Hind Alt Kıtası Sühreverdiyye Literatürü (XIII-XV. Yüzyıl)

Yıl 2022, Cilt: 25 Sayı: 49, 55 - 91, 30.04.2022

Ayşenur Aydınlı , Necdet Tosun

Öz

Sühreverdiyye tarikatı, Ebü’n-Necîb es-Sühreverdî (ö. 563/1168) tarafından tesis edilerek yeğeni ve halifesi Ebû Hafs Şihâbüddin Ömer es-Sühreverdî’nin (ö. 632/1234) halifeleri vasıtasıyla geniş bir coğrafyaya ulaşmıştır. Sühreverdîliğin zemin bulduğu yerlerden biri de Hind Alt Kıtası’dır. Sühreverdîlik bu bölgede Şihâbüddin Sühreverdî’nin halifelerinden Bahâeddin Zekeriyyâ, Celâleddin Tebrîzî, Seyyid Nûreddin Mübârek Gaznevî, Kâdî Hamîdüddin Nâgevrî, Ziyâeddin Rûmî, Mevlânâ Mecdüddin Hâcî ve Şeyh Türk Beyâbânî ile yaygınlık kazanmıştır. Hind Alt Kıtası’nda 7./13. yüzyılda tarikatı yaymaya başlayan ve pek çok açıdan başarılı faaliyetler gösteren Sühreverdîler, aynı zamanda ortaya koydukları eserler ile mezkûr coğrafyanın telif-tercüme geleneğine de önemli değerler katmışlardır. Sühreverdiyye literatürünü oluşturan fetvâ kitapları, şerhler, melfûzât ve mektûbât türü eserler, tezkire ve dîvânlar tarikatın tarihine ilişkin bilgi sunduğu kadar orta çağ Hind Alt Kıtası’nın dinî, siyâsî ve kültürel tarihine de ışık tutmaktadır. Şeriat temelli tarikat vurgusunu içeren bu eserlerin temel referansı ise Şihâbüddin Sühreverdî’nin Avârifü’l-maârif’i olmuştur. Bu makalede Hind Alt Kıtası’nda Delhi Sultanlığı’nın hükümranlık dönemini içeren 13-15. yüzyıllarda bizzat Sühreverdî mensupları tarafından kaleme alınmış olan eserler kısaca tanıtılarak, Sühreverdîlik ve bölgedeki tasavvuf kültürüne ilişkin yapılacak çalışmalar açısından ilgili literatüre katkı sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Sühreverdiyye, Hind Alt Kıtası, Delhi Sultanlığı, Bahâeddin Zekeriyyâ, Avârifü’l-maârif, Melfûzât.

Kaynakça

• Abdülhay el-Hasenî. el-İʿlâm bi-men fî târîhi’l-Hind mine’l-aʿlâm: Nüzhetü’l-havâtır ve behcetü’l-mesâmi‘ ve’n-nevâzır. 1, 2, 3. Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1999.
• ________. es-Sekâfetü’l-İslâmiyye fi’l-Hind. thk. Ebü’l-Hasan Ali el-Hasenî en-Nedvî. Dımaşk: Matbâatu Mecmai’l-lugati’l-Arabiyye, 2. Basım, 1403/1983.
• Abdürreşîd, Hâce. Tezkire-i Şuarâ-yı Pencab. Karaçi: İkbâl Akademi, 1967.
• Ahvâl ü Âsâr-ı Şeyh Bahâeddin Zekeriyyâ ve Hulâsatü’l-ârifîn. haz. Şemîm Mahmûd Zeydî. Pakistan: İntişârât-ı Merkez-i Tahkîkât-ı Fârsî, 1974.
• Algar, Hamid. “Bahâeddin Zekeriyyâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/462-463. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Alkan, Ercan. “Hacı Bayrâm-ı Velî’nin İsteğiyle Yapılan Bir Tercüme: İnce Bedreddin ve Tercüme-i Lemaât’ı”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 14/31 (2013), 57-73.
• Ansari, Sarah. Sufi Saints and State Power: The Pirs of Sind 1843-1947. Cambridge: Cambridge University, 1992.
• Âryâ, Gulâm Ali. “Buhârî, Seyyid Celâl”. Dâiretü’l-maârif-i Buzurg-i İslâmî. 11/467-468. Tahran: Merkez-i Dâiretü'l-Maârif-i Büzürg-i İslâmî, 2001.
