Mu‘tezilî Kaynaklarda Mezheplerin İsimlendirilmesi Konusunda İzlenen Metot Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 3, 1365 - 1382, 30.09.2023

Fatmanur Alibekiroğlu

https://doi.org/10.30622/tarr.1342094

Öz

İsimlendirme meselesi İslam Mezhepleri Tarihi araştırmaları için hem temel bir inceleme alanı hem de bir problem alanı olup, mezhep isimlendirmelerinin sağlıklı bir şekilde tespiti, mezheplerin doğru anlaşılması yönünde atılan ilk adımlardan biridir. Alanda yapılan çalışmalarda isimlendirme meselesi çeşitli yönleriyle ele alınmıştır. Mezhep isimlerinin mahiyeti, kimler tarafından hangi amaçlarla verildiği gibi hususlar yanında, mezhep isimlerinin mensupların tarafgir tutumlarıyla bir araya gelmesi neticesinde meydana gelen problemler bu çalışmalarda göz önünde bulundurulmuştur. Bu çalışmada bizim amacımız, Mu‘tezile isimlendirmesinin mahiyetini tespit etmekten ziyade, isimlendirme meselesini Mu‘tezilî müellifler üzerinden okumaktır. Bu noktadaki gayretimizi bir deneme olarak nitelendirmek daha doğru olacaktır. Zira pek çok meselede olduğu gibi Mu‘tezile’nin isimlendirme meselesine yaklaşımında da yeknesak bir tutumun olmadığı görülmektedir. Bununla birlikte Mu‘tezilî müellifler muhtemelen isimlendirme hikâyesinin aynı zamanda bir tarih inşasını da içeriyor olması gibi sebeplerle konuyla yakından ilgilenmişlerdir. Bu yakından ilgi ise bizi isimlendirme meselesini Mu‘tezile üzerinden okumaya sevk etmiştir. Bu çalışmada da Mu‘tezile’nin isimlendirme meselesine yaklaşımı ana hatlarıyla ve bütüncül bir şekilde tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın sınırlılıkları bağlamında bize ulaşan tüm Mu‘tezilî eserleri tetkik etmekten ziyade, eserlerinde isimlendirme meselesine müstakil yer ayıran ve mesele üzerinde kafa yoran Mu‘tezilî müelliflere öncelik verdiğimizi belirtmemiz gerekir. Dört ana başlık altında incelediğimiz çalışmamız neticesinde Mu‘tezilî ulemanın isimlendirme meselesini temellendirmek üzere sistematik bir gayret gösterdikleri tespit edilmiştir. Bu gayret ve inşa sürecinin usûl ve üslûbu yazarlar nazarında farklılık göstermekle birlikte Mu‘tezilî gelenek nezdinde ortak bir çabanın mevcut olduğu anlaşılmaktadır. İsimlendirme meselesinin bu eserlerde günümüz mezhepler tarihi araştırmaları için taşıdığı anlam ve önemine çok yakın bir şekilde hem mezheplerin daha sağlıklı anlaşılması adına bir inceleme alanına hem de tarafgir bir tutum neticesinde bir problem alanına dönüşüyor olması ise çalışmamızın en mühim sonuçlarından biridir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, İsimlendirme Meselesi, Mu’tezili Makâlât Geleneği, Mu'tezile, Mu'tezili metot

An Evaluation on the Method Followed in Naming Sects in Muʿtazilī Sources

Öz

The issue of naming is both a fundamental field of study and a problematic area for the History of Islamic Sects research, and a clear determination of sect names is one of the first steps towards a correct understanding of sects. The topic of naming has been discussed from various angles in the studies conducted in this field. Apart from issues such as the nature of sect names, by whom they are used for what purposes and in what contexts, these studies also take into account problems that arise due to the association of sect names with the partisan attitudes of their members. With this study, our aim is not to determine the nature of Mu'tazila nomenclature but rather to explore the issue of naming through the works of Mu'tazilī authors. It would be more accurate to describe our efforts here as an exploration. This is because, as with many other issues, it should be noted that there is no uniform approach among the Mu'tazila regarding the issue of naming. At this point, the approaches of Mu'tazilī authors to the issue of naming may vary. However, it should be noted that Mu'tazilī authors showed interest in this subject, possibly because the history of naming also involves a construction of history. To the extent that, in their works, it can be observed that the issue of naming is examined under separate headings for both their own sects and other sects. This substantial interest has led us to examine the issue of naming through the lens of the Mu'tazila. In this context, through this study, we have attempted to comprehensively determine the Mu'tazila's approach to the issue of naming. While doing so, it should be acknowledged that due to the study's limitations, we did not examine all the Mu'tazilī works available. Instead, we gave priority to Mu'tazilī authors who dedicated a separate section in their works to the issue of naming and contemplated it. As a result of our study, As a result of our study, which we examined under four main headings, it became evident that Mu'tazili scholars made a systematic effort to address the issue of naming. Although the methods and styles of this effort and the construction process vary among authors, it is apparent that there is a common effort in the Mu'tazili tradition regarding this issue. One of the most significant findings of our study is that the issue of naming has become a research area essential for a better understanding of sects and a problematic area due to biased attitudes, closely linked to its contemporary relevance in today's research on the history of sects.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Problem of Naming, Mu, Mu‘tazilite Heresiography

