Yanyalı Hâfız Refîʽ Efendi’nin Manzum Nakşî-Hâlidî Silsile-nâmesi

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 3, 656 - 676, 29.09.2022

Atila Gökdemir

https://doi.org/10.30622/tarr.1151957

Öz

Silsile-nâmeler, bir sülalenin, neslin, meslek erbabının hiyerarşik yapısını ya da tarikatın şeceresini gösteren yazılı vesikalardır. Türk İslâm edebiyatı sahasındaki şairler, diğer edebî türler kadar yoğun olmasa da, manzum silsile-nâme türünde eserler kaleme almıştır. Bu edebî türe, bizzat meşihat makamında bulunan veyahut bir tarikata müntesip şairler daha fazla ilgi göstermişlerdir. Ekseriyetle mesnevî, kasîde veya kıtʽa nazım şekliyle yazılan manzum silsile-nâmelerin bir kısmı müstakil eser iken bazıları tasavvufî bir eserin veyahut bir divanın içerisinde yer almaktadır. Padişahlar, vezirler, seyyid ve şerifler ile çeşitli meslek erbabının silsilelerini ihtiva eden silsile-nâmeler de bulunmakla beraber, bu manzûmelerin çoğunlukla tasavvufî muhtevalı oldukları görülmektedir. Bu yönüyle silsile-nâmeler, Türk İslâm edebiyatının biyografik eserleri arasında yer almakta ve özellikle tasavvuf tarihine ışık tutan temel kaynak vazifesi icra etmektedirler. Dinî-tasavvufî-didaktik eserler grubuna dâhil olan silsile-nâmelerin yazılış gayesi, tarikatın postnişinleri hakkında müntesipleri bilgilendirmek olup sanatsal kaygılar ile estetik duygular uyandırma çabası geri planda kaldığı için aruz kusurlarının bulunması ekseriyetle karşılaşılan bir durumdur. Bu çalışmada, 19. asır müellif ve mutasavvıflarından Mekteb-i Sultânî muallimi Yanyalı Hâfız Abdussamed Refîʽ Efendi’nin Rehber-i Hak isimli tasavvufî eserinde yer alan manzum Nakşibendî-Hâlidî silsile-nâmesi incelenecektir. İlk olarak manzumenin ismi, yazılış tarihi ve sebebi ele alınacak; yaşadığı dönemde muallimlik vazifesinin yanında tasavvuf, akâid, tecvid, sarf vb. sahalarda kaleme aldığı eserler ve irşat faaliyetleriyle ön plana çıkan Yanyalı Hâfız Abdussamed Refîʽ Efendi’nin hayatı ve tasavvufî şahsiyeti ile ilgili tespitler paylaşılacaktır. Akabinde, müntesiplere Nakşî/Hâlidî postnişinlerini -belirgin hususiyetlerini ön plana çıkarmak suretiyle- öğretmek gayesine matuf olarak kaleme alınan silsile-nâmenin şekil ve muhteva incelemesi yapılacaktır. Son olarak ise, manzumenin transkripsiyonlu metni verilecektir. Hâlidîlik ile ilgili önemli bilgileri ihtiva eden ve bu yönüyle 19. asır tasavvuf tarihi hakkındaki çalışmalara katkıda bulunacağı düşünülen bu çalışma, silsile-nâme türüne ait bir manzumenin ortaya konulması bakımından önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Silsilename, Hafız Refi Efendi, Hazergradlı Feyzullah Efendi, Halidilik