• _____________. “Bahâeddin Zekeriyyâ Multânî”. Dâiretü’l-maârif-i Buzurg-i İslâmî. 13/65-66.Tahran: Merkez-i Dâiretü'l-Maârif-i Büzürg-i İslâmî, 2005.
• Ashâbî, Ekrem es-Sâdât. “Bülbül Şâh Keşmîrî”. Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm. 3/738-739. Tahran: Bünyâd-ı Dâiretü’l-Maârif-i İslâmî, 1990.
• Bahş, Mahdûm Hasan. Envâr-ı Gavsiyye .Lahor: Matba-ı Âmm, 1327 hş.
• Bedahşî, Mîrzâ La‘l Beg La‘lî. Semerâtü’l-kuds min Şecerâti’l-üns. nşr. Seyyid Kemâl Hâc Seyyid Cevâdî. Tahran: Pejûheşgâh-ı Ulûm-i İnsânî ve Mutâleat-i Ferhengî, 1376 hş.
• Berceste, Mehdî. “Sühreverdiyye: 2. Vîjegîhâ-yı Tarîka-i Sühreverdiyye”. Dânişnâme-i Zebân ve Edeb-i Fârsî der Şibh-i Kârre. 4/124-127; Tahran: Ferhengistân-ı Zebân ve Edeb-i Fârsi, 2016.
• Biographical Encyclopaedia of Sufis (South Asia). haz. N. Hanif. New Delhi: Sarup & Sons, 2000.
• Birışık, Abdülhamit. “Mehâimî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/360. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Cebecioğlu, Ethem. “Hamidüddin Nâgevrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/478-479. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• _______. “Klâsiklerimiz/XI: “Avarifü’l-Ma’arif” Ebu Hafs Şihabüddin Ömer es-Sühreverdî (539/1144-632/1234)”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 5/12, (2004), 239-264.
• Cemâlî, Hâmid b. Fazlullâh. Siyerü’l-ârifîn. haz. Mîr Seyyid Hasan. Delhi: Matba-ı Razavî, hş. 1311/m. 1893.
• Ceyhan, Semih. “Tebrîzî, Celâleddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/222-223. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Chittick, William C. “ʿAwāref al-maʿāref”, Encyclopaedia Iranica. 3/115. New York: Encyclopaedia Iranica Foundation, 1987.
• Çatak, Adem. Şihâbeddin Sühreverdî: Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı. Gümüşhane: Gümüşhane Üniversitesi, 2012.
• Çelebioğlu, Amil. Türk Mesnevî Edebiyatı Sultan İkinci Murad Devri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• Çiştî, Abdurrahman. Mir’âtü’l-esrâr . İran: İran Meclis Kütüphanesi, 666, 1/1a-263b.
• ________. Mir’âtü’l-esrâr . İran: İran Meclis Kütüphanesi, 667, 2/264a-508b.
• Çûhderî, Şâhid. “Cemâlî-i Dihlevî Hâmid b. Fazlullah”. Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm. 10/658-659. Tahran: Bünyâd-ı Dâiretü’l-Maârif-i İslâmî, 2011.
• Dihlevî, Abdülhak Muhaddis. Ahbâru’l-ahyâr fî Esrâri’l-ebrâr. nşr. Alîm Eşref Hân. Tahran: Encümen-i Âsâr ü Mefâhir-i Ferhengî, 1373 hş.
• Esterâbâdî, Muhammed Kâsım Hindûşâh. Târîh-i Firişte. nşr. Muhammed Rızâ Nasîrî. 4. Cilt. Tahran: Encümen-i Âsâr ü Mefâhir-i Ferhengî, 1394 hş.
• Eşref, Vecîhüddin. Bahr-i Zehhâr. nşr. Âzermîdoht Safevî. Delhi: Merkez-i Tahkîkât-ı Fârsî 1. Cilt. Dânişgâh-ı İslâmî-yi Aligarh, 2011.
• Feryâmeniş, Mes‘ûd. “Celâleddîn Tebrîzî”. Dâiretü’l-maârif-i Buzurg-i İslâmî. 18/304. Tahran: Merkez-i Dâiretü'l-Maârif-i Büzürg-i İslâmî, 2015.
• Gaffârovâ, Zamîre. “Nazarî be Zindegî ve Âsâr-ı Şeyh Cemâlî-i Dihlevî”. Kand-i Pârsî 69-70 (1394 hş.), 149-169.
• Gavsî, Muhammed. Gülzâr-ı Ebrâr fî Siyeri’l-ahyâr: der Şerh-i Ahvâl-i Urefâ ve Meşâyıh-ı Hind. nşr. Yûsuf Beg Babapûr. Tahran: Kitâbhâne Mûze ve Merkez-i Esnâd-i Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî, 1391 hş.