Kaynakça

• Alibekiroğlu F. (2018). Tarihsel Süreçte Hanefîlik-Mu'tezile İlişkisi (Doktora Tezi). Çukurova Üniversitesi, Adana.
• Aydınlı, O. (2001). İslam Düşüncesinde Aklileşme Süreci Mu‘tezile’nin Oluşumu ve Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf, Ankara: Ankara Okulu.
• Aydınlı, O. (2010). Akılcı Din Söylemi Farklı Yönleriyle Mu‘tezile Ekolü, Ankara: Hititkitap.
• Aydınlı, O. (2018). Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mu‘tezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs.
• Büyükkara, M. (2005). "Bir Bilim Dalı Olarak İslâm Mezhepleri Tarihi ile İlgili Metodolojik Problemler". İslâmi İlimlerde Metoloji/Usûl Meselesi I (441-449 ss.). İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Cârullah, Z. (1974). el-Mu‘tezile. Beyrut: Ehliyyeti li’l-neşr ve’t-tevzî.
• Cüşemî, Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme (1995). Risâletu İblis ila İhvânihi’l-Menâhis (thk. Hüseyin el-Müderrisî, Beyrut: Dârü'l-Müntehabi'l-Arabî.
• Cüşemî, Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme (2018). Uyûnu’l-Mesâil (thk. Ramazan Yıldırım), Kahire: Dârü'l-İhsan.
• Efe, U. (2021). "Ehl-i Hadîsin Akâid Literatüründe Eleştirel İsimlendirmeler Üzerine Bir Değerlendirme". Academic Knowledge 4/1 ( Bahar 2021), 1-16. https://doi.org/10.5281/zenodo.5035136.
• Gömbeyaz, K. (2005). “73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fırkaların Tasnifine Etkisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (2005), 147-160.
• Hayyât, Ebu’l-Hüseyin (1993). el-İntisâr ve’r-Red ale’bnir-Râvendî (thk. H. S. Nyberg). Kahire.
• İbn Nedim, Ebu’l-Ferec (1971). el-Fihrist (thk. Rıza Teceddüd), Tahran.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ (1987). Kitâbu Tabakâtü’l-Mu‘tezile (thk. S.D. Wılzer). Beyrut.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Ahmed b. Müslim (1981). el-Maârif (thk. Servet Ukkâşe). Kahire.
• Kâ‘bî, Ebü’l-Kâsım, el-Belhî (2018). Kitâbu’l-Makâlât ve meahu Uyûni’l-Mesâil ve’l-Cevâbât (thk. Hüseyin Hansu-Râcih Kürdî-Abdühamid Kürdî). İstanbul-Amman, Kuramer-Dâru'l-Feth.
• Kâdî Abdülcebbâr, Abdülcebbâr b. Ahmed (2003). Mutezile'de Hukuk Felsefesi (çev. Yüksel Macit), İstanbul: İnsan Yayınları.
• Kâdî Abdülcebbâr, Abdülcebbâr b. Ahmed (1986) “Kitab Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu‘tezile”. Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu‘tezile içinde (thk. Fuad Seyyid), Tunus: Dâru’t-Tunusiyye.
• Kâdî Abdülcebbâr, Abdülcebbâr b. Ahmed (2013). Şerhu’l-Usûli’l-Hamse Mu‘tezile'nin Beş İlkesi 1. Cilt (çev. İlyas Çelebi), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Karadaş, C. (2005). "Mezhep ve İsim Mezhep-İsim Münasebeti ve Ehl-i Sünnet Topluluğuna Verilen İsimlere Dair Bir Değerlendirme". Marife 5/3 (2005), 7-24.
• Kutlu, S. (2005). "İslâm Mezhepleri Tarihinde Usûl Sorunu". İslâmi İlimlerde Metoloji/Usûl Meselesi I (391-440 ss). İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Kutlu, S. (2012). Tarihsel Din Söylemleri Üzerine Zihniyet Çözümlemeleri. Ankara: Otto.
• Kutlu, S. (2008). Mezhepler Tarihine Giriş. İstanbul: Dem Yayınları.
• Neşvân el-Himyerî, Ebû Saîd (1985). el-Hûru’l-Iyn (thk. Kemal Mustafa), Beyrut: el-Mektebetü'l-Yemeniyye.
• Şerîf el-Murtazâ (1954). Emâli'l-Murtazâ Gurerü'l-Fevâid ve Dürerü'l-Kalâid (thk. Muhammed Ebü'l-Fadl İbrahim). Kahire: Dârü'l-İhyâi'l-Kütübi'l-Arabiyye.
• Watt, M. (1981). İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri (çev. Ethem Ruhi Fığlalı), Ankara: Umran Yayınları.
• Yaşar, M. Y. (2018). “Mu‘tezile Tabakatları Bağlamında Mu‘tezile’nin Teşekkülü ve İsimlendirilmesi”. İslam Te'lif Geleneğinde Biyografi Yazıcılığı (37-83 ss.). (ed. Hidayet Aydar). İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Yurdagür, M. (1997). "Haşviyye". TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/hasviyye (01.09.2023).
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Ömer (1997). Minhâc fî Usûlu’d-Dîn (ed. Sabine Schmidtke), Stuttgart: Steiner. Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Ömer (2016). el-Keşşâf (ed. Murat Sülün, çev. Muhammed Coşkun vd.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.