Namazda İmama Uyan Kimsenin (Meʹmûmun) Kıraati

Yıl 2023, , 1049 - 1090, 31.12.2023

Adem Yenidoğan

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1327566

Öz

İslam’ın en temel ibadeti kabul edilen namazın geçerliliği birtakım kurallara bağlanmıştır. Namaz öncesinde ve esnasında riayet edilmesi gereken bu kurallara fıkıh dilinde şart ve rükün denilmektedir. Namazda kıyam halinde iken yerine getirilen kıraat, bu kuralların en önemlilerinden biri olup namazın rükünlerindendir. Dolayısıyla namazın sahih olabilmesi için yeteri kadar kıraatin yapılması gerekmektedir. Yapılmaması durumunda namaz geçersiz sayılmaktadır. Bu sebeple namazda kıraat meselesi fakihler tarafından detaylı olarak ele alınmış, ne, ne zaman ve ne kadar okunulacağı noktasında farklı görüşler ortaya konulmuştur. Bu noktada fakihler üç temel görüş ileri sürmüşlerdir. Hanefîler namazda imama uyan kimsenin kıraatte bulunmaması gerektiğini belirtmiş, kıraatin cehrî veya hafî olmasını dikkate almaksızın me’mûmun kıraatini mekruh saymışlardır. Hanefîlerin tam aksi görüşü savunan Şâfîiler ise cemaatle kılınan namazların tümünde me’mûmun kıraatte bulunması gerektiğini ve bunun vacip olduğunu söylemişlerdir. Me’mûmun kıraatsiz namazının ise sahih olmadığını ileri sürmüşlerdir. Görüşlerini kıraatin cehrî veya hafî olmasına bağlı olarak açıklayan Mâlikî ve Hanbelîler ise kıraatin hafî olduğu namazlarda me’mûmun kıraatte bulunacağını belirtmişlerdir. Kıraatin cehrî olduğu namazlarda Hanbelîler, okumak istemesi halinde me’mûmun imam sükût ettiğinde kıraatte bulunmasının daha güzel olduğunu, Mâlikîler ise, bu durumda me’mûma hiçbir şekilde kıraat gerekmediğini söylemişlerdir. Fakat her iki mezhebin fakihleri me’mûmun kıraatte bulunmasını vacip görmemiş, kıraat yapmasa da me’mûmun namazının geçerli olduğunu kabul etmişlerdir. Mezheplerin genel kanaati olarak sunulan bu üç temel görüşün tümünde mezhep içi ihtilaflar bulunmaktadır. Hanefîler haricin-deki fakihlerin me’mûmun kıraatiyle ilgili görüşlerini asıl itibarıyla me’mûmun, imamın kıraatini işitmesi veya işitmemesi ekseninde belirledikle-ri anlaşılmaktadır. Me’mûmun Fâtiha’yı okumasında kıraatin cehrî veya hafî olmasına itibar etmeseler de Fâtiha’dan sonra sûre okuması konusunda kıraatin cehrî veya hafî olmasını dikkate alan Şâfiîler ile Mâlikî ve Hanbelî fakihlerin kıraatin cehrî olduğu namazlarla ilgili ileri sürdükleri görüşlerin temelinde de me’mûmun, imamın kıraatini işitmesi veya işitmemesinin yer aldığı söylenebilir. Me’mûmun kıraatiyle ilgili farklı kanaat belirten fakihler görüşlerini temellendirmek için Kitap, Sünnet, sahabe kavli ve kıyastan delil getirmişlerdir. Fakihler görüşlerini benzer delillerle temellendirmelerine rağmen farklı neticelere ulaşmışlardır. Bu farklılığın ortaya çıkmasında ise âyetin delil sayılması, Hz. Peygamber’den (s.a.s.) nakledilen rivayetleri değerlendirirken farklı yaklaşımda bulunmaları ve kıyas argümanlarının farklı olması gösterilebilir. Fakihler arasında görüş farklılığına yol açan diğer sebeplerin fakihlerin birbiriyle çelişen rivayetleri telif etme noktasında ihtilaf etmeleri ve benzer rivayetleri farklı kabule delil olarak kullanmaları olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Namaz, Kıraat, İmam, Meʹmûm, Muktedî

The recitation of the person who is following the imām in prayer

Öz

The validity of the prayer which is accepted as the most basic worship of Islam has been tied to a set of rules. These rules which must be followed before and during the prayer are called conditions and pillars in the fiqh language. The recitation performed while standing during the prayer is one of the most significant of these rules and is accepted one of the pillars of the prayer. Therefore, in order for the prayer to be valid, it is required to make enough recitations. If it is not done, the prayer is considered invalid. For this reason, the topic of recitation in prayer has been discussed in detail by the jurists, and different opinions have been submitted what, when and how much to recite. The jurists have suggested three basic views on this issue. Ḥanafīs have stated that a person who follows the imām in prayer should not recite, and they have accepted the recitation of ma’mūm as makruh regardless of whether the recitation is loud or silent. The Shāfiʿīs who uphold the opposite view of the Ḥanafīs