Laḥn ve Taṣḥîḥ Literatüründe Sa‘leb’in el-Faṣîḥ Adlı Eserinin Önemi ve Yeri

Yıl 2022, , 61 - 89, 30.06.2022

Ali Sevdi

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1069709

Cited By: 1

Öz

Fetihler ve tercüme faaliyetlerin sonucunda Arap olmayan farklı millet ve kültürlerin Araplarla karşılaşması üzerine, Arapçaya ve Arap dil kurallarının gelişmesine katkı sağladığı gibi kıraatte hatalı okuyuşlara, hadislerde ifade bozukluklarına ve farklı açılardan Arap dilinin bozulmasına da neden olmuştur. Buna karşı fasih Arapçanın muhafazası için yazının geliştirilmesi, dilbilgisi kurallarının tespiti, şairlerin desteklenmesi ve lügat çalışmaları gibi bir takım önlemler alınmıştır. Bu önlemlerden biri de fasîh dil için standartlar belirlemek ve bu standartlara uymayan kullanımlara dikkat çekmektir. Arap dil bilginleri tarafından laḥn olarak nitelendirilen bu hatalı kullanımların tespit, teşhir ve tasḥiḥine yönelik II/VII. yüzyılın ortalarından itibaren “Laḥnü’l-ʻâmme, Mâ telḥanu fîhiʼl-ʻâmme, laḥnü’l-ʻavâm, laḥnü’l-havâṣ” gibi konu başlıklarıyla, konuşmalarda ve yazılı metinlerde yapılan dil hatalarına dair farklı içerik ve üslupta birçok eser kaleme alınmıştır. Bu eserler, dilin korunmasına katkı sağladıkları gibi aynı zamanda yazıldıkları dönemde kullanılan kelime ve ifadelerin geçirdiği değişime yönelik izleme imkânı da sağlamaktadır. Bu bağlamda telif edilmiş eserlerden biri de Ebü’l-Abbâs Sa‘leb’in Kitâbü’l-Faṣîḥ adlı dil kitabıdır. Söz konusu eserin birçok meziyeti olmakla birlikte en önemli yönü ise eserde halk arasında konuşulan dilin tespiti ve bunların en fasih olanının okuyucuya sunulmuş olmasıdır. Zengin kelime içeriğiyle sözlük ve lügat çalışmalarına bol ve faydalı materyal içermesi ve alandaki birçok esere kaynaklık etmesi gibi özellikleriyle laḥn ve taṣḥîḥ literatürü alanında önemli bir yer edinmiştir. İlim erbabı tarafından büyük ilgi gören eser, farklı zamanlarda ve ilmî ortamlarda şerḥ, ḥâşiye, naḳd, zeyl, iḫtisâr ve nazm gibi çalışmalarla ele alınmış olup sahanın önemli eserlerinden kabul edilmiş bir yapıttır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Ebü’l-Abbâs Sa‘leb, Kitâbü’l-Faṣîḥ, Laḥn, Taṣḥîḥ.

Teşekkür

Şimdiden her şey için teşekkürler, saygılarımla...

The Importance and Place of the Book of Sa‘leb Named Al-Faṣîḥ in Laḥn and Taṣḥîḥ Literature

Öz

The encounter of different non-Arab nations and cultures with Arabs due to conquest and translation activities contributed to the development of Arabic language rules and caused erroneous readings in recitation and expression problems in hadiths and the deterioration of the Arabic language from different perspectives. Against this, some precautions were taken for the preservation of classical Arabic, such as the development of writing, the determination of grammar rules, the support of poets and lexicon studies. One of the measures taken is to set standards for classical language and to draw attention to the uses that do not comply with these standards. Since the middle of the II/VII century, many works have been written in different content and style on language mistakes made in speeches and written texts, with subject headings such as "Laḥnü'l-ʻâmme, Mâ telḥanu fîhiʼl-ʻâmme, laḥnü'l-ʻavâm, laḥnü'l-havâṣ". These works not only contribute to the preservation of the language, but also provide the opportunity to monitor the changes in the words and expressions used in the period they were written. In this context, one of the written works is Ebü'l-Abbâs Sa'leb's language book called Kitâbü'l-Faṣîḥ. Although the work in question has many merits, the most important aspect is the determination of the language spoken among the people in the work and the presentation of the most eloquent one to the reader. The work has gained an important place in the field of laḥn and taṣḥîḥ literature with its rich vocabulary, rich and useful materials for dictionary and dictionary studies, and being a source for many works in the field. The work, which attracted great attention by scholars, has been handled with studies such as şerḥ, ḥâşiye, naḳd, zeyl, iḫtisâr and nazm at different times and in different scientific environments, and is accepted as one of the important works in the field.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Abu, Kitâbü, Lahn, Correction.

