Mağrib’de Dînî Düşüncenin Gelişimi ve Muhammed b. Yusuf es-Senûsi

Yıl 2019, Cilt: 22 Sayı: 44, 23 - 48, 06.01.2021

Ahmet Çelik

Öz

Mağrib, geneli itibariyle günümüzde Eş’arî inanç ekolünü benimsemiştir. Bu kabulün başlangıcı ve kökleşmesinde Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî’nin katkıları önemlidir. Senûsî’nin bu etkisini anlamak için Mağrib’e, yani Kuzey Afrika’nın onun özelinde gelişimine bakmak gerekir. Senûsî, Mağrib coğrafyasında 832-895/1428-1492 yılları arasında, Cezayir’in Tilimsan kentinde, Abdülvâdîler devletinin himayesinde yaşamıştır. Abdülvâdîler, Merînîler ve Hafsîler devletleriyle bölgede Muvahhidlerin Eş’arî anlayışını devam ettirmeye çalışmışlardır. Muvahhidler ise Murabıtların katı dini anlayışına karşı Eş’arî mezhebini bölgede yayan bir devlet olmuştur. Senûsî de Muvahhidlerden gelen bu Eş’arî yapıyı bölgede kökleştiren isim olmuştur. Öyle ki Mağrib bu çabalar sayesinde bugün dahi Eş’arî inanç ekolünü benimsemiştir. Bu makalede Senûsî’nin yaşadığı bölge, siyasî ve kültürel açıdan Senûsî özelinde ele alınacaktır. Ayrıca Eş’arîliğin Senûsî devrine kadar olan gelişimi de değerlendirilecektir. Böylece Mağrib’in dînî düşüncesi ile Senûsî’nin bu düşüncedeki etkisi ortaya çıkarılmaya gayret edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Mağrib, Kuzey Afrika, Muhammed b. Yusuf es-Senûsî, Eş’arîlik, Dini Düşünce

تطور الفكر الديني في المغرب و محمد بن يوسف السنوسي

Öz

ينتمي المغاربة أنفسهم عمومًا إلى المذهب الأشعري اليوم. مساهمات محمد بن يوسف السنوسي مهمة في بداية وتأصيل هذه النسبة. من أجل فهم تأثير السنوسي هذا ، من الضروري النظر إلى تطور المنطقة المغاربية ، أي شمال إفريقيا ، على وجه الخصوص بإطار السنوسي. عاش السنوسي في جغرافية المغرب بين الأعوام 832-895 ه / 1428-1492 م ، في مدينة تلمسان بالجزائر ، تحت رعاية دولة عبد الوادي. حاول آل عبد الوادي و مرينين وحفصيين معا مواصلة فهم الموحدين الأشعريين في المنطقة. أصبح الموحّدون دولة تنتشر المذهب الأشعري في المنطقة ضد الفهم الديني الصارم للمرابطين. السنوسي هو الاسم الذي جذر عن هذا الهيكل الأشعري من الموحدين في المنطقة. فأن المغرب قد تبنى على المدرسة الأشعرية حتى اليوم بفضل هذه الجهود. في هذه المقالة ، سيتم التعامل مع المنطقة التي عاش فيها السنوسي من حيث السياسة والثقافة في السنوسي الخاصة. بالإضافة إلى ذلك ، سيتم تقييم تطور المذهب الأشعري حتى وقت السنوسي. وهكذا ، ستُبذل جهود لكشف الفكر الديني للمغرب وتأثير السنوسي في هذا الفكر.