have said that the ma’mūm have to recite in all the prayers in which the qirā'āt is loud and silent, and that it is obligatory for the ma’mūm to recite. According to Shāfiʿīs the prayer of a ma’mūm without recitation is not valid. Malikīs and Ḥanbalīs who have explained their opinions by taking into account that the recitation is loud and silent have stated that the ma’mūm should recite during prayers in which the recitation is silent. In the prayers where the recitation is loud the Ḥanbalīs have said that the ma’mūm should recite when the imām takes a break from recitation, while the Malikīs have said that the recitation is not required for the ma’mūm. However the jurists of both sects have not considered that the recitation is obligatory to ma’mūm. And they have acknowledged that the prayer of the ma’mūm was valid even if he has not recite. There is intra-sectarian disagreement in all of these three basic views which are presented as the general opinion of the sects. Although we are talking about the intra-sectarian disagreement, it is understood that the jurists except the Ḥanafīs have determined their views on the recitation of the ma’mūm within the context of whether the ma’mūm hear or do not hear the recitation of the imām. It can be said that this understanding is at the basis of the views put forward by the Shāfiʿīs who take into account that the recitation is loud and silent about the ma’mūm’s recitation of the sūrat after the Fātiḥa. Likewise it is possible to say that this understanding is at the basis of the perceptives brought forward by the Malikī and Ḥanbalī jurists about the prayers in which the recitation is sound. The jurists who expressed different opinions about the recitation of the ma’mūm similarly brought evidence from the Qurʾān, the Sunnah, opinions of the Companions and qiyās to justify their views. Although the jurists have grounded their views on similar evidence, they have reached different conclusions. The reason for this difference it can be shown that the direction of the verse (āyat) to be taken as evidence, their different approaches when evaluating the narrations transmitted from the Prophet (pbuh) and the fact that the arguments of qiyās are different.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Prayer, Recitation, Imām, Ma’mūm, Muqtadī

Kaynakça

• Abdürrezzâk es-San‘ânî, Ebû Bekr b. Hemmâm b. Nâfi‘el-Himyerî. el-Muṣannef. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Te’sîl, 1437/2013.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/1001.
• Altun, Muhammed Latif. “Evzâȋ ve Hanefî Fakîhlerin Görüşü Bağlamında Namazda Kıraat ve Meʹmûmun Kıraati”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 45 (2019): 277-298.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed. el-ʿİnâye fî şerḥi’l-Hidâye. 10 Cilt. Lübnan: Dâru’l-fikr, 1389/1970.
• Bahâüddîn el-Makdisî, Abdurrahman b. İbrahim b. Ahmed. el-‘Udde Şerḥu’l-‘Umde. thk. Ahmed b. Alî. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1424/2003.
• Bedreddîn Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. el-Binâye şerḥu’l-Hidâye. 13 Cilt. thk. Eymen Salih Şaban. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/2000.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muham-med Abdulkadir Atâ. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn b. Alî. Kitâbu’l-ḳırâati ḫalfe’l-imâm. thk. Muhammed Saîd b. Besyûnî Zeğlûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer b. Mu-hammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t- teʾvîl. 5 Cilt. thk. Muhammed Abdurrahman Maraşlî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1418.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail b. İbrâhîm el-Cü‘fî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1414/1993.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail b. İbrâhîm el-Cü‘fî. Cüz’ü’l-ḳırâati ḫalfe’l-imâm. thk. Fazlurrahmân es- Sevrî. Pakistan: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1400/1980.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn el- Hanbelî. Keşşâfü’l-ḳınâʿ ʿani’l-İḳnâʿ. 15 Cilt. Suudi Arabistan: Vizâretü’l- Adl, 1421-1429/2000-2008.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn el- Hanbelî. Şerḥu Müntehe’l-İrâdât: Deḳāiḳu üli’n-nühâ li-Şerḥi’l-Müntehâ. 3 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1414/1993.
