Kur'ân’ın Vakf ve İbtidasında İhtilaf Gerekçeleri

Yıl 2024, , 37 - 68, 30.06.2024

Habip Kalaç

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1424215

Öz

Sahâbe Hz Peygamber’den sonra Kur'ân ve sünnetin aktarılmasında önemli bir rol üstlenerek, nassların anlaşılmasında kendilerinden sonra gelecek nesiller için başvurulacak temel geçitlerden biri haline gelmiştir. Sahâbiler, kullandıkları yöntemlerle ilmî alandaki maharetlerini nassları anlamada sarf ederken, genel itibariyle; Kur'ân, sünnet ve Arap şiirlerini kullanmışlardır. Sahâbenin fetihler aracılığıyla farklı yerlere dağılması, buralara tefsîr, fıkıh, kırâat vb. ilimleri nakletmesiyle sonuçlanmıştır. Bu nakiller daha sonra ilim halkalarının oluşması ve genişlemesini sağlamış, farklı yerlerde ilmî mekteplerin kurulması hızlanmış, ekolleşme süreci başlamış, dahası bahsedilen ilimlerde müstakil şahsiyetler ön plana çıkmaya başlamıştır. Bunun neticesinde kırâat vb. ilimlerde müstakilleşme sürecine gidilmiştir. Daha sonra kırâat ilmî; şifahi aktarım yerine; kitaplarda nakledilmiştir. Öyle ki vakf ve ibtidânın önemi, sürekli eser telif edilen bir alan olmasından anlaşılmaktadır. Sahâbiler, günümüzdeki vakf, ibtidâ vb. alanlarda kullanılan belirleyici birtakım kavram ve ifadeleri ismen zik-retmemişlerse de pratikte kullanmışlardır. Bununla beraber Kur'ân’ın vakf ve ibtidâsında teorik anlamda sonradan isimlendirilecek kavramları icra etmişlerdir. Bu da sonradan geliştirilecek olan kaidelerin oluşumuna katkı sunmuştur. Sahâbe ve farklı kurrâ kıraatlerinin ele alındığı çalışmadaki temel hedefimiz; önemli bir fonksiyona sahip olan vakf ve ibtidânın başlangıç serüvenini saptama çabası olmayıp, bu ilmin fıkıh, tefsîr, kırâat, belâgat gibi alanlarda gösterdiği etkileri görmektir. Burada mesele fazla dağıtılmadan ele alınan konular bir sınırlamaya tabi tutularak, vakf ve ibtidânın etkileri Mu‘tezile, Hâriciyye, Cehmiyye, Şîa, Harûriyye ve Ehl-i sünnet çerçevesinde değerlendirilmeye çalışılmıştır. Öte yandan vakf ve ibtidânın kırâatler için önemli olduğu kadar; Kur'ân’ın düzgün okunması, tefsîrinin sahih bir şekilde ortaya konulması, dil yapısının korunması ve hükümlerin sağlam bir şekilde tespit edilmesinde de bir o kadar önemli olduğu ortaya konulmuştur. Ayrıca bu çalışmada belirlenen başlıklar altında vakf ve ibtidânın alaka kurduğu ilimlerle olan münasebetine değinilmiştir. Yalnız bahsi geçen bu ilmin irtibat kurduğu konuların farklı çalışmalarda müstakil bir şekilde ele alınması gerektiğini ifade etmekte fayda vardır. Bu bağlamda mezheplerin yaklaşımları tespit edilerek, alt başlıklar açılmak suretiyle konuya ışık tutacak referans olan âyetlerden örnekler verilmek suretiyle vakf ve ibtidâ ilminin önemi ve incelikleri yansıtılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Vakf, İbtidâ, Kırâat, Tefsîr, Belâgat, Ehl-i sünnet