Kaynakça

• Abdülbâkî el-Yemânî, İşâratü’t-ta‘yîn fî terâcimi’n-nühât ve’l-lüğâviyyîn. thk. Abdülmecit Deyâb. Riyad, y.y. 1986.
• Abdülkâhir el-Cürcânî, Ebû Bekr b. Abdirrahmân b. Muhammed. Delâʾilü’l-iʿcâz. nşr. Mahmûd Muhammed Şâkir. Kahire: Mek tebetü’l-Hancî, 1410/1989.
• Ahmed Matlûb. Mu‘cemü’l-mustalahâti’l-belâgıyye ve tetavvürühâ. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 2000.
• Akçakoca, Yusuf. Arap Dili Sözdiziminin Anlambilim Boyutu –Cümle Ögeleri, Kurgusu ve Anlam-. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2019.
• Bakırcı, Selami - Demirayak, Kenan. Arap Dili Grameri Tarihi. Erzurum: Atatürk Üni. Fen-Edebiyat yay. 2001.
• Brockelmann, Carl. Târîhu’l-Edebi’l-Arabî. çev. Abdulhâlim en-Necâr. 4. Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 4. Basım,1983.
• Bulut, Ali. Belagat: Meani-Beyan-Bedi‘. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2015.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî. el-Beyân ve’t-tebyîn, nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1388/1968.
• Çelebi, Kâtip. Keşfu’z-zunûn ‘an esâmi’l-kutub ve’l-funûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Çuhadar, Mustafa. “Fesâhat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/423-424. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Durmuş, İsmail - Yüksel, Ahmet. “Savtiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/204-206. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Durmuş, İsmail. “Sa‘leb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/25-27. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Ebû Hilâl el-Askerî, Hasen b. Abdillâh b. Sehl, Kitâbü’ṣ-Ṣınâʿateyn. nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî - Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1371/1952.
• Ebu Sehl el-Herevî. et-Telvîḥ fî şerh’il-Faṣîḥ. thk. Abdülmün'im Hafâcî. Kahire: Mektebetü’t-Tevḥid, 1386.
• Ebü’t-Tayyib el-Lugavî, Abdülvâhid b. Alî el-Halebî. Merâtibü’n-naḥviyyîn. Kahire: Dârül-Nahda el-Arabiyye, 1974.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn. el-İnṣâf fî mesâʾili’l-ḫilâf. nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Kahire: Matbaatü’t-S‘âde, 4. Basım, 1380/1961.
• Ergüven, Şahabettin. “Arap Dilinde Lahn'ın Ortaya Çıkışı ve İlk Görüntüleri”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11(2007), 157.
• Ezherî Ebû Mansûr, Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Abdülkerîm ‘Azbâvî. Kahire: Dârü’l-Mısriyye li’-Te‘lif, 1964.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-iʿcâz. nşr. Nasrullah Hacımüftüoğlu. Beyrut: Dâru Sâdır, 1424/2004.
• Fück, Johann W. el-Arabiyye: Dirâsâtü’n fi’l-luga ve’l-lehecât ve’l-esâlib. trc. Abdülhalîm en-Neccâr. Kahire: Merkezü’l-Kavmî li’t-Tercüme, 2014.
• Hafâcî, Muhammed Abdülmün‘im. Faṣîḥu S̱aʿleb ve’ş-şürûḥu’lletî ʿaleyh. Kahire: Mektebetü’l- Camiatü’l-‘Arabiyye, 1368/1949.
• Hakçıoğlu, Muhammed Meşhud. “Arap Dil Bilginlerinin Zarûret Olgusu Hakkındaki Yaklaşımları”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26 (15 Haziran 2021), 206-232.
• Hakçıoğlu, Muhammed Meşhud. Arap Gramerinde Zarûret Olgusu. thk. Rıfat Akbaş. Ankara: Sonçağ Akademi, 2021.
• Hakçıoğlu, Muhammed Meşhud. “Arap Şiirinde Fonetik Zarûretler”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 8/1 (Ocak 2022), 188-211.
• Hâtib el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîḫu Baġdâd ev Medîneti’s-selâm. thk. Mustafa Abdülkādir Atâ. Beyrut: Dâru Kütübi’l-‘İlmiyye, 1997.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Hasâis. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. Beyrut: Dârüʹl- kütübiʹl-‘Arabî, 1952.
• İbn Dürüsteveyh, Ebû Muhammed Abdullâh b. Ca‘fer b. el-Merzübân el-Fârisî. Taṣḥîḥu’l-Faṣîḥ. thk. Abdullâh el- Cübûrî. Bağdat: Matbaatü’l-İrşâd, 1395/1975.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. Edebü’l-kâtib. thk. Muhyiddin Abdülhamîd. Kahire: y.y. 1383/1963.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem el-Ensârî. “fsaha”. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım,1414.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ah-med el-Ensârî. “vefere”, Lisânü’l-ʿArab. nşr. Fâris eş-Şidyâk. Beyrut: Daru Dadır, 1414.
