• El-Curafî, Abdullah b. Abdilkerim el-Yemenî (1987). el-Muktetaf min Târîhi’l-Yemen, thk. Zeyd b. Ali el-Vezîr, Beyrut.
• Çelik, Taha (2009). Ebü’l-Kâsım el-Ka’bi el-Belhi ve Kabûlu’l-Ahbâr ve Ma’rifetü’r-Rical Adlı Eseri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Konya.
• Ed-Dineveri, Ebu Hanife Ahmed b. Davud (1888). Ahbaru't-Tıval, thk. Vilademir Circus, Leyden.
• Emir Hüseyin b. Bedruddin (1995). el-Ikdu's-Semin fi Ma'rifeti Rabbi'l-Alemin, thk. Yahya Salim izzan, Sa'da.
• El-Eşari, Ebu'I-Hasan, Ali b. İsmail (1980). Kitabu Makalati'l-İslamiyyin ve İhtilafu’l-Musallin, thk. Helmut Ritter Wiesbaden.
• Fığlalı, Ethem Ruhi (2004). Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, İzmir.
• Gökalp, Yusuf (2014a). Şii Gelenekte Alternatif Bir İktidar Mücadelesi-Erken Dönem Zeydilik, Ankara: Araştırma yayınları;
• Gökalp, Yusuf (2019). “Zeydiliğin MezhEbî Kimliğe Kavuşmasında Yemen Sürecinin Önemi” Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlmi Dergi, sayı 27, ss. 39-61.
• Gökalp, Yusuf (1999). Zeydîlik ve Taberistan’da Yayılışı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, AÜSBE.
• Gökalp, Yusuf (2014b). Zeydi Düşüncenin Tarihsel Gelişimi 6-7/12-13. Yüzyıllar, Adana, Giriş Dijital Baskı Merkezi.
• Gökalp, Yusuf (2007a). “Zeydiyye MezhEbînin Doğuşu, Teşekkül Süreci ve Tarihçesi”, ÇÜİFD., c. 7, sayı 2, ss. 55-92.
• Gökalp, Yusuf (2007b). “Zeydiyye MezhEbînin Görüşleri, Kültürel Mirası ve islam Düşüncesine Katkıları”, ÇÜİFD., c. 7, sayı 2, ss. 95-111.
• El-Hâdî ile’l-Hak Yahya b. Hüseyin (2001). Kitâbu Usûlü’d-Dîn Akîdetü Ehl-i Beyti’t-Tâhirîn, Sa’da.
• El-Hâdî ile’l-Hak Yahya b. Hüseyin, Kitâbu fîhi Ma’rifetullah, (Mecmûu Resâili’l-İmam el-Hâdî içerisinde).
• El-Hâdî İlelhak, Yahya b. el-Hüseyin (2001). Mecmûu’r-resâili’l-İmâm Hâdî İlelhakkı’l-Kavîm Yahya b. el-Hüseyin b. el-Kâsım b. İbrâhîm -er-Resâilu’l-usûliyye-. thk. Abdullah b. Muhammed eş-Şâzelî. Amman-Sa’de: Müessesetu’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye.
• Hasan Hudayrî Ahmed (1996). Kıyâmu’d-Devle Zeydiyye fi’l-Yemen, Kahire.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sabit, Târîhu Bağdâd ev Medîneti’s-Selâm, Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, tsz., IX/384.
• Hayyat, Ebû’l-Hüseyin Abdurrahim b. Muhammed b. Osman (1957). Kitâbu’l-İntisâr ve’r-Rettu alâ Râvendiyi’l-Mulhid, thk. Albert Nasri Nader, Beyrut.
• İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim (1967), el-İmame ve's-Siyase, thk M. ez-Zeyni Kahire.
• İsferâyinî, Şehfur b. Tâhir Ebu Muzaffer (1988). et-Tabsîr fi’d-Dîn ve Temyîzu’lFırkati’n-Nâciyeti ani’l-Firakı’l-Hâlıkin,(thk. Muhammed Zahid elKevserî) Beyrut.
• Kâdı Abdulcebbâr, Ebû’l-Hasan el-Hemedânî el-Esedâbâdî (1974). Fazlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile, nşr: Fuad Seyyid, Tunus.
• Kalaycı, Mehmet (2013). Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara.