• Büyükkaynak, Sami. Hadis İlimleri Açısından Namazda Kıraat Meselesi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Büyükkaynak, Sami. “Hadis İlimleri Açısından Namazın Sahih Olması İçin Gerekli Olan Kıraatin Değerlendirilmesi”. Artvin Çoruh Üniversitesi İlahiyat Araştırmaları Dergisi (Akademik-Us) 4/2 (Aralık 2020): 24-42.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Şerḥu Muḫtaṣari’ṭ-Ṭaḥâvî. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2010.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. 6 Cilt. thk. Ahmed Abdülğafur Attar. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Çiftçi, Muhammed Hüsnü. “Hanefî Mezhebi ve Buhârî Rivayetleri Çerçeve-sinde İmama Uyan Kişinin Fatiha Okuması”. Hadis Tetkikleri Dergisi 16/2 (Aralık 2018): 25-50.
• Cündî, Ziyâüddîn Ebü’l-Mevedde (Ebü’s-Safâ, Ebü’z-Ziyâ) Halîl b. İshâk b. Mûsâ. et-Tavżîḥ fî şerḥi’l-Muḫtaṣarı’l- fer’î li İbni’l-Ḥâcib. 8 cilt. thk. Ahmed b. Abdülkerîm Necîb. Kahire: Merkezü Necîbeveyh li’l-Mahtûtât ve Hidmeti’t- Türâs, 1429/2008.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf et-Tâî en-Nîsâbûrî. Nihâyetü’l-maṭlab fî dirâyeti’l-meẕheb. 20 Cilt. thk. Abdülazîm Mahmûd ed-Dîb. Riyad: Dâru’l-Minhâc, 1428/2007.
• Dâmâd Efendî, Şeyhîzâde Abdurrahman b. Muhammed b. Süleyman el-Gelibolulî. Mecmaʿu’l-enhur fî şerḥi Mülteḳa’l-ebḥur. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, ts.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ömer b. Ahmed. Sünenü’d-Dâreḳuṭnî. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1424/2004.
• Dimyâtî, Tâcüddîn Ebû’l-Bekâ Behrâm b. Abdillah b. Abdülaziz ed-Demîrî. Taḥbîru’l-muḫtaṣar vehüve’ş-şerḥu’l- evsaṭ ʿalâ Muḫtaṣarı Ḫalîl fî fıḳhi’l-Mâlikî. 5 Cilt. Ahmed b. Abdulkerîm Necîb - Hâfız b. Abdirrahmân Hayr. b.y.: Merkezü Necibeveyh li’l-Mahtûtât ve Hıdmeti’t-Türas, 1424/2013.
• Ebî Mûsâ Hâşimî, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. Kitâbü’l-irşâd ilâ sebili’r-reşâd. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 1419/1998.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünenü Ebî Dâvûd. 7 Cilt. thk. Şuayb el-Arnaût - Muhammed Kâmil Karabelli. Dı-maşk: Dâru'r-Risâleti'l-Âlemiyye, 1430/2009.
• Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ahmed b. Abdillâh b. İshâk. Ḥilyetü’l-evliyâʾ ve ṭabaḳātü’l-asfiyâʾ. 10 Cilt. Mısır: Matbaatü’s-Saade, 1394/1984.