Poetic Naqshi-Khalidi Silsilename of Yanyalı Hafız Refîʽ Efendi

Öz

Silsilenames are written documents pointing out the hierarchical structure of a dynasty, generation, professional or the genealogy of a sect. Poets in the field of Turkish Islamic literature wrote works in verse silsilename, although not as intense as other literary genres. Poets who were in the position of sheikh or who belonged to a sect showed more interest in this literary genre. While some of the verse silsilenames, which are mostly written in mathnawi, qasida or qitʽa style, are standalone works, some of them are included in a sufi book or a diwan. Although there are silsilenames containing the successions of sultans, viziers, sayyids and sheriffs and various professionals, it is seen that these poems mostly have a mystical content. In this respect, silsilenames are among the biographical works of Turkish Islamic literature and serve as the main source that sheds light on the history of Sufism in particular. The purpose of writing the silsile-names, which are included in the religious-mystical-didactic works group, is to inform the followers about the followers of the sect, and since the effort to arouse artistic concerns and aesthetic feelings remains in the background, it is often encountered that there are defects in aruz prosody. In this study, the verse Nakşibendî-Hâlidî silsilename, which is included in 19th century author and mystic Mekteb-i Sultani teacher Yanyalı Hâfız Abdussamed Refîʽ Efendi’s mystical book named Rehber-i Hak, will be examined. In the study, first of all, the name of the poem, the date of its writing and the reason will be discussed. The identifications about the life and mystical personality of Yanyalı Hâfız Abdussamed Refîʽ Efendi, who came to the forefront with the books he wrote in the fields of sufism, creed, tajwid, sarf, etc.and his guidance activities, will be shared. Afterwards, the form and content of the silsilename, which was written with the aim of teaching the followers of Naqshi/Khâlidî sheiks by emphasizing their distinctive features, will be examined. Finally, the transcript of the verse will be given. This study, which contains important information about Khalidiyya and is thought to contribute to the studies on the history of Sufism in the 19th century, is important in terms of revealing a poem belonging to the silsile-name type.

Anahtar Kelimeler

Turkish İslamic Literature, Hafız refi Efendi, Silsilename, Hazergradlı Feyzullah Efendi, Khalidiyya

Kaynakça

• Ayğan, A. (2017). Osmanlılarda Silsile Geleneği ve Resimli Hanedan Silsilenameleri. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.
• Donuk, S. (2020). Türk Edebiyatında Silsilenâme ve Seyyid Ahmed Cezbî’nin Câmiʽu’s-Silsile Adlı Silsilenâmesi. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature 6(1), 16-36.
• Faruk, F. (2022). Kuloğlu Hacı İlyas’ın Manzum Halvetî Uşşâkî Silsile-nâmesi. Dergiabant 10(1), 177-192.
• Kiel, M. (2013). Yanya. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (c. 43, ss. 317-321). TDV Yayınları.
• Kiremitçi, F. (2018).Menâkıbnâme ve Silsilenâme Türlerinin Manzum Bir Örneği: Kürkçübaşızâde Ali’nin “Silsiletü’n-Nûr Adlı Mesnevîsi. Asos Journal (74), 137-180.
• Mutçalı, S. (2012). Arapça-Türkçe Sözlük. Dağarcık Yayınları: İstanbul.
• Öztoprak, N.-Özkat, M. (2021). Hâfız Cemâlî’nin Silsile-nâme-i Tarîkat-ı Aliyye-i Uşşâkî Adlı Muvaşşah Manzumesi. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (26), 448-490.
• Pakalın, M. Z. (2008). Sicill-i Osmani zeyli son devir Osmanlı meşhurları ansiklopedisi. (haz. Mustafa Keskin). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Piku, A. (2020). Osmanlı döneminde Arnavut asıllı müelliflerin Kur’an ilimleri ve tefsir alanındaki çalışmaları. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi.
• Sâmi, Ş. (1317). Kâmûs-i Türkî. Dersaadet Matbaası: İstanbul.
• Tosun, N. Silsile. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (c. 37, ss. 206-207). TDV Yayınları.
• Tüfekçi, H. (2022). Muhammed Vahyî Efendi’nin Gçzden Kaçmış Bir Manzûmesi: Sünbüliyye Silsile-nâmesi. CUJOSS Faculty of Letters Journal of Social Sciences 46(1), 123-138.
• Tâhir, B. M. (1975). Osmanlı müellifleri. (haz. A. Fikri Yavuz-İsmail Özen). Meral Yayınevi.
• Toprak, M. S. (2006). Ali b. Osman Siraceddin el-Ûşî: hayatı ve eserleri. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (23), 65-86.
• Usta, M. (2006). Tabîbzâde Mehmed Şükrî Efendi ve Silsilenâme-i Sûfiyyeİsimli Eseri. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi.