Ikhtisars and Mukhtasars as a Method and Type of Writing(Telif) in Islamic Law

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 4, 1482 - 1501, 28.12.2023

Ali Öztürk

https://doi.org/10.30622/tarr.1239794

Öz

In this article, ikhtisar (abbreviation) activity that started after tadwin(compilation) of Islamic sciences and the mukhtasar (concise) literature that emerged as a result of this activity were discussed in the context of Islamic law; Considering the activities performed in the ikhtisar of the fiqh, a definition has been tried to be brought to the ikhtisar and the mukhtasar. Ikhtisar means summarizing and expressing something briefly in the dictionary definition. It is used in different meanings according to the context it is referred to as a term. When used in relation to telif (writing) and ikhtisar, it means a scientific activity and a concise method of writing. Ikhtisar expresses the general nature of the works that emerged as a result of this activity. The authors, who refer to ikhtisar as a method of writing, associate it with the other two methods of writing: itnab (itale, tatvil, bast) and tawassut. They attribute a meaning to each of these methods in the form of dealing with a subject in a broad, intermediate, and concise manner. Although such a definition expresses a fact depending on the emergence of works at different levels in the literature, it is neither comprehensive nor informative about the nature of ikhtisar. The ikhtisar of fiqh took place within a certain period and includes many scientific activities. For this reason, it was thought that it would be more accurate to define the ikhtisar and the mukhtasar, taking into account the issue in question. In the examination conducted, it was concluded that ikhtisar was sometimes based on one or more works, and sometimes it did not depend on a particular work. However, this did not have much importance in terms of the ikhtisar of fiqh. It was observed that the most valuable aspect in this regard was the activities performed while writing the mukhtasar work. It was concluded that defining ikhtisar and mukhtasar by considering the activities they contain, rather than focusing on the style, content, or the way the concise is written, would be more comprehensive and explanatory.

Anahtar Kelimeler

Ikhtisar, Mukhtasar, Mutavassıt (Intermediate level, mean), Mebsût (Mabsut), Tawassut, Itnab

İslam Hukukunda Telif Yöntemi ve Türü Olarak İhtisar ve Muhtasarlar

Öz

Bu makalede, İslami ilimlerde daha çok tedvinden sonra başlayan ihtisar faaliyeti ve bu faaliyet sonucunda ortaya çıkan muhtasar literatürü İslam hukuku özelinde ele alınmış; fıkhın ihtisarında icra edilen faaliyetler dikkate alınarak ihtisar ve muhtasara bir tanım getirilmeye çalışılmıştır. Sözlükte özetleme, bir şeyi kısaca ifade etme anlamına gelen; terim olaraksa nispet edildiği şeye göre farklı anlamlarda kullanılan ihtisar; telifle ilişkili olarak kullanıldığında ilmî bir faaliyeti ve telif yöntemini muhtasar ise bu faaliyet sonucu ortaya çıkan eserlerin genel niteliğini ifade etmektedir. Telif yöntemi olarak ihtisara değinen müellifler onu daha çok diğer iki telif yöntemi olan ıtnâb (itâle, tatvîl, bast) ve tevessutla ilişkilendirerek söz konusu kavramlara; bir konuyu genişçe, orta düzey ve özet bir şekilde ele alma şeklinde birbiri üzerinden bir anlam yüklemişlerdir. Literatürde farklı düzeyde eserlerin ortaya çıkışına bağlı olarak bu tür bir tanımlama bir vakıayı ifade etse de hem bütünü izah edici değildir hem de ihtisarın mahiyetiyle ilgili herhangi bir fikir vermemektedir. Fıkhın ihtisarı, belirli bir süreç içerisinde gerçekleşmiştir ve birçok ilmî faaliyeti ihtiva etmektedir. Bu sebeple söz konusu hususu dikkate alarak ihtisar ve muhtasarı tanımlanmanın daha isabetli olacağı düşünülmüştür. Yapılan incelemede ihtisarın, bazen belirli bir esere bağlı kalmadan bazen bir veya birkaç eser esas alınarak gerçekleştirildiği ancak bunun fıkhın ihtisarı açısından çok fazla bir önem arz etmediği; bu konuda asıl kıymete değer hususun, muhtasar eser kaleme alınırken icra edilen faaliyetlerin olduğu görülmüştür. Bunun sonucunda ihtisar ve muhtasarı; üslup, muhteva veya muhtasarların kaleme alınış şekli üzerinden tanımlamak yerine, ihtiva ettiği faaliyetleri dikkate alarak tanımlamanın daha kuşatıcı ve izah edici olacağı kanaatine varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İhtisar, Muhtasar, Mütevessıt, Mebsût, Tevessut, Itnâb, Ikhtisar, Mukhtasar, Mutavassıt (Intermediate level, mean), Mebsût (Mabsut), Tawassut, Itnab

