Nizâmülmülk Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 1, 231 - 245, 25.03.2023

Burcu Öztürk Genç

https://doi.org/10.30622/tarr.1242276

Öz

Tarihte var olmuş tüm liderlerin, düşünürlerin, askerlerin ya da sanatçıların ölümlerinden sonra ne kadar süre hatırlanacakları, onların geleceğe bıraktığı miras ile ilişkilidir. Türk tarihinin önemli devlet adamlarından ve düşünürlerinden biri olan Nizâmülmülk’ün vefatından 931 sene geçmiş olmasına rağmen, hakkında hâlâ birçok akademik yayın yapıldığı ve isminden saygıyla bahsedildiği görülmektedir. Selçuklu devletine 29 yıl vezirlik yapmış olan Nizâmülmülk, askeri ikta sistemini oluşturmuş, divan ve saray teşkilatını düzenlemiştir. Onun getirdiği bu yenillikler ardılı olan Türk devletleri tarafından da devam ettirilmiştir. Bu sebeple Türk idari teşkilatının kurucuları arasında ismi zikredilen Nizâmülmülk, bir devlet adamı olmasının yanında ilim ile de ilgilenmiştir. Hicri 467. yılda Sultan Melikşahla beraber astronomi bilginlerinin bir araya gelmesini sağlayan Nizâmülmülk, Sultan Melikşah’ın Celâlüddevle lâkabına nisbetle Celâlî takvimi adı verilen bir takvim düzenlenmesini sağlamıştır. Dönemin siyasi karışıklıkları neticesinde ehlisünnet ilmini canlı tutmak ve geliştirmek amacıyla kendi adıyla anılan Nizâmiye Medreseleri’ni kurmuştur. Türk dünyasına kattığı tüm bu idari ve ilmi değerlerin yanında gelecek hükümdarlara yol gösteren bir de siyasetnâme yazmıştır. Melikşah’ın isteği ile hazırladığı “Siyasetnâme” adlı eserinde devletin oluşumu, işleyişi, kurumları ile kurumların aksayan tarafları ve alınacak tedbirler hakkında günümüzde de etkisi hâlâ süren öğütler vermektedir. Türk dünyasına siyasi, askeri ve ilmi katkıları olan Nizâmülmülk’ün hakkında çeşitli bilim dallarında sayısız akademik çalışma yapılmıştır. Ancak bu çalışmaları sunan bir bibliyografya bulunmamaktadır. Oysaki akademik çalışma yapmak isteyen araştırmacılar öncelikle araştırmayı planladıkları konunun daha önce çalışılıp çalışılmadığını tespit etmeleri gerekmektedir. Çalışma konusu ile ilgili kaynakların listesine ulaşmak bu sebeple elzemdir. Bu nedenle bibliyografya çalışmaları araştırmacıların ilgi duydukları konuyla ilgili ilk müracaat ettikleri kaynakların başında gelmektedir. Selçuklular hakkında 2006’da Fazlı Konuş tarafından “Selçuklular Bibliyografyası” adlı bir kitap yayınlanmıştır. Ancak bu kitapta vezir Nizâmülmülk hakkında ayrı bir bölüm bulunmamaktadır. Bu çalışmada ise doğrudan ya da çalışmanın büyük kısmında Nizâmülmülk’ü ele alan kitap, kitap bölümü, lisans üstü çalışmalar, makale, bildiri vb. gibi eserler incelenip bunların tam künyeleri verilmiştir. Konu hakkında pek çok araştırma yapılmış olmasına rağmen bu çalışmaları kapsayan derli toplu bir bibliyografya bulunmadığından dolayı bu çalışma türünün ilk örneğini oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Nizâmülmülk, Siyasetname, Bibliyografya, Vezir, the Book of Advice (Siyasatnama)

A Bibliographic Essay on Nizâmülmülk

Öz

How long the leaders, thinkers, soldiers or artists who have existed in history will be remembered after their death is related to the legacies they leave for the future. Although it has been 931 years since the death of Nizamülmülk, one of the important statesmen and thinkers of Turkish history, it is seen that many academic publications are still made about him name is mentioned respectfully. Nizamülmülk, who served as a vizier to the Seljuk state for 29 years, created the military iqta system and organized the divan and palace organization. These innovations brought by him were continued by the successor Turkish states. For this reason, Nizamülmülk is among the founders of the Turkish administrative organization. Besides being a statesman, Nizamülmülk was also interested in science. Nizamülmülk, who brought together astronomy scholars together with Sultan Melikşah in the 467th year of the Hijri, ensured the arrangement of a calendar called the Celâlî calendar in relation to Sultan Melikşah's nickname of Celâlüddevle. As a result of the political turmoil of the period, he established the Nizamiye Madrasahs, which are named after him, in order to keep alive and develop the science of the Sunni. In addition to all these administrative and scientific values that he added to the Turkish world, Nizamülmülk also wrote a book of advice that guides future rulers. In his work "Siyasetnâme," which was commissioned by Melikşah, Nizamülmülk provides advice on the formation and functioning of the state, its institutions, and the weaknesses of those institutions, as well as measures that can be taken to address them. These insights continue to have relevance today.Numerous academic studies have been carried out in various branches of science about Nizamülmülk, who made political, military and scientific contributions to the Turkish world. However, there is no bibliography presenting these studies. However, researchers who want to conduct academic studies must first determine whether the subject they plan to research has been studied before. For this reason, it is essential to reach the list of resources related to the subject of the study. For this reason, bibliography studies are one of the first resources that researchers refer to on the subject they are interested in. A book titled "Seljuks Bibliography" was published by Fazlı Talk about Seljuks in 2006. However, this book has no separate chapter about the vizier Nizamülmülk. This study includes the book, book chapter, postgraduate studies, articles, papers, etc., which directly deal with Nizamülmülk. The works such as these were examined and their full tags were given. Although there are many studies on the subject in Turkey, this study constitutes the first example of its kind, since no compact bibliography covers these studies.

Anahtar Kelimeler

Nizâmülmülk, the Book of Advice (Siyasatnama), bibliography, vizier, Seljuk State