• Habeşî, Abdullah Muhammed. Câmiü’ş-şürûh ve’l-havâşî: Mu’cemun şâmilün li-esmâi’l-kütübi’l-meşrûha fî’t-türâsi’l-İslâmî ve beyâni şürûhihâ. 3. Cilt. Abudabi: el-Mecmaü’s-Sekafî, 2004.
• Hadi, Nabi. History of Indo-Persian Literature. New Delhi: Iran Culture House, 2001.
• Han, Ahmed. Mu‘cemü’l-matbûâti’l-Arabiyyeti fî Şibhi’l-kârre el-Hindiyye el-Pakistâniyye münzü duhûli’l-matbaa ileyhâ hattâ âm 1980. Riyad: Mektebetü’l-Melik Fahd el-Vataniyye, 2000.
• Hân, Alîm Eşref. “Celâleddîn Tebrîzî”. Dânişnâme-i Zebân ve Edeb-i Fârsî der Şibh-i Kârre. 2/1198-1199. Tahran: Ferhengistân-ı Zebân ve Edeb-i Fârsi, 2008.
• Hayta, Ufuk. Abdülmecîd B. Nasûh Tosyevî'nin (ö. 1588) Hayatı, Eserleri ve el-Hüdâ ve’l-Felâh Adlı Tefsir Risâlesinin Tahkîki. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Hemedânî, Muhammed Sâdık Dihlevî Keşmîrî. Kelimâtü’s-sâdikîn. nşr. Muhammed Selîm Ahter. İslamâbâd: Merkez-i Tahkîkât-ı Fârsî-yi İran ve Pakistan, 1988.
• Herevî, Necîb Mâyil. Şerh-i Hâl ü Âsâr-ı Emîr Hüseynî-yi Gûrî Herevî. Kâbil: Vizâret-i Ittılâât u Kültür, 1966.
• ________. “Tercüme-i Avârifü’l-maârif-i Sühreverdî”. Neşr-i Dâniş 6/2 (1364 hş.), 34-40.
• Hidâyet, Rızâ Kulı Han. Tezkire-i Riyâzü’l-ârifîn. haz. Mihr Ali Gürgânî. Tahran: Kitâbfürûşî-yi Mahmûdî, 1344 hş.
• Huda, Kamer-ul. Şihabüddin Sühreverdî Hayatı, Eserleri, Tarikatı. trc. Tahir Uluç. İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
• Kâsımî, Şerîf Hüseyin. “Bülbül Şâh”, Dânişnâme-i Zebân ve Edeb-i Fârsî der Şibh-i Kârre. 2/896-897.Tahran: Ferhengistân-ı Zebân ve Edeb-i Fârsi, 2008.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-müellifîn: Terâcimü musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye. 4 ve 11. Ciltler. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, 1957.
• Khan, Ali Raza. “An Introduction of Surur-us-sudur wa nur-ul-budur”. International Journal of Multidisciplinary Research and Development 4/12 (2019), 14-16.
• Khanam, Farida. Sufism an Introduction. India: Gooddwork Books, 2009.
• Kıvâm, Muhammed Cemâl. “Kıvâmü’l-akâyid”. nşr. Nisâr Ahmed Fârûkî. Kand-i Pârsî 7 (1373 hş.).
• Kurtuluş, Rıza. “Nahşebî, Ziyâeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/309-310. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Lâcverdî, Fâtımâ. “Hamîdüddin Nâgevrî”. Dâiretü’l-maârif-i Buzurg-i İslâmî. 21/421-422. Tahran: Merkez-i Dâiretü'l-Maârif-i Büzürg-i İslâmî, 2016.
• Lawrence, Bruce. “The Lawa’ih of Qazi Hamid ud-Din Nagauri”. Indo-Iranica 28 (1975). 34-53.
• M. A., Edward Edwards. A Catalogue of The Persian Printed Books in The British Museum. London: British Museum, 1922.
• Macit, Muhsin. “Münâcât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/562-564. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Mahdûm-i Cihâniyân, Sirâcü’l-hidâye. nşr. Kâdî Seccâd Hüseyin. Indian Council of Historical Research, 1983.
• ________. Câmiu’l-ulûm Melfûzât-ı Hüseyin el-Ma‘rûf be-Celâleddin Mahdûm-i Cihâniyân u Cihângeşt. derl. Ebû Abdullah Alâeddin Ali b. Es‘ad. haz. Kâdî Seccâd Hüseyin. Delhi: Indian Council of Historical Research, 1987.