• Kâsım b. Muhammed, Mansur Billâh Ali (2000). Kitâbu’l-Esâs li Akâidi’l-Ekyâs, thk. Muhammed Kâsım Abdullah el-Hâşimî, Sa’da.
• Koç, Zeynep Hümeyra (2021). Ebû’l-Kâsım El-Kâ’bî El-Belhî’de Bilgi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kutlu, Sönmez, Mezhepler Tarihine Giriş, İstanbul, 2008.
• el-Mesudî, Ebî’l-Hasan Ali b. Hüseyin (1997). Murûcu’z-Zeheb ve Meâdînu’l-Cevher, thk. Saîd Muhammed el-Lehham, Beyrut.
• Mâtürîdî, Ebû Mansur (2015). Kitâbü’t-Tevhîd, Çev. Bekir Topaloğlu, İsam Yayınları, İstanbul.
• Mesûdî, Ali b. Hüseyin (1384/1964). Mürûcu’z-Zeheb, (thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid), Kahire.
• El-Muhallî, Hasan Hüsamuddîn Humeyd b. Ahmed (Trz). Kitâbu Hadâiki’l-Verdiyye fî Menâkıbı Eimmeti’z-Zeydiyye, Yazmadan Tıpkı Basım.
• Muhammed b. el-Kâsım b. İbrahim (2001). Usulu's-Semaniyye, thk. Ab. Hamud el-lzzi, Amman.
• Mustafa Salim (1993). Tekvînü’l-Yemeni’l-Hadis, Kahire.
• En-Naşi el- Ekber (1971). Mesailu'l-İmame ve Muktetafat mine’l- Kitabi'l-Evsat fi'l-Makalat (Usulu'n-Nihal), thk. Jojef Van Ess, Beyrut.
• Neşvanu'I-Himyeri, Ebu Said (1948). el-Huru'l-Iyn, Kahire.
• En-Nevbahti, Ebu Muhammed el-Hasan b. Musa (1936). Fıraku'ş-Şia, Necef.
• Onat, Hasan (1993). Erneviler Devri Şii Hareketleri ve Günümüz Şiiliği, Ankara.
• Er-Rassâs, Ahmed b. El-Hasan (1971). Misbahu'l-Ulum fi Ma'rifeti Hayyi'l-Kayyum el-Ma'ruf bi Selasine Mesele, thk. M.A. Kafafı, Beyrut.
• Er-Ressî, Kâsım b. İbrâhim b. İsmâil (1971). el-Usûlu’l-Ḫamse. Resâilu’l-‘adl ve’t-tevḥîd. nşr. Muhammed Ammara. Kâhire: Dâru’l-Hilâl.
• Eş-Şehristânî, Muhammed b. Abdilkerim (1996). el-Milel ve'n-Nihal, thk. F. Bedran, Beyrut.
• Et-Taberi, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir (1939). Tarihu'l-Umem ve'l-Muluk, Kahire.
• Teber, Hatice (2014). “Haricî Gelenekte Nahvî ve Lügavî Tefsir -Tefsiru Kitabillahi’l-Aziz Örneği-, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: XIV, sayı: 1, s. 291-306.
• Ümit, Mehmet (2010). Zeydiyye-Mu’tezile Etkileşimi, İstanbul: İsam Yayınları.
• Ümit, Mehmet (2020). “Zeydilik”, İslam Mezhepleri Tarihi, Ed. Saffet Sarıkaya-Mehmet Ümit, Ankara: Nobel Yayınları.
• Ümit, Mehmet (Bahar 2011). “Hazar Zeydîleri ve Mu’tezilîler”, İslâmî İlimler Dergisi 6/1, ss. 231-254.
• Watt, W. Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, Çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara 1981.
• Yahya b. Hüseyin b. Kâsım b. Muhammed (1986). Gayetü'f-Emani fi Ahbari’l- Katri'l-Yemani, thk. S. A. Asur, Kahire.
• El-Yakubi, Ahmed b. Ya ku b b. Cafer b. Vehb (1960). Tarihu'l-Yakubi, Beyrut.
• Yaşaroğlu, Hasan (2012). Taberistan Zeydîleri, Ankara.
• El-Yemânî, Tâcuddîn Abdulbâkî b. Abdilmecîd (1965). Târîhu’l-Yemen el-Müsemmâ Behcetü’z-zaman fî Târîhi’l-Yemen, thk. Mustafa Hicâzî, Beyrut.