Kaynakça

• Acındı, Ö. (2006). Siyâsetnâme ve Kutatgu Biligde Halk Anlayışlarının Karşılaştırılması. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Niğde: Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Altıntaş, R. (2019). Cüveynî’nin Vezir Nizâmülmülk’e Sunduğu El-Akîdetü’n-Nizâmiyye Adlı Eserinin Değerlendirilmesi. (İç.) M. K. Arıcan, M. E. Kala ve M. Tuğrul (ed). Bilge Vezir Nizâmülmülk, Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Altunöz, Y. (2005). Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’i ve Nizâmülmülk’ün Siyâsetnâmesi Işığında Türk Hâkimiyet Anlayışı. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aygün, V. (2006), Kâşgarlı Mahmûd, Balasagunlu Yusuf ve Nizâmülmülk’e Göre Türk Ordusu, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ayık, C. (2016). Kutadgu Bilig ve Siyâsetnâme'de Ahlak Siyaset İlişkisi (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ghazali, A. (1992). Economic Thought of Nizâm al-Mulk al-Tusi’ in Abul-Hasan M. Sadiq and Aidit Ghazali (eds.), Readings in Islamic Economic Thought, Kuala Lumpur: Longman Malaysia, pp. 74-87.
• Gökcan, Ö. (2018). Machiavelli ve Nizâmülmülk’te Devlet Yönetimi: Hükümdar (Prens) ve Siyasetname Üzerine Karşılaştırmalı Bir Analiz. Munzur Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, VI. cilt, 12. sayı, 25-47.
• Gökmen, G. (2019). Emîrüşşü’arâ Mu’izzî Dîvânı’nda Nizâmülmülk Methiyeleri. (iç.) M. K. Arıcan, M. E. Kala ve M. Tuğrul (ed.) Bilge Vezir Nizâmülmülk, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Gözel, A. (2019). Selçuklu ve Osmanlı Devleti’nde Devlet Adamının Siyaset Filozofu Olarak Portresi (Nizâmülmülk ve Lütfi Paşa Örneği). (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gözel, A. (2021). Büyük Selçuklu Devri Siyâsetnâmelerinde Vezâret: Nizâmülmülk, Gazzâlî ve Keykâvus Örneği İstanbul: 9. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı- II, II. cilt [Felsefe-Hukuk-İktisat-İletişim-İslamcı Dergiler Projesi (İDP)-İşletme], 15-34.
• Haddadî, Murad, Nakd-ı Derûnî-yi Hukûmethâ-yı İstibdadî: Cubranderzgerî-yi İran der Ahd-ı Türk ve Moğol Âsîbşinasî-yi Hâce Nizamülmülk, İmam Muhammed Gazzâlî, Baba Efdal Kaşanî, Kirmanşah 1381.
• Harmancı, M. (1999). İslam Felsefesinde Siyaset Teorisi (Farabi, Maverdi, Nizâmülmülk, İbn Teymiyye’nin Siyâsetnâmelerine Göre) (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kavak, Ö. (2011). İki Âlim, İki Halife Adayı: Cüveynî’nin Nizâmülmülk’ü, Gazzâlî’nin Müstahzir’i. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 16(31), 35-66.
• Kavak, Ö. (2011). Cüveynî’ye Göre Halifenin Vasıfları Yahut Nizâmülmülk’ü Hilafete Teşvik Etmek. Konya: II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Bilim ve Düşünce Sempozyumu, 20-22 Ekim 2011, s.327-349.
• Menekşe, Ö. (2005), İslam Düşünce Tarihinde Devlet Anlayışı: Mâverdi ve Nizâmülmülk Örneği. Samsun: Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, V-3, 193-211.
• Nar, M. (2019). Maverdi ve Nizâmülmülk’te Meşruiyetin Kaynağı. (iç.) M. K. Arıcan, M. E. Kala ve M. Tuğrul (ed.), Bilge Vezir Nizâmülmülk, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Öcal, A. (2020). Public Administrator Profile in Political Treatises: Special Reference Nizamülmülk, Kınalızade Ali Efendi and Machiavelli. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık 21(2), 451-471.
• Önalp, G. (2016). Machiavelli ve Nizâmülmülk’ün Siyaset Anlayışlarının Karşılaştırılması. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ardahan: Ardahan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Piyadeoğlu, C. (2019). Amîdülmülk Kündürî ile Nizâmülmülk’ün Sosyal Politikaları Hakkında Bir Karşılaştırma. (iç.) M. K. Arıcan, M. E. Kala ve M. Tuğrul (ed.), Bilge Vezir Nizâmülmülk, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Selçuk, H. (2020). Üç Devir, Üç Devlet ve Üç Vezir (Bilge Tonyukuk, Nizâmülmülk ve Lütfi Paşa). Y.E. Tansü (ed.), Gaziantep: Bilge Tonyuyuk Anısına Türkiye ve Türk Dünyası Araştırmaları-I.
• Süllü, Z. (2017). Siyasal İletişim Açısından Tarihi Metinler Olarak Selçuklu ve Osmanlı Dönemi Siyâsetnâmeleri: Nizam’ül Mülk’ün Siyâsetnâmesi Ve Koçi Bey Risalesi Bağlamında Siyasal İletişimin Tarihsel Kökenleri. İNİF E-DERGİ, 2(1), 47-62.
• Şahin M. (2007). Sirâcu’l Mülûk, Siyâset-Nâme, Ahkâmü’s-Sultaniyye ve Kutadgu Bilig’e Göre Hükümdar Dışındaki Üst Düzey Devlet Görevlilerinin Karşılaştırılması. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Tokat: Gazi Osman Paşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tuğral, O. (2008). Kutadgu Bilig ve Siyâsetnâme’de Devlet Anlayışı. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Niğde: Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tuncer, M. (2003). Aristoteles ve Nizâmülmülk’te Devlet Felsefesi. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uydu, M. (1992). Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’i İle Nizâmülmülk’ün Siyâsetnâmesinin Karşılaştırılması, Türk Kültürü (351): 428-436, Ankara.
• Yeşil, A. (1996). Doğu ve Batı Yönetim Bilimi Düşüncesinin Öncüleri Machiavelli ve Nizâmülmülk Örneği. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yılmaz, D. (2019). Tarihi Romanlarda Üç İsim: Nizamülmülk, Hasan Sabbah, Ömer Hayyam. Çekmece İZÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 7 (4), 201-208.