The Word "Artmak" in Kitâbü’l-İdrâk and Its Function with the Suffix "+mak"

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 33 - 40, 30.03.2024

Esra Poyraz

https://doi.org/10.30622/tarr.1379520

Öz

Kipchaks, who are considered among the Turkish tribes in Divanü Lûgat'it-Türk ruled over a wide geography and maintained their political existence for a long time. The Kipchaks, who ruled in the Black Sea for about two centuries, expanded their borders from the Talas region to the Danube, the Kuban region in the Caucasus and the Itil Bulgarians in the north. This region is known as “Desht-i Kipchak”. They also continued their lives within the Golden Horde and Mamluk States. They also wrote many works during this period and translated works from Arabic and Persian. One of the important works of this period is the work whose full name is Kitâbü'l-İdrâk li Lisâni'l-Etrâk, which means “Book of Understanding the Language of the Turks”. This work, written in Mamluk Kipchak, is a grammar book consisting of two parts. This work, which reveals the theoretical grammar of Turkish spoken in Egypt, consists of two parts. The first part of the work is the dictionary part, which includes 2200 words. The second part is the part where Turkish grammar is written according to the rules of Arabic syntax and description. At this work, which also includes Turkish grammar and Turkish words, draws attention “artmak” word. In our research, it was determined that the word was not used in the sense of “saddlebag” in previous periods. The word “artmak” firstly appears in Historical Kipchak Turkish with the meaning of “saddlebag”. It has been determined that different words were used in the meaning of “saddle-bag” in different periods in the previous periods. The most striking one among these words is the word “arçı” which is similar in structure and meaning to the word “artmak”. In our research, the etymology of the word “artmak” was found in only a few of the works in this field. In those works, it was generally seen that the etymology of the word was based on a single opinion and no different explanations were given. It has been determined that in some etymology dictionaries, the word is given as an example, but no explanation or comment is included about it. In our opinion, the etymology of the word should be that it was formed by adding the suffix “+mAk”, which has the function of making a name for things, to the word “art”, which is used in the meaning of “back”. With this word, a different function of the “+mAk” suffix, which is generally used to name clothes, is detected. Because this suffix was only found in a few words in previous periods and appeared with its only function. Besides, the meaning of the word “art” in this word should be “back, back of the neck”. Because a saddlebag is an object that is used to carry things by placing it on the saddles of animals or by carrying things from shoulder to back. The fact that the Kipchaks, who spread over a wide area, gave different names to some objects, such as “artmak”, reveals the richness of Turkish in deriving words. This word, which was identified in the historical Kipchak Turkish, is an interesting form in terms of revealing the word diversity and dialect differences of the period. Because a different form of the word was detected in another work, perhaps due to a difference in dialect. Interestingly, the word we identified only in this period continues to exist with the same meaning in Karachay-Balkar and Kyrgyz Turkish, which are among the Kipchak group today. In addition, it has been determined that the word “artmak”, meaning “big saddle-bag”, is used in various parts of Anatolia. The fact that no etymological interpretation of the word has been made has led us to similar uses. An attempt has been made to establish the etymology of the word based on the words used in the sense of “saddle-bag” in the past and the “+mAk” suffix used in different functions in a few words in Old Turkish. In this study, we will present our opinion on the etymology of the word “artmak”, which does not find much place in etymology dictionaries. In addition, it will be stated that the “+mAk” suffix, which is found in only a few words in Old Turkish and has the function of deriving clothes names, is used in a different function through the word “artmak”.