Disagreement Reasons in Waqf and Ibtida of Qur’an

Öz

Undertaking a crucial role in transferring the Qur’an and Sunnah after the prophet, companions of him became the basic gateways to be referred to in apprehending the nuṣūṣ for future generations after them. While the companions spent their scientific skills on understanding the nuṣūṣ with the methods they used, in general, they used the Qur’an, Sunnah and Arabic poetry in this sense. The fact that companions spread to different places in the world through conquests resulted in the transfer of sciences such as tafsīr, fiqh, qirāʾah, etc. to these places. These transfers later facilitated the formation and expansion of scientific circles, hastening the establishment of scientific schools in various locations and initiating the process of formal education; moreover, independent figures began to come to the fore in the mentioned sciences. As a result of this, in the sciences such as qirāʾah etc. a process of independence was initiated. Later, the rules of qirāʾah science were transferred in the books instead of oral narration. So much so that the importance of waqf and Ibtidā can be understood from the fact that they are the fields where works are constantly written. Although they did not mention some of the defining concepts and expressions used in today's fields such as waqf, Ibtidā, etc., the companions of the prophet used them in practice. In addition, they implemented the concepts that would be named later in the theoretical sense in waqf and Ibtidā of the Qur’an. This made a significant contribution to the formation of the rules, which would be developed later. Our main goal in this study, where the companions and different qurrāʾs recitations are basically studied, is not an attempt to determine the initial adventure of waqf and Ibtidā, which have important functions, but to see the effects that this science reveals in the fields such as fiqh, tafsīr, qirāʾah and rhetoric. Here, without spreading the issue too much, and by limiting the topics discussed, the effects of waqf and Ibtidā were tried to be revealed within the framework of Mu'tazilah, Kharijiyyah, Jahmiyyah, Shiʿah, Haruriyyah and Ahl al-Sunnah. On the other hand, it was put forth that waqf and Ibtidā, are as important for recitations as they are for reading the Qur’an properly, presenting its interpretation in an authentic way, preserving the language structure and determining the provisions firmly. In addition, in this study, the relationship of waqf and Ibtidā, with the related sciences was metioned under the determined headings. However, it is useful to state that the subjects related to this science should be addressed independently in different studies. Within this context, the importance and subtleties of the science of waqf and Ibtidā, were reflected by determining the approaches of the sects and giving examples of reference verses that would shed light on the subject by opening subheadings.