• İbn Sinân el-Hafâcî, Ebû Muhammed Abdullāh b. Muhammed b. Saîd el-Halebî. Sırrü’l-feṣâḥa. Beyrut: Dârü’l- kütübi’l-ilmiyye, 1402/1982.
• İbn. Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l-aʿyân. thk. İhsân Abbâs. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 1990-1994.
• İbnü’l-Muraḥḥal, Ebü’l-Hakem Mâlik b. Abdurrahmân b. Ferac b. Sâlim b. Ferac. Muvaṭṭaatü’l- Faṣîḥ. thk. Abdullâh b. Muhammed el-Hakemi. Ri-yad: Dâru’l-Zehâir, 1424/2003.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. İbrâhim Ramadân. 2 Cilt. Beyrut: Darü'l-Ma‘rife, 1997.
• İsmail Karagöz. “Kavramların Önemi ve İnsanı Anlatan Kur'an'ın Temel Kavramları”. Diyanet İlmi Dergi 31/3 (1995), 37-52.
• Kazvînî, Hatîb. el-Îżâḥ. Kahire: y.y. ts.
• Meydân’i, Abdurrahmân Hasan Habenneke. Belâgatü’l-‘Arabiyye ususuhâ ve ‘ulûmuhâ ve fünûnühâ. Dimeşk: Dârü’l-Kelâm, 1996.
• Meydânî, Ebuʼl-Fazl en-Nisâburî. Mecmeʻuʼl-emsâl. thk. Muhammed Ebuʼl-Fazl İbrâhim. Kahire: Îsâ el-Bâbî el- Halebî, 1979.
• Nuveyrî, Nihâyetuʼl-ereb fî funûni’l-‘Arab. thk. Mufîd Kumayha. Beyrut: Dâruʼl-kutubiʼl-ʻilmiyye, 2004.
• Mutarrizî, Ebü’l-Feth Burhânüddîn. el-Muġrib fî tertîbi’l-Muʿrib. thk. Mahmûd Fâhûrî – Abdülhamîd Muhtâr. 2 Cilt. Haleb: Mektebetü Usame b. Zeyd, 1399/1979.
• Özçelik, Ziya. Ebu’l-Abbâs Sa‘leb ve el-Fasîh’i. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Râzî es-Saîdî', Ebü’l-Hasen Ali b. Ca‘fer b. Muhammed. et-Tenbîh ʿale'l-laḥni'l-celî ve'l-laḥni'l-ḫafî. thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. Ürdün: Dâru Ammâr, 2000.
• Sa‘duddîn et-Teftâzânî, Muḫtaṣarü’l-meʿânî. İstanbul: Eser Kitapevi, 1960.
• Sa‘leb, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ b. Zeyd b. Yesâr eş-Şeybânî. Kitâbü’l-Faṣîḥ. thk. Âtıf Medkûr. Kahire: Dâru’l- Me‘ârif, ts.
• Safedî, Ebu’s-Safâ Selâhuddîn Halil b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. thk. Ahmed el-Arnâvûd - Tûkî Mustafâ. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2000.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kūb Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebî Bekr (b.) Muhammed b. Alî el-Hârizmî. Miftâḥu’l-ʿulûm. nşr. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut: Dârü’lkütübi’l-ilmiyye, 1420/2000.
• Sevdi, Ali. Arap Grameri Literatüründe Sa‘leb ve el-Mecâlis’i. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. el-Müzhir fî ʿulûmi’l-luġa. thk. Fuâd Ali Mansûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir fi’n-naḥv. thk. Abdülâl Sâlim Mekrem. 9. Cilt. Beyrut: Müessetü’s-Risâle, 1406/1985.
• Taşköprîzâde, Ahmed Mustafa. Miftâhu’s-Sa’âde ve Misbâhu’s-Seyyâde fî Mevdûâti’l-‘Ulûm. 3. Cilt. Beyrut: Dâru kutubi’l-‘İlmiyye, 1985.
• Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn b. Abdillâh el-Bağdâdî. Muʿcemü’l-üdebâʾ. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru'l-Garbi'l-İslâmî, 1993.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullih Şihâbuddîn b. Abdillâh el-Bağdâdî er-Rumî. Mu‘cemu’l-üdebâ’. thk. Hasân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
• Yeşil, Selman. Harîrîʼnin Lahn Anlayışı. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Yûhân Fek, el-Lügatü’l-arabiyye dirâsât fi’l-luga ve’l-lehecât ve’l-esâlîb. çev. Ramazân Abdüttevâb. Kahire: Mektebetu'l-Hâncî, 1980.
• Yurt, Mehmet Emin. “İ‘câzu’l-Kur’ân İlminin Mahiyeti, Tanımı ve Genel Hatlarıyla Tarihsel Süreci”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (Nisan 2017), 208-219.
• Yurt, Mehmet Emin. Fahruddîn Râzî’ye Göre Αcâzu’l-Kur’ân (Mefâtîhu’l-Gayb Tefsiri Bağlamında). Ankara: Gece Akademi, 2018.
• Zâhit b. Mühelhil el-Atik eş-Şemeri. Eserü kitâbi’l-faṣîḥ ve şurûhi fi’t-tankiyye ve’-tevesu‘. Mekke: Câmiaatü’l- Ümmi’l-Kurâ, Yüksek Lisans Tezi, 2006.