• Ebû Yûsuf, Yaʿkūb b. İbrâhîm b. Habîb b. Saʿd el-Kûfî. el-Âs̱âr. thk. Ebü’l-Vefâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Ferrâ’ el-Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Mu-hammed. et-Tehẕîb fî fıḳhi’l-İmâm eş-Şâfiʿî. 8 Cilt. thk. Âdil Ahmed Ab-dülmevcûd - Alî Muhammed Muavvid. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. el-Vasîṭ fi’l- meẕheb. 7 Cilt. thk. Ahmed Mahmûd İbrâhîm – Muḥammed Muḥammed Tamer. Kahire: Dâru's-Selâm, 1417.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed. el-Müstedrek ʿale’s-saḥîḥayn. thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Haskefî, Alâüddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed b. Abdurrahman ed-Dımaşkī. ed-Dürrü’l-muḫtâr şerḥu Tenvîrü’l-ebṣâr ve câmi‘u'l-biḥâr. thk. Abdülmun’ım Halîl İbrâhîm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• Hırakī, Ebü’l-Kāsım Ömer b. Hüseyn b. Abdillâh el-Bağdâdî. Muḫtaṣari’l-Ḫıraḳī. b.y.: Dâru’s-Sahâbeti li’t-Türâs, 1413/1993.
• İbn Abdilber en-Nemerî, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Mu-hammed. el-Kâfî fî fıḳhi ehli’l-Medîne. 2 Cilt. thk. Muhammed Muhammed Mûrîtânî. Riyad: Mektebetü’r-Riyad, 1400/1980.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî el-Gırnâtî. el-Ḳavânînü’l-fıḳhiyye. b.y.: ts.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî el-Kûfî. el-Muṣannef fi’l-ehâdîs ve’l-âs̱âr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409/1989.
• İbn Ebî Zeyd, Ebû Muhammed Abdullāh b. Abdirrahmân el-Kayrevânî en-Nefzî. en-Nevâdir ve’z-ziyâdât ʿalâ mâ fi’l-Müdevvene min ġayrihâ mine’l-ümmehât. 15 Cilt. thk. Abdülfettâh Muhammed Hulv vd. Beyrut: Dâru’l- Ğarbi’l-İslâmî, 1999.
• İbn Ebî Zeyd, Ebû Muhammed Abdullāh b. Abdirrahmân el-Kayrevânî en-Nefzî. Metnü’r-Risâle. Beyrut: Dâru’l- Fikr, ts.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Ahmed el-Bustî. Ṣaḥîḥu İbn-i Ḥibbân. thk. Muhammed Ali Sönmez - Halis Aydemir. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Tefsîru’l-Ḳurʾâni’l-‘aẓîm. 8 Cilt. thk. Sâmî b. Muhammed es- Selâme. Riyad: Dâru Taybe, 1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. 5 Cilt. thk. Şuayb el-Arnaût vd. Beyrut: Dâru Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî el-Ifrîkî, Lisânü’l-ʿArab, 15 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, 1414/1990.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed. el-Baḥrü’r-râiḳ şerḥu Kenzi’d-deḳāiḳ. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l- Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• İbn Rüşd el-Ced, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtubî. Mesâilü Ebi’l-Velîd İbn Rüşd el-Cedd. 2 Cilt. thk. Muhammed el-Habîb et-Teckânî. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1414/1993.
• İbn Rüşd el-Ced, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtubî. el-Muḳaddemâtü’l-mümehhedât. 3 Cilt. thk. Muhammed Haccî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1408/1988.
• İbn Rüşd el-Hafîd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muḳteṣid. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1425/2004.
• İbn Şâs, Ebû Muhammed Celâlüddîn Abdullāh b. Necm b. Nizâr el-Cüzâmî es-Saʿdî. ʿİḳdü’l-cevâhiri’s̱-s̱emîne fî meẕhebi ʿâlimi’l-Medîne. 3 Cilt. thk. Hamîd b. Muhammed. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1423/2003.
• İbnü’l-Hâc el-Abderî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Muham-med. el-Medḫal. 4 Cilt. b.y.: Darü’t- Türâs, ts.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. Câmiʿu’l-ümmehât. thk. Ebû Abdurrahmân el-Ahdar el-Ahdarî. b.y.: el-Yemâme li’t-tabâati ve’n-neşri ve’t-tevziʿ, 1421/2000.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Fetḥu’l-ḳadîr ale’l- Hidâye. 10 Cilt. Lübnan: Dârü’l-Fikr, 1389/1970.
• İmrânî, Ebü’l-Hüseyn Yahyâ b. Ebi’l-Hayr b. Sâlim b. Es‘ad el-Yemânî. el-Beyân fî meẕhebi’l-İmâm eş-Şâfiʿî. 13 Cilt. thk. Kâsım Muhammed en-Nûrî. Cidde: Dâru'I-Minhâc, 1421/2000.