Anahtar Kelimeler

artmak, “+mAk” suffix, Kitâbü’l-İdrâk, Kipchak Turks, Function of Suffix

Kitâbü’l-İdrâk’ta Geçen “Artmak” Kelimesi Ve “+Mak” Eki İle İşlevi Üzerine

Öz

Divanü Lûgat’it-Türk’te Türk boyları arasında sayılan Kıpçaklar, geniş bir coğrafyada hüküm sürmüş, uzun bir süre siyasi varlıklarını sürdürmüşlerdir. Yaklaşık iki yüz yıl Karadeniz’de hüküm süren Kıpçaklar sınırlarını Talas bölgesinden Tuna’ya, Kafkaslarda Kuban bölgesi ile kuzeyde İtil Bulgarlarına kadar genişletmişlerdir. Bu bölge “Deşt-i Kıpçak” olarak anılmaktadır. Kıpçaklar, Altın Orda ve Memlûk Devletleri bünyesinde de yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Bu süre zarfında da çok sayıda eser kaleme almışlar; ayrıca Arapça ile Farsçadan çok sayıda yapıtı da tercüme etmişlerdir. Bu dönemin önemli eserlerinden biri de “Türklerin Dilini Anlama Kitabı” anlamına gelen ve tam adı Kitâbü’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk olan eserdir. Memlûk Kıpçakçası ile yazılan bu eser, iki bölümden oluşan bir gramer kitabıdır. Mısır’da konuşulan Türkçenin teorik gramerini ortaya koyan bu eser, iki bölümden oluşmaktadır. Eserin birinci bölümü, 2200 kelimenin yer aldığı sözlük kısmıdır. İkinci bölüm, Arapçanın nahiv ve tarif kurallarına göre Türkçe dilbilgisinin yazıldığı kısımdır. Türkçe dilbilgisi ve Türkçe kelimelerin de yer aldığı bu eserde geçen “artmak” kelimesi dikkati çekmektedir. Yaptığımız araştırmalarda kelimenin daha önceki dönemlerde “heybe” anlamıyla kullanılmadığı tespit edilmiştir. “Artmak” kelimesi “heybe” anlamıyla ilk olarak Tarihî Kıpçak Türkçesinde karşımıza çıkmaktadır. Daha önceki dönemlerde “heybe” anlamında farklı dönemlerde farklı kelimelerin kullanıldığı belirlenmiştir. Bu kelimeler içerisinde en dikkat çekici olan da “artmak” kelimesi ile yapıca ve anlamca benzerlik gösteren “arçı” kelimesidir. Yaptığımız araştırmada “artmak” kelimesinin etimolojisine bu alandaki yapıtların sadece birkaçında rastlanmıştır. O eserlerde de -genelde- kelimenin etimolojisinin tek bir görüşe dayandırıldığı, farklı açıklamalar yapılmadığı görülmüştür. Bazı etimoloji sözlüklerinde ise kelimenin örnek olarak verildiği ancak onunla ilgili hiçbir açıklama ya da yoruma yer verilmediği belirlenmiştir. Kanaatimizce kelimenin etimolojisi, “sırt” anlamında kullanılan “art” kelimesine eşya ismi yapma işlevi olan “+mAk” eki getirilmesiyle oluştuğu şeklinde olmalıdır. Bu kelimeyle, genelde giyecek ismi yapma işlevi olan “+mAk” ekinin farklı bir işlevi daha tespit edilmektedir. Çünkü bu ek, daha önceki dönemlerde de sadece birkaç kelimede tespit edilmiş ve tek işlevi ile karşımıza çıkmıştır. Bunun yanı sıra “art” kelimesinin anlamı da bu kelimede “sırt, boyunun arkası” olmalıdır. Çünkü heybe, hayvanların eyerinin üzerine konularak ya da insanların omuzdan sırta alarak eşya taşımalarına yarayan bir nesnedir. Geniş bir alana yayılan Kıpçakların “artmak” örneğinde olduğu gibi bazı eşyalara farklı isim vermeleri, Türkçenin kelime türetme zenginliğini ortaya koymaktadır. Tarihî Kıpçak Türkçesinde tespit edilen bu kelime, dönemin kelime çeşitliliğini ve ağız farklılığını ortaya koyması bakımından da ilgi çekici bir şekildir. Çünkü farklı bir eserde kelimenin belki de ağız farklılığı nedeniyle başka bir şekli tespit edilmiştir. Sadece bu dönemde tespit ettiğimiz kelime ilginçtir ki günümüz Kıpçak grubu içerisinde yer alan Karaçay – Malkar ile Kırgız Türkçesinde aynı anlamda ve “artmak” şekliyle varlığını devam ettirmektedir. Bunun yanı sıra Anadolu’nun çeşitli yerlerinde “büyük heybe” anlamıyla “artmak” kelimesinin kullanıldığı da tespit edilmiştir. Kelimeyle ilgili etimolojik yorumun yapılmamış olması, bizi benzer kullanımlara yöneltmiştir. Geçmiş dönemlerde “heybe” anlamında kullanılan kelimeler ve Eski Türkçede birkaç kelimede farklı işlevde kullanılan “+mAk” ekinden yola çıkılarak kelimenin etimolojisi yapılmaya çalışılmıştır. Bu çalışma ile etimoloji sözlüklerinde pek yer bulmayan “artmak” kelimesinin etimolojisiyle ilgili görüşümüz sunulacaktır. Ayrıca Eski Türkçede sadece birkaç kelimede tespit edilen ve giysi isimleri türetme işlevi olan “+mAk” ekinin “artmak” kelimesi aracılığıyla farklı bir işlevde kullanıldığı belirtilecektir.