• Mujaddidi, Muhammad Iqbal. Catalogue of Arabic, Persian and Urdu manuscripts, rotographs and microfilms etc. in the Collection of Prof. Muhammad Iqbal Mujaddidi. Lahor: University of the Punjab, 2016.
• Multânî, Bahâeddin Zekeriyyâ. Risâle-i Bahâeddin Zekeriyyâ Multânî (Ahvâl ü Âsâr içinde).
• Muvahhid, Rızâ Bâkıriyân. Ferheng-i Âsâr-ı İrfân-ı İslâmî: Rehnümâ-yı Mevzûât ve Mezâmîn. Kum: Defter-i Teblîgât-ı İslâmî Havza-i İlmiyye, Pejuheşgâh-ı Ulûm ve Ferheng-i İslâmî, 1395 hş.
• Müceddidî, Muhammed İkbâl. “Şâh Âlem Gucerâtî”. Dânişnâme-i Zebân ve Edeb-i Fârsî der Şibh-i Kârre. 4/186-187. Tahran: Ferhengistân-ı Zebân ve Edeb-i Fârsi, 2016.
• Münzevî, Ahmed. Fihrist-i Müşterek-i Nüshahâ-yı Hattî-yi Fârsî-yi Pâkistân. 3 ve 11. Cilt. İslamâbâd: Merkez-i Tahkîkât-ı Fârsî-yi Îrân ve Pâkistân, hş. 1363/m. 1984.
• ________. Fihristvâre-yi Kitâbhâ-yı Fârsî. Tahran: Merkez-i Dâiretü’l-maârif-i Buzurg-i İslâmî, 1382 hş.
• Nabi, Mohammad Noor. Development of Muslim Religious Thought in India From 1200 A.D. to 1450 A.D. Aligarh, 1962.
• Naushahi, Arif. “Hint Alt Kıtası’nda Avârifü’l-maârif”. çev. Ayşenur Aydınlı. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (İMAD) 5/12, (2020), 162-170. https://doi.org/10.20486/imad.741739
• Nevşâhî, Ârif –Şâh, Rızâullah. Kitabşinâsî-yi Âsâr-ı Fârsî-yi Çâp-şode der Şibh-i Kârre: (Hind, Pakistan, Bangladeş). 1, 2 ve 3. Cilt. Tahran: Mîrâs-ı Mektûb, hş. 1391/m. 2012.
• Nevşâhî, Ârif. Fihrist-i Nüshahâ-yı Hattî-yi Fârsî-yi Pâkistan. 2. Cilt. Tahran: Mîrâs-ı Mektûb, 2012.
• Nizami, Farhan. “Jalāl-al-dın Abu’l-Qāsem Tabrızı”. Encyclopaedia Iranica. 14/410-411. New York: Encyclopaedia Iranica Foundation, 2008.
• Nizami, Khaliq Ahmad. “Hüseynî Sâdât el-Gûrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/24. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• ________. Some Aspects of Religion and Politics in India During the Thirteenth Century. Aligarh: Department of History Muslim University, 1961.
• Noor Microfilm Center India. “Kitâbhâne-i Dergâh-ı Hazret-i Pîr Muhammed Şah”. Erişim 4 Şubat 2022. https://www.noormicrofilmindia.com/mulanaf-018.htm Okumuş, Ömer. “Câmî, Abdurrahman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/94-99. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Öngören, Reşat. “Sühreverdiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/42-45. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Özel, Ahmet. “Haskefî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/387-388. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Rahîmî, Fâtımâ. “Celâleddin Buhârî”. Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm. 10/497-498. Tahran: Bünyâd-ı Dâiretü’l-Maârif-i İslâmî, 2006.
• Rahmân Ali, (Muhammed Abdüşşekûr Reyvânî). Tezkire-i Ulemâ-i Hind: Tuhfetü’l-fudalâ fî terâcimi’l-kümelâ. nşr. Yûsuf Beg Babapûr. Hurşîdî: Mecma‘-i Zehâir-i İslâmî, 1391 hş.
• Recebî, Rızâ. “Sühreverdiyye: 1. Târîh”. Dânişnâme-i Zebân ve Edeb-i Fârsî der Şibh-i Kârre. 4/117-124. Tahran: Ferhengistân-ı Zebân ve Edeb-i Fârsi, 2016.
• Rizvi, Saiyid Athar Abbas. A History of Sufism in India. New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers, 1978.