Anahtar Kelimeler

Waqf, Ibtidā, Qirāʾah, Tafsīr, Rhetoric, Ahl al-Sunnah

Kaynakça

• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî. Rûḥu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm ve’s-sebʿi’l-mes̱ânî. Beyrut: İdaretü't-Tab'âti'l-Münîr, 1. Basım, ts.
• Aslan, Emir Şekib. el-Kavlü'l-faslü fi reddi'l-âmi ile'l-asl. thk. Muhammed Halil Paşa. Lübnan: ed-Dâru't- Takdimiyye, 2008.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’. Meʿâlimü’t-tenzîl. Riyad: Dâru Tayyibe, ts.
• Beydâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullāh b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Abdurrahman. Beyrut: Dâru İhyai Turasi'l-'Arab, ts.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cû‘fî. Ṣaḥîḥ-i Buḫârî. Pakistan: el-Büşra, 2016.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Aḥkâmü’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Sadık Kamhâvî. Beyrut: Dâru İhyai't- Turasi'l-ʿArabî, ts.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. et-Teysîr fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. Kahire: Mektebetü't-Tâbiîn, 2008.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: MÜ. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., 14. Basım, 2012.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed b. Abdilganî. İtḥâfü fużalâʾi’l-beşer fi (bi)’l-ḳırâʾâti’l-erbaʿate ʿaşer. thk. Enes Mehre. Lübnan: Dâru'l-Kütübi'l-İlim, 1. Basım, 1998.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk Sicistânî. es-Sünen. Beyrut: Dâru't-Tesil, 2015.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Baḥrü’l-muḥîṭ. thk. Adil Ahmet Abdulmevcûd. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlim, 1. Basım, 1993.
• Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kāsım b. Muhammed. Kitâbü îżâḥi’l-vaḳf ve’l-ibtidâʾ. thk. Muhyiddin Abdurrahman Ramazan. Dımaşk: y.y., 1971.
• Eşmûnî, Ahmed b. Muhammed b. Abdilkerim. Menâru'l-Hüda fi beyâni'l-vakf ve'l-ibtidâ. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l- İlmiyye, 2002.
• Fârisî, Ebû Alî el-Hasan İbn Abdilğaffar. el-Ḥücce li’l-ḳurrâʾi’s-sebʿa. thk. Alî Muhammed Mu'avvid Adil Ahmed. Beyrut: Dâru'l-Kitabi'l-İlim, 1. Basım, 1971.
• Ferrâ’, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh el-Absî. Meâni'l-Kur'ân. thk. Muhammed Alî en-Neccâr Ahmed Yûsuf Necâtî. Kahire: Dâru'l-Kütübi'l-Mısriyye, 1955.
• Gölcük, Şerafettin. "Cehmiyye". TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1993. 25.12.2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/cehmiyye
• Halîl, Ebû Abdirrahmân b. Ahmed b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-ʿayn. thk. İbrahim Samrâvî Mehdi el- Mahzumî. ts.
• Hüzelî, Ebü’l-Kāsım Yûsuf b. Alî b. Cübâre. el-Kâmil fi’l-ḳırâʾât ve'l-erbe'îne'z-zâideti aleyha. thk. Cemal b. Seyyid. 1. Basım, 2007.
• İbn Abdilfettah, Abdulaziz el-Kâri. Kavaidu't-tecvidi ala rivayeti Hafs an Âsım b. Ebi'n-Nucud. Müessesetü'r- Risale, ts.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdirrahmân b. Gālib el-Endelüsî. el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Abdusselâm Abduşşâfî Muhammed. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlim, 1. Basım, 2001.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî. el-Muḥteseb fî tebyîni vücûhi şevâẕẕi’l-ḳırâʾât ve’l-îżâḥ ʿanhâ. Vezaretü'l-Evkâf, 1999.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Ahmed. el-Ḥücce fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿa. thk. Abdulali Salim Mükerrem. Beyrut: Dâru'ş-Şuruk, 3. Basım, 1979.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Ahmed İʿrâbü’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ ve ʿilelühâ. y.y., ts.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm el-İrbilî. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân mimmâ s̱ebete bi’n-naḳl evi’s-semâʿ ev es̱betehü’l-ʿayân. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1. Basım, 1978.
• İbn Hanbel, Ahmed b. Muhammed. el-Müsned. Kahire: Dâru'l-Hadis, 1. Baskı, 1995.
• İbn Kayyim, Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî. el-Fevâʾid. thk. Alî b. Muhammed. Cidde: Dâru Alemi'l- Fevaid, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî. Lisânü’l-ʿArab. Hâşim Muhammed eş-Şâzelî Muhammed Ahmet Hasbullah Abdullah Alî el-Kebir. Kahire: Dâru’l-Maʿârif, ts. Erişim 12 Aralık 2023.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs. Kitâbü’s-sebʿa. thk. Şevki Zayıf. Kahire: Dâru’l-Maʿârif, 2009.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Fetava İbn Teymiyye. Riyad: y.y., 2003.