• Kādî Abdülvehhâb, Ebû Muhammed b. Alî b. Nasr et-Tağlibî el-Bağdâdî. el-İşrâf ʿalâ nüketi mesâʾili’l-ḫilâf. thk. Habîb b. Tâhir. 2 Cilt. b.y.: Dâru İbn Hazm, 1420/1999.
• Kādî Abdülvehhâb, Ebû Muhammed b. Alî b. Nasr et-Tağlibî el-Bağdâdî. ‘Uyûnü’l-mesâil. thk. Alî Muhammed İbrahîm. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1430/2009.
• Kaffâl eş-Şâşî, Seyfüddîn Ebû Bekr Fahrü’l-İslâm Muhammed b. Ahmed b. el-Hüseyn eş-Şâşî el-Fârikī. Ḥilyetü’l- ʿulemâʾ fî maʿrifeti meẕâhibi’l-fuḳahâʾ. 8 Cilt. thk. Yasin Ahmet İbrahim Derake. Ammân: Mektebetü'r-Risâleti'l- Hadîse, 1988.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. eẕ-Ẕaḫîra (fi’l-fıḳh). 14 Cilt. thk. Muhammed Haccî vd. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1994.
• Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekr b. Mes’ûd b. Ahmed. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1327/1328.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. Muḫtaṣa-ru’l-Ḳudûrî. thk. Kâmil Muhammed Uveyda. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1418/1997.
• Lahmî, Ebü’l-Hasan Alî b. Muhammed er-Rebeî el-Kayravânî. et-Tebṣıra. 14 Cilt. thk. Ahmed Abdülkerîm Necîb. Katar: Vizâretü’l-Evkâf ve Şüûnü’l-İslamiyye, 1432/2011.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvaṭṭaʾ (rivâyetü Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî). thk. Abdülvehhâb Abdüllatîf. b.y.: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvaṭṭaʾ (rivâyetü Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî). thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1406/1985.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Ḥâvi’l-kebîr fî meẕhebi’l-İmâm eş-Şâfiʿî şerḥu muḫtaṣarı’l-Müzenî. 19 Cilt. thk. Alî Mu-hammed Muavvid – Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1419/1999.
• Mâzerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Ömer et-Temîmî es-Sıkıllî. Şerḥu’t-Telḳīn. 5 Cilt. thk. Semâhatü’ş-Şeyh Muhammed el-Muhtâr es-Selâmî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2008.
• Mergīnânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergānî. el-Hidâye fî şerḥi bidâyeti’l-mübtedî. 4 Cilt. thk. Talâl Yusuf. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. 5 Cilt. taʿlîk: Mahmuf Ebû Dakîka. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1356/1937.
• Mevvâk, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yûsuf b. Ebi’l-Kāsım el-Abderî el-Gırnâtî. et-Tâc ve’l-iklîl li Muḫtaṣarı Ḫalîl. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1994.
• Meydânî, Abdülganî b. Tâlib b. Hammâde el-Guneymî ed-Dımaşkī. el-Lübâb fî şerḥi’l-Kitâb. 4 Cilt. thk. Muhammmed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmûz. Dürerü’l-ḥükkâm fî şerḥi Ġureri’l-aḥkâm. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l- Arabiyye, ts.
• Muvaffakuddin İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullāh b. Ahmed b. Mu-hammed el-Cemmâîlî el-Makdisî. el- Kâfî fî fıḳhi’l-İmâm Aḥmed. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1994.
• Muvaffakuddin İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullāh b. Ahmed b. Mu-hammed el-Cemmâîlî el-Makdisî. el- Muġnî. 15 Cilt. thk. Abdullah b. Ab-dülmuhsin et-Türkî - Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, Riyad: Dâru Âlemi’l- Kütüb, 1417/1997.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Ṣaḥîḥu Müslim. 5 Cilt. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâki. Beyrut: Dâru’t-Türâsi’l-Arabî, 1374/1955.
• Müzenî, Ebû İbrâhîm İsmâîl b. Yahyâ b. İsmâîl el-Mısrî. Muḫtaṣaru’l-Müzenî. (Şâfiî’nin el-Ümm adlı eserinin içinde). 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1410/1990.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasan Abdülmun’ım Şelbî. 12 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-risâle, 1421/2001.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Mecmûʿ şerḥu’l-Müheẕẕeb. 20 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Fikr, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Ravżatü’ṭ-ṭâlibîn ve ʿumdetü’l-müftîn. 12 Cilt. thk. Züheyr eş-Şâvîş. Beyrut: el-Mektebetü'l-İslâmî, 1412/1991.