Anahtar Kelimeler

المغرب, شمال الإفريقية, محمد بن يوسف السنوسي, الأشعرية, الفكر الديني

The Development of Religious Thought in Maghreb and Muhammad b. Yusuf al-Sanusi

Öz

Maghrib has generally adopted the school of Asharism faith today. In the beginning and root of this acceptance, Muhammed b. Yusuf al-Sanusi's contributions are important. In order to understand this effect of al-Sanusi, one must look at the development of Maghrib, North Africa. al-Sanusi lived in Maghreb geography between 832-895 / 1428-1492, in the city of Tlemcen, Algeria under the patronage of the Abd al-Wadids state. Abd al-Wadids, Marinids and Hafsids, together with their states, tried to maintain the understanding of the Almohads in the region. The Almohads, on the other hand, became a state that spread the Asharism sect in the region against the strict religious understanding of the Almoravids. al-Sanusi was also the name that rooted this Ashari structure from the Almohads in the region. So much so that Maghreb has adopted the school of Asharism faith even today thanks to these efforts. In this article, the region where al-Sanusi lives will be discussed politically and culturally. In addition, the evolution of the Asharism until the period of al-Sanusi will be evaluated. Thus, efforts will be made to reveal the religious thought of the Maghrib and the influence of al-Sanusi on this thought.