Kaynakça

• Arazi, A. (2011). “Mukhtasar”, Encyclopaedia of Islam, VII, 536-540, Leiden.
• Arslan, Adem. (2014). Şâfiî Mezhebinin Oluşum Sürecinde el-Büveytî ve el-Muhtasar İsimli Eseri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Askerî, Ebû Hilal. (ts.). el-Furûku’l-luğaviyye, (thk. Muhammed İbrahim Selim) Dâru’l-ilmi ve’s-sekâfe, Kahire.
• Aybakan, Bilal (2007). “Râfiî”, DİA, XXXIV, ss. 394-396, İstanbul.
• Aydınlı, Abdullah. (2000). “İhtisâr”, DİA, XXI, ss. 572-573, İstanbul.
• Berâdiî, Ebû Saîd. (2002). et-Tehzîb fi’h-tisâri’l-Müdevvene, (thk. Muhammed el-Emîn). Dâru’l-buhûs, Dübey.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed. (2003). el-Câmi‘ li şuabi’l-îmân, (thk. Abdülaliy Abdülhamit). Mektebetü’r-rüşd, Riyad.
• Burhânüşşerîa, Mahmûd b. Sadrüşşerîa el-Evvel. (2006). Vikâyetü’r-rivâye (Şerhu’l-Vikâye ile birlikte), Müessetü’l-verrâk, Amman.
• Cessâs, Ebû Bekr er-Râzî. (1431/2010). Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî, (thk. İsmetullah İnayet, vd.). Dâru’s-sirâc, Medine.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdullah. (2007). Nihâyetü’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb, (thk. Abdülazîm Mahmut ed-Dîb). Dâru’l-minhâc, Cidde.
• Durmuş, İsmail. (2006). “Muhtasar”, DİA, XXXI, ss. 57-59. İstanbul
• Ensâri, Zekeriya b. Muhammed. (1417/1997). Menhecü’t-tullâb, (Muhaşşî: Salah b. Muhammed) Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut.
• Gazzâlî, Muhammed b. Muhammed. (1417/1997). el-Vasît fi'l-mezheb, (thk. Ahmed Mahmûd İbrahim, Muhammed Muhammed Tamir). Darüsselâm, Kahire.
• Gazzâlî, Muhammed b. Muhammed. (1418/1997). el-Vecîz fî fıkhi’l-İmami’ş-Şâfiî, (thk. Ali Muavviz, Adil Abdülmevcûd) Şirket-ü dâri’l-erkâm, Beyrut.
• Halebî, İbrahim b. Muhammed. (1419/1998). Mülteka’l-ebhur (Mecmeu‘l-enhur ile birlikte), (Tahrîc: Halil İmrân el-Mansûr) Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân. (1425/2004). el-Mukaddime, (thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş). Mektebetü’l-hidâye, Dımeşk.
• İbn Kâdî Şühbe, Ebû Bekr b. Ahmet. (2011). Bidâyetü’l-muhtâc fî şerhi’l-Minhâc, (İtinâ: Enver b. Ebû Bekr). Dâru’l-minhâc, Cidde.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin Abdullah. (1402/1982). el-Kâfî, (thk. Züheyr eş-Şâviş) el-Mektebü’l-İslâmî, Beyrut.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin Abdullah. (1414/1994). el-Muğnî alâ Muhtasari’l-Hırakî, (Tashîh: Abdüsselam Muhammed Ali Şahin). Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin Abdullah. (1418/1997) el-Mukni‘ (el-Mübdi‘ ile birlikte). (thk. Muhammed Hasan İsmail). Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. (ts.). Lisânü’l-Arab, (thk. Emin Muhammed Abdülvehhâb). Dâr-u ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, Beyrut.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim. (1418/1997). el-Bahru’r-râik şerh-u Kenzi’d-dekâik, (thk. Zekeriya Umeyrât). Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut.
• İbnü’l-Hâcip, Cemalettin b. Ömer. (1421/2000). Câmiu‘l-Ümmehât, (thk. Ebû Abdürrahmân el-Ahdar). Beyrut.
• İbnü’s-Sââtî, Muzafferuddîn Ahmed b. Ali. (1426/2005). Mecmau'l-bahreyn ve mülteka’n-neyyireyn, (thk. İlyas Kaplan). Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut.
• Kadı İyâz, İyâz b. Mûsâ. (1419/1998). İkmâlü’l-muallim bi fevâid-i Müslim, (thk. Yahya İsmail). Dâru’l-vefâ, Mansûra.
• Karacabey, Salih. (2002). “Hadiste İhtisâr ve Muhtasar Rivayetten Kaynaklanan Problemler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 11, s. 1, ss. 53–70, Bursa.
• Karlığa, Bekir. (1996). “Gazzâlî (Eserleri)”, DİA, XIII, ss. 518-530, İstanbul.