• Râfiî, Ebü’l-Kāsım Abdülkerîm b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Kazvînî. el-ʿAzîz şerḥu’l-Vecîz eş-Şerḥu’l-kebîr. 13 Cilt. thk. Ali Muhammed Muavvid - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1997.
• Recrâcî, Ebü’l Hasen Alî b. Saîd. Menâhicü’t-taḥṣîl ve netâicü leṭâifi’t-te’vîl fî şerḥi’l-Müdevveneti ve ḥalli müşkilâtihâ. 10 Cilt. thk. Ebü’l-Fadl ed-Dimyâtî - Ahmed b. Alî. b.y.: Dâru İbn Hazm, 1428/2007.
• Rûyânî, Ebü’l-Mehâsin Fahrülislâm Abdülvâhid b. İsmâîl b. Ahmed. Baḥrü’l-meẕheb fî fürûʿı meẕhebi’l-İmâm eş- Şâfiʿî. thk. Ṭârıḳ Fetḥî es-Seyyid. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1430/2009.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Tuḥfetü’l-fuḳahâʾ. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1994.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsûṭ. 31 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ma´rife, ts.
• Sıkıllî, Ebû Bekir Muhammed b. Abdullah b. Yûnus et-Temîmî. el-Câmiʿ li-mesâili’l-Müdevvene. 24 Cilt. thk. Komisyon. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1434/2013.
• Sifil, Ebubekir. “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/433-434. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Siğnâkī, Hüsâmüddîn Hüseyn b. Alî b. Haccâc el-Buhârî. en-Nihâye şerḥi’l-Hidâye (Şerḥu Bidâyeti’l-mübtedî). 25 Cilt. thk. Komisyon. Câmiatü Üm-mi’l-Kurâ, Külliyyetü’ş-Şerîati ve’d-dirâseti’l-İslâmiyye, Merkezü’d-Dirâseti’l- İslâmiyye, Yüksek Lisans Tezi, 1435-1438.
• Şemseddin İbn Kudâme, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Muhammed b. Ahmed el-Makdisî. eş-Şerḥu’l-kebîr alâ metni’l-Muḳniʿ. 12 Cilt. thk. Muhammed Reşîd Rızâ. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1403/1983.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. el-Müheẕẕeb fî fıḳhi’l-İmâm eş-Şâfiʿî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb el-Kāhirî. Muġni’l-muḥtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâẓi’l-Minhâc. 6 Cilt. thk. Alî Muhammed Muavvid - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Tahâvî, Ebû Caʿfer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Şerḥu meâni’l-âs̱âr. thk. Muhammed Zehra en-Neccâr - Muhammed Seyyid Câdü’l-Hak. 5 Cilt. Beyrut: Alemü’l-kütüb, 1414/1994.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). es-Sünen. 5 Cilt. thk. Ahmed Muhammed Şâkir - Muhammed Fuâd Abdulbaki ve İbrahim Adve Avd. Mısır: Şirketü Mektebe ve Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1395/1975.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Vasîṭ fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-mecîd. 4 Cilt. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd vd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. 40 Cilt. b.y.: Dâru İhyâü’t-Türâs, 1422/2001.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Mısrî. Şerḥu’z-Zerkeşî ʿalâ Muḫtaṣari’l-Ḫıraḳī. 7 Cilt. Riyad: Dâru'l-Ubeykân, 1413/1993.
• Zerrûk, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Ahmed b. Muhammed b. Îsâ el-Burnusî el-Fâsî. Şerḥu’z-Zerrûḳ ʿalâ metni’r-risâleti li’bn Zeyd el-Ḳayrevânî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Muhammed. Naṣbü’r-râye li taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Hidâye. thk. Muhammed Avvâme. 4 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-reyyân, 1418/1997.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî b. Mihcen b. Yûnus es-Sûfî el-Bâriî. Tebyînü’l-ḥaḳāʾiḳ şerḥu Kenzi’d-deḳāiḳ. Bulak: Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1313.