Anahtar Kelimeler

Maghreb, North Africa, Muhammad b. Yusuf al-Sanusi, Asharism, Religious Thought

Kaynakça

• Adıgüzel Adnan, “Muvahhidler Devletinin Tarihî Sürecinde Rota Değişimi”, EKEV Akademik Dergisi, Yıl:17/Sayı:55, İstanbul (2013), s. 1-20.
• Ahnâne Yûsuf, Tatavvuru’l-Mezhebi’l-Eş’ariyyi fi’l-Garbi’l-İslâmî, Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Rabat 1424/2003.
• Apak Âdem, Anahatlarıyla İslam Tarihi, Ensar Nşr., Altıncı Baskı, I-III, İstanbul 2012.
• Aytekin Arif, “İbn Tûmert”, DİA, İstanbul 1999, XX, 425-427.
• el-Bâccî Ebû Velîd (ö.474/1082), “Risâletü’l-Bâccî liveledeyhi”, thk. Abdurrahmân Hilâl, Sahafiyyetü’l-Ma’hed el-Mısrî, 1/3, s. 35-38.
• Biçer Ramazan, “Bir Kelâm Bilgini Olarak Ebû Bekr İbnü’l-Arabî’ye Göre Gazzâlî’nin Keşf Metodu”, Kelâmda Bilgi Problemi Sempozyumu, Bursa 2003, s. 251-262.
• Biyye Muhammed Mahmud Abdullah, el-Eserü’s-Siyâsî li’l-Ulemâi fî Asr’il-Murâbitîn, Dâru İbn Hazm, Cidde, 1421/2000.
• Ceran İsmail, “Merînîler Devleti”, Jass International Journal of Social Science, Volume 6 Issue 2, February 2013, s. 223-268.
• Cin Halil, “Mağrib Ülkeleri Üzerinde İslam’ın ve Türklerin İdarî ve Hukukî Tesirleri”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi (OTAM) Dergisi, 2/1991.
• Dehhân Abdü’l-Azîz es-Sağîr, el-İmâmü’l-‘Allâme Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî et-Tilimsânî ve Cuhûduhû fî Hizmeti’l-Hadîsi’n-Nebeviyyi’ş-Şerîf, Dâr-u Kerdâde, Birinci Baskı, Cezayir 1431-32/2010-11.
• ed-Derrâcî Bûzeyyânî, Zehru’l-Bustân fî Devlet-i Ben-î Zeyyân, Müesseset-ü Bûzeyyânî, I-II, Cezayir 2007.
• el-Ehvânî Ahmed Fuâd, et-Terbiyye fi’l-İslâm, Dâru’l-Maârif, Mısır 1968.
• Hâlidî Reşîd, Devr-u Ulemâi Mağribi’l-Evsât fî İzdihâri’l-Hareketi’l-İlmiyye fi’l-Mağribi’l-Aksâ Hilâle’l-Karneyn 7-8/13-14, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, University Abou Bekr Belkaid, Tilimsân 1432/2011.
• Hamde Abdülmecîd b., el-Medârisü’l-Kelâmiyye bi İfrikıyye ilâ Zuhûri’l-Eş’ariyye, Matbaatü Dâru’l-Arab, Tunus 1046-1986.
• Harekât İbrahim, “Mağrib”, DİA, XXVII, İstanbul 2003, s. 314-318.
• Hizmetli Sabri, “Osmanlı Yönetimi Döneminde Tunus ve Cezayir’in Eğitim ve Kültür Tarihine Genel Bir Bakış”,AÜİFD, 32/1, Ankara 1991, s.1-21.
• Holt P.M., Lambton A.K. ve Lewis B., İslâm Tarihi ve Kültür Medeniyeti, Hikmet Yay., I-III, İstanbul 1989.
• İbn Haldûn Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, Kitâbu’d-Düveli’l-İslâmiyye bi’l-Mağrib, tas: el-Bârûn Deslân, Dâru’t-Tıbâati’s-Sultâniyye, I-II, Cezayir 1263/1847.
• İbn Haldûn Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, Buğyetü’r-Ruvvâd fî Zikri’l-Mulûki min Benî Abdi’l-Vâd, Matba’at-ü Pier Fûntanâ eş-Şarkıyye, I-II, Cezayir 1321/1903.
• İbn Haldûn Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, Târîh-u İbn Haldûn Dîvânu’l-Mübtede-i ve’l-Haber fî Târîhi’l-Arab ve’l-Berber ve Men Âsarahum min Zevi’ş-Şâni’l-Ekber, haz: Halîl Şehhâde, I-VIII, Dâru’l-Fiker, Beyrut 1421/2000.
• İbn Tûmert Muhammed (ö. 524/1130), Eazzü Mâ Yutlab, thk. Abdülganî Ebulazm, Müessesetü’l-Ganî li’n-Neşr, Rabat 2008
• el-Kâdî İyâz İbn Mûsâ bi Iyâz es-Sebtî (ö. 544/1149), el-Gunye Fihristu Şuyûhi’l-Kâdî Iyâz, thk. Mâhîr Zehîr Cirâr, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1402/1982.
• el-Kâdirî Ebû Abdullah Muhammed b. et-Tayyib b. Abdisselâm (ö. 1110/1698), Neşru’l-Mesânî liehli’l-Karni’l-Hâdî Aşer ve’s-Sânî, thk. Muhammed Haccî - Ahmed et-Tevfîk, Dâru’l-Mağrib, I-II, Fas 1977.
• el-Kayrevânî Ebû Muhammed Abdullah b. İbn Ebî Zeyd (ö. 386/996), er-Risâle fî Fıkhi’l-İmâm Mâlik, tas. Abdülvâris Muhammed Ali, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ty. Komisyon Gelişim Büyük Coğrafya Ansiklopedisi Amerika-Afrika, Gelişim Yay., I-VI, İstanbul 1981.