• Kâtip Çelebî, Hacı Halîfe. (ts.). Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn, (Tashîh: Şerafeddin Yaltkaya, vd.). Dâr-ü ihyâ-i türâsi’l-Arabî, Beyrut.
• Kaya, Eyüp Said. (2008). “Halîl’in Muhtasar’ı Çerçevesinde Fıkıh Muhtasarını Yeniden Düşünmek”, İslam ve Klasik, Editör: Sami Erdem, İstanbul, s. 73-77.
• Kaya, Eyüp Said. (2020). “Muhtasar (Fıkıh)”, DİA, İstanbul, XXXI, 61-62.
• Kermî, Mer‘î b. Yusuf. (1381/1961). Gâyetü’l-müntehâ, (Matâlibu üli’n-nühâ ile birlikte), el-Mektebü’l-İslâmî, Dımeşk.
• Kudûrî, Ebu’l-Hüseyin. (1443/2022). Şerhu Muhtasari’l-Kerhî, (thk. Abdullah Nezîr Ahmed). Mektebetü’l İmâm ez-Zehebî, Kuveyt.
• Kudûrî, Ebu’l-Hüseyin. (ts.) el-Muhtasar (el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb ile birlikte), (thk. Beşşâr Bekrî Arabî). el-Mektebetü’l-Ömeriyye, Dımeşk.
• Macit, Yahya. (2021). Fıkıh Tarihinde İhtisar Geleneği ve İmam Tahâvî ile İmam Kudûrî’nin Muhtasarlarının Mukayesesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasen. (1414/1994). el-Hâvî’l-kebîr fî fıkh-i mezhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiî, (thk. Ali Muhammed Muavviz, Adil Ahmed Abdülmevcûd). Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd. (1430/2009). el-Muhtâr (el-İhtiyâr ile birlikte), (thk. Şuayb Arnavut, vd.). Dâru’r-risâleti’l-âlemiyye, Beyrut.
• Mevsılî, Abdurrahîm b. Muhammed. (1412/1991). et-Ta‘cîz fi’htisâri’l-Vecîz, (thk. Abdullah b. Fahd eş-Şerîf). Dâru’l-menâr.
• Muhammed İbrahim, Ali. (1421/2000). Istılâhu’l-mezhep inde’l-Mâlikiyye, Dâru’l-buhûs li’d-dirâseti’l-İslâmiyye, Dübey.
• Müzenî, İsmail b. Yahya. (1416/1998). Muhtasar, (Muhaşşî: Muhammed Abdülkadir Şahin). Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât. (1424/2004). Kenzü’d-dekâik Muhammed İ‘zâz Ali’nin şerhiyle birlikte, (İ‘tinâ: Naîm Ahmed). İdâratü’l-Kur’ân Karaçi.
• Nevevî, Yahya b. Şeref. (1412/1992). Ravzatu’t-tâlibîn, (thk. Adil Ahmed Mevcut, vd.), Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut.
• Nevevî, Yahya b. Şeref. (1426/2005). Minhâcü’t-tâlibîn, (thk. Muhammed Tahir Şaban). Dâru’l-minhâc, Cidde.
• Nevevî, Yahya b. Şeref. (ts.). Sahîh-i Müslim bi-şerhi'n-Nevevî, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut.
• Orpilyan, Serkiz. (h. 1308). Mahzenü’l-ulûm, Asuduryan Matbaası, İstanbul.
• Râfiî, Abdülkerim b. Muhammed. (1427/1997). el-Azîz şerhu’l-Vecîz, (thk. Ali Muhammem Muavviz, vd.). Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut.
• Sanânî, Muhammed b. İsmail. (1426/2005). Sübülü’s-selâm şerh-ü Bülûği’l-merâm min cem-i edilleti’l-ahkâm, (thk. Halil Me’mûn Şeyhâ). Dârü’l-ma‘rife, Beyrut.
• Suyûtî, Celâleddîn. (ts.). ed-Dîbâc alâ Sahih-i Müslim b. el-Haccâc, (Ta‘lîk: Muhammed Zekeriyya Kandehlevî). Şirket-ü dâri’l-erkam, Beyrut.
• Şemrânî, Abdullah b. Muhammed. (1429/2008). el-Medhal ilâ ilmi’l-muhtasarât el-muhtasarâtü’l-fıkhiyye nemûzecen, Dâru taybe, Riyad.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. (1433/2012). el-Asl, (thk Mehmet Boynukalın). Dâr-u İbn-i Hazm, Beyrut.
• Tahâvî, Ebû Câfer. (ts.). Muhtasaru’t-Tahâvî, (thk. Ebu’l-Vefâ el-Efgânî) İhyâü’l-meârifi’n-Nûmâniyye, Haydarâbâd.
• Tehânevî, Muhammed Ali. (1996). Mevsûat-ü keşşâfi ıstılâhâti'l-fünûn ve'l-ulûm, (thk. Ali Dahrûc). Mektebet-ü Lübnan, Beyrut.
• Urmevî, Tacüddin. (2006). el-Hâsıl mine‘l-mahsûl fî usûli’l-fıkh, (thk. Abdüsselam Mahmûd Ebû Nâcî) Dâru’l-medâri’l-İslâmî, Beyrut.
• Veliyyüddîn el-Basîr. (2010). en-Nihâye şerhu metni’l-Ğâye, (thk. Zekeriyya Umeyrât) Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut.
• Zebîdî, Muhammed Mustafa. (1972/1392). Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs, (thk. Abdülkerim el-İzbâvî) Matbaat-ü hükümeti’l-Kuveyt, Kuveyt.
• Zeylaî, Fahrüddin. (h. 1314). Tebyînü’l- hakâik şerh-u Kenzi’d-dekâik, Mısır.