Anahtar Kelimeler

artmak, “+mAk” eki, Kitabü’l-İdrâk, Kıpçak Türkleri, Ekin İşlevi

Kaynakça

• Argunşah, M., Güner, G. (2015). Codex Cumanicus, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Argunşah, M., Yüksekkaya, G. S. (2016). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Atalay, B. (1986). Divanü Lûgat-İt-Türk Tercümesi I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Atalay, B. (1986). Divanü Lûgat-İt-Türk Dizini, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Brockelmann, C. (1954). Osttürkische Grammatik der Islamischen Litteratur Sprachen Mittelasiens, E.J. Brill.
• Caferoğlu, A. (1931). Kitâbü’l-İdrâk Li Lisâni’l-Etrâk, İstanbul: Evkâf Matbaası.
• Caferoğlu, A. (1964). Türk Dili Tarihi I-II, İstanbul: İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Clauson, G. (1972). An Etynological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, London: Oxford Universty Press.
• Develi, H. “Kitâbü’l-İdrâk”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 26, s. 108.
• Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıcından Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation (I- II), Wıesbaden: Otto Harrassowıtz.
• Gökbel, A. (2000). Kıpçak Türkleri, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Gömeç, S. Y. (2013). “Türk Tarihinde Kıpçaklar”, Ankara: Türk Tarihçiliğinde Katkılar, Mustafa Kafalı Armağanı.
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• Güner, G. (2016). “Codex Cumanicus Bağlamında Kumanların / Kıpçakların Gündelik Hayatına Dair Söz Varlığı: Eşya Adları”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Sayı: 5 / 4, s. 1544-1560.
• Kafesoğlu, İ. (1997). Türk Millî Kültürü, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Karahan, A. (2013). Dīvānu Lugāti’t-Türk’e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi, Ankara: TDK Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1962). “Kıpçaklar Ve Kıpçak Türkçesi”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, S:12, s. 175-184.
• Kononov, A. (2000). “Kıpçak, Kuman, Kumuk Kavim Adlarının Etimolojisi Üzerine”, Çev: Mustafa Uğurlu, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S: 10, s. 518-526.
• Naskali, E. G., Duranlı, M. (1999). Altayca – Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yayınları.
• Özyetgin, M. (2003). “14. Yüzyılda Ünlü Arap Filolog Ebu Hayyân’ın Bilgisi Dahilindeki Türk Dünyası”, Türkoloji Dergisi, C.16, S.2.
• Poyraz, Esra (2021). Tarihî Kıpçak Türkçesinde Yapım Ekleri, Doktora Tezi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki.
• Sevortyan, E. V. (1974). Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov (Obşetyurkskiye i Mejtyurkskiye Osnovı na Glasnıye). Moskva: İzdatel’stvo.
• Subaşı, Ö. (2012). Codex Cumanicus ile Kırgız Türkçesinin Söz Varlığı Bakımından Karşılaştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Niğde: Niğde Üniversitesi.
• Taşağıl, A. (2013). Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay – Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Ankara: Simurg.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı (Birinci Cilt: A- E), İstanbul: Simurg.
• Toparlı, R., Vural, H., Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Yıldırım, T, Çifçi, M. (2012). “Dîvânü Lugâti’t-Türk’te Yer Alan Alet- Eşya Adları”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, S:7/2, s. 1229-1249.
• Li, Y. (2004). Türk Dillerinde Sontakılar, İstanbul: Simurg.
• Yücel, M. U. (2002). “Kıpçaklar”, İslam Ansiklopedisi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C: 25, s. 420-421.