• Komisyon ed-Dürerü’s-Seniyye fi’l-Ecvibeti’n-Necdiyye, haz. Abdurrahmân Muhammed b. Kâsım el-Âsımî en-Necdî, Dâru’l-Kâsım, I-IV, Medine 1414/1994.
• el-Kurtubî Mûsâ b. Meymûn (ö. 601/1024), Delâletü’l-Hâirîn, thk. Hüseyin Atay, Matbaatü’Sekâfeti’d-Dîniyye, Ankara 1974.
• el-Mâlikî İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-Mezheb fî Ma’rifeti Ayâni’l-Mezheb, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Kahire, ty.
• el-Mârğınî İbrâhîm b. Ahmed ez-Zeytûnî el-Mâlikî, Tâli’u’l-Büşrâ ale’l-‘Akîdeti’s- Suğrâ, Haz: Nezâr Hamâdî, Silsilet-ü İhyâi’t-Türâsi’z-Zeytûnî (2), Tunus 1432/2012.
• Mekkî Mahmûd Ali, et-Teşeyyü’ fi’l-Endelis Münzü’l-Feth Hattâ Nihâyeti’d-Devleti’l-Emeviyye, Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Kahire 2004.
• Merçil Erdoğan, “Abdülvâdîler”, DİA, I, İstanbul 1998, 276-277.
• el-Merrâkuşî İbnü’l-İzârî (ö. 712/1312), el-Beyânu’l-Muğrib fî Ehbâri’l-Endelis ve’l-Mağrib, thk. C. Kûlan, Luvi Provençal, Dâru’s-Sekâfe, Üçüncü Baskı, I-IV, Beyrut 1983.
• el-Miknâsî Ahmed İbn el-Kâdî, Cezvetü’l-İktibâs fî Zikri Men Halle mine’l-A’lâm Medînete Fâs, Dâru’l-Mansûr, Rabat 1973.
• Nuveyhiz Âdil, Mu’cemu A’lami’l-Cezâir min ‘Asri’l-İslâm hatta’l-‘Asra’l-Hâdir, Müesseset-ü Nuveyhiz es-Sekâfiyye, İkinci Baskı, Beyrut 1400/1980.
• Özköse Kadir, “Başlangıçtan Günümüze Kadar Afrika’da İslam ve Tasavvuf”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Ankara (2001), s. 157-184.
• Özkuyumcu Nadir, Mısır ve Kuzey Afrika’nın Müslümanlar Tarafından Fethi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Manisa 2007.
• Özervarlı Sait, Kelâmda Yenilik Arayışları, İSAM Yay., İstanbul 1998-2001.
• Rıza Muhammed Reşîd, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm, Matbaatü’l-Menâr, I-XII, Mısır 1349/1930.
• Sa’dullah Ebu’l-Kâsım, Târîhu’l-Cezâiri’s-Sekâfî, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, I-II, Beyrut 1998.
• es-Sallâbî Muhammed Ali, Devletü’l-Muvahhidîn, Dâru’l-Beyrâk, Ammân 1998.
• es-Sallâbî Muhammed Ali, Târîhu Devletey el-Murâbitîn ve’l-Muvahhidîn fi’ş-Şimâli’l-İfrikıyye, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut 1430/2009.
• es-Senûsî Ebû Abdullah Muhammed b. Yûsuf, Şerhu’l-Mukaddimât, thk. Mâhî Kundûz, Dâru Kerdâde, Buseâde 2011.
• es-Senûsî Ebû Abdullah Muhammed b. Yûsuf, Umdetu’t-Tahkîh ve’t-Tesdîd fî Şerhi Akîdeti’t-Tevhîd ev Şerhu’l-Akîdeti’l-Kübrâ, thk. Buka’bir Belgard el-Muaskerî, Dâru Kerdâde, Cezâyir 2011.
• es-Senûsî Ebû Abdullah Muhammed b. Yûsuf, Şerhu Suğra’s-Suğra fî İlmi’t-Tevhîd, thk. Saîd Fûde, Daru’r-Râzî, Ammân 1427/2006.
• Spevack A.Aron, The Archetypal Sunni Scholar: Law, Theology, and Mysticism İn The Synthesis of al-Bajuri, State Universty of New York Press, Albary 2014.
• Şâves Muhammed b. Ramazân, Bâkatü’s-Sûsân fi’t-Ta’rîf bi Hadâreti Tilimsân Âsımet-i Devlet-i Benî Zeyyân, Dîvânü’l-Matbûâti’l-Câmiiyye, I-II, Cezayir 1995.
• Şekdân Besâm Kâmil Abdurrezzâk, Tilimsân fi’l-Ahdi’z-Zeyyânî, Mektebetü’l-Câmiati’l-Ürdüniyye, University An-Najah National, Nablus-Filistin 1422/2002.
• et-Tihâmî İbrahîm, el-Eş’ariyye fi’l-Mağrib, Dâr-u Kurtuba, Cezayir 1427/2006.
• et-Tunusî Muhammed b. Abdillah, Târîhu Benî’z-Zeyyân Mülûk-i Tilimsân, thk. Mahmûd Âğa Bûiyâd, Müessesetü’l-Vataniyye (Enag Editions), Cezayir, 2011.
• Yaltkaya Mehmet Şerafeddin, “İbn Tûmert”, Darülfünûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası, 3/10 (1928).
• Yefût Sâlim, “el-Eş’ariyye fi’l-Mağrib”, Mecelletü’l-Fikri’l-Arabiyyi’l-Muâsır, 68-69/(1986).
• ez-Zirikli Hayreddin, el-A’lâm Kâmûsu Terâcimi li Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisa’ mine’l-‘Arab ve’l-Müsta’ribîn ve’l-Müsteşrikîn, Daru’l-İlmi li’l-Melâyîn, Beşinci Baskı, I-VII, Beyrut1980.