• Sabir, Aneesa Iqbal. “Qazi Hamiduddin Nagauri: An Eminent Suhrawardi Sufi From Nagaur”. The International Journal Of Humanities&Social Studies 2/9 (2014), 327-330.
• Savi, Saime İnal. La‘l Şahbaz Kalender: Osman Merendî. trc. N. B. G. Kâdî. Tahran: Müessese-i Ferhengî-yi Mıntıkaî, 1352 hş.
• Semerkandî; Devletşâh b. Bahtişâh-ı. Tezkiretü’ş-şuarâ-yı Devletşâh Semerkandî. nşr. Muhammed Abbâsî. Tahran: İntişârât-i Kitâbfürûşî-i Bârânî, 1337 hş.
• Sevgi, H. Ahmet. “Gülşen-i Râz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/253-254. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Seyyid Bâkır b. Seyyid Buhârî. Cevâhirü’l-evliyâ. haz. Gulâm Server Lahorî. Nûrâbâd: Medînetü’l-ilm Dârü’l-ulûm-i Müceddidiyye, 1976.
• Siczî, Emîr Hasan Alâ-i. Fevâidü’l-fuâd (Melfûzât-ı Hâce Nizâmeddin-i Evliyâ Bedâyûnî). tsh. Muhammed Latîf Melik. Tahran: İntişârât-ı Revzene, hş.1377/m.1957.
• Sona, İbrahim. Türk Edebiyatında Tûtî-nâme Hikâyeleri (İnceleme-Tenkitli Metin). Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Steinfels, Amina M.. Knowledge Before Action: Islamic Learning and Sufi Practice in the Life of Sayyid Jalal al-din Bukhari Makhdum-i Jahaniyan. Columbia: University of South Carolina, 2012.
• Sühreverdî, Şeyh Ebû Hafs Ömer Şihâbüddin. Avârifü’l-maârif. Farsça trc. Ebû Mansur İsmâil b. Abdü’l-mü’min İsfahânî. nşr. Kâsım Ensârî. Şirket-i İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, 1364 hş.
• Şa‘banzâde, Meryem. “Terdîd der Nüvîsende-yi Reşfü’l-elhâz ve Berresî-yi Tashîh-i Ân”, Pejûheş Zebân ve Edebiyyât-ı Fârisî 12 (1388 hş.), 19-29.
• Şâdrûmeneş, Muhammed. “Levâyih Ez Kîst?”. Neşriyye-i Mutâlaât-ı İrfânî 10 (1388 hş.), 203-224.
• Şems, Muhammed Cevâd. “Emîr Hüseynî”. Dâiretü’l-maârif-i Buzurg-i İslâmî. 10/256-259. Tahran: Merkez-i Dâiretü'l-Maârif-i Büzürg-i İslâmî, 2001.
• Şerîfî, Âzâde. “Şibh-i Kârre: VII. Tasavvuf, b. Edebiyyât-ı Sûfiyye”. Dânişnâme-i Zebân ve Edeb-i Fârsî der Şibh-i Kârre. 4/400-417. Tahran: Ferhengistân-ı Zebân ve Edeb-i Fârsi, 2016.
• Şeşen, Ramazan. “Türkiye Kütüphanelerindeki Tanıtılmamış Bazı Farsça Yazmalar”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 8/1-4 (1984), 5-70.
• Tosun, Necdet. Bahâeddin Nakşbend Hayatı, Görüşleri, Tarikatı. İstanbul: İnsan Yayınları, 3. Basım, 2007.
• Velâyetî vd., Ali Ekber. Takvîm-i Târîh-i Ferheng ve Temeddün İslam ve Îrân. 3. Cilt. Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Emîr-i Kebîr, 1391 hş.
• Yalmehâ, Ahmed Rızâ - Şemsî, Zehrâ Ahmed. “Berresî ve Tahlîl-i Dâstân-ı Âşikâne-i Gülrîz-i Ziyâeddin Nahşebî”. Neşriyye-i Dânişkede-i Edebiyyât ve Ulûm-i İnsânî 29 (1395 hş.), 219-233.
• Yemenî, Nizâmeddin. Letâif-i Eşrefî fî Beyâni Tavâif-i Sûfî. 1. Cilt. Karaçi: Halaka-i Eşrefiyye-i Pakistan, 2. Basım, 1999.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. “Sühreverdî, Şehâbeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/40-42. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ziauddin. Contribution of India to Fiqh Literature in Arabic Upto 1857. India: Aligarh Muslim University, Department of Islamic Studies, Doktora Tezi, 2000.