• İbn Zencele, Abdurrahman b. Muhammed. Hüccetu'l-kırâat. thk. Said Afgânî. Beyrut: Müessesetü'r-Risale, 5. Basım, 1997.
• İbnü'-l-Cezerî, Şemsüddin b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Takribu'n-neşr fi kıraati'l-aşr. thk. İbrâhim Atve. Kahire: y.y., 1961.
• İbnü'-l-Cezerî, Şemsüddin b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr. thk. Alî Muhammed ed- Dabbâ‘. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlim, 1. Basım, ts.
• İbnü'l-Feres, Ebû Muhammed Abdulmuni'm b. Abdirrahman. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Tâhâ b. Alî. Beyrut: Darû İbn Hazm, 1. Basım, 2006.
• İbnü’l-Arabî, Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed. Aḥkâmü’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Abdulkadir Ata. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlim, 2003.
• Îcî, Ebü’l-Meâlî Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. Câmiʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Abdulhamid Hanrâvî. Kahire: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2004.
• Kalaç, Habip. Sahâbenin Kıraatı ve Kaynaklık Değeri. Şırnak: Şırnak Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Leṭâʾifü’l-işârât li-fünûni’l-ḳırâʾât. ts.
• Kayhan, Veli "Vakf ve İbtidâ İlmi ve Kur’ân Tefsirindeki Yeri". Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2006).
• Kesler, M Fatih. "Âl-i İmran Sûresi 7. Ayet Meâlini Yeniden Okumak". Diyanet İlmî Dergi 49/4 (2013).
• Koyuncu, Recep. "Vakf-İbtidânın Ayetlerin Anlaşılmasındaki Rolü". Marife Dini Araştırmalar Dergisi 15/1 (2015).
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü'r-Risale, 1. Basım, 2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Masum Vanlıoğlu. İstanbul: Dâru'l-Mîzan, 2010.
• Mekkî, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-Keşf ʿan vücûhi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ ve ʿilelihâ ve ḥucecihâ. thk. Muhyiddin Ramazan. Dımaşk: Mecmu'âtü'l-Luğati'l-Arabiyye, 1. Basım, 1974.
• Mübârekpûrî, Ebü’l-Ulâ Muhammed Abdurrahmân b. Adirrahîm. Tuḥfetü’l-aḥveẕî şerḥu Câmiʿi’t-Tirmiẕî. thk. Râid b. Sabri b Ebî Alkame. Umman: Beytü'l-Efkari'd-Devliyye, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Ṣaḥîḥ-i Müslim. Beyrut: Dâru't-Tesil, 2014.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl. Kitâbü’l-kaṭʿ ve’l-iʾtinâf. thk. Abdurrahman b. İbrahim el- Matrûhî. Riyad: Dâru Alemi'l-Kütüb, 1996.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Medârikü’t-tenzîl ve ḥaḳāʾiḳu’t-teʾvîl. thk. Yûsuf Alî Bedevî. Beyrut: Dâru'l-Kelimeti't-Tayyib, 1998.
• Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim. Müstedreku'l-Hâkim. Beyrut: Dâru'l- Kütübi'l-İlim, 1. Baskı, 1990.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîḥu’l-ġayb. Beyrut: Dâru'l-Fikir, 1981.
• Salihoğlu, Alaaddin. "Kırâat İhtilaflarının Vakf-İbtidâya Etkisi (Vakf Yerlerinin Değişmesi Bağlamında)". Trabzon İlahiyat Dergisi 10/2 (2023).
• Salihoğlu, Alaaddin. "Mağrib ve Kuzey Afrika Mushafarında Takip Edilen İmam Hebtî’nin (ö. 930/1523) Vakf Sistemi ve Vakf-İbtidâ İlmindeki Yeri". Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54/(2023).
• Secâvendî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Tayfûr el-Gaznevî. ʿİlelü’l-vuḳūf. Riyad: Mektebetü'r-Rüşd, 2. Basım, 2006.
• Sehâvî, Ebü’l-Hasen Alemüddîn Alî b. Muhammed b. Abdissamed. Cemâlü’l-ḳurrâʾ ve kemâlü’l-iḳrâʾ. thk. Abdulhak Abdüddayim. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, ts.
• Semîn, Ebû’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrâhîm el-Halebî. ed-Dürrü’l-masûn fî ʿulûmi’l-kitâbi’l- meknûn. thk. Ahmet Muhammed Harrâd. y.y., ts.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed İbn Ebî Sehl. Uṣûlü’s-Seraḫsî. Beyrut: Dâru’l-Maʿârif, ts.
• Sicistânî, Ebû Bekr Abdullah b. Ebî Dâvûd Süleymân b. Eş‘as. Kitâbü’l-Mesâhif. thk. Muhibbuddin Abdussübhan Vaiz. Katar: Vezaretü'l-Evkaf, 1. Basım, 1995.
• Süneyd, Adil b. Abdirrahman b. Abdilaziz. el-İhtilâfu fi vukûfi'l-Kur'âni'l-Kerîm. Riyad: Külliyetü't-Terbiyye, 1432.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. el-İtkân fi ulûmi'l-Kur'ân. çev. Sakıp Yıldız - Hüseyin Avni Çelik. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 1987.
• Şâtıbî, Kāsım b. Fîrruh. Takribu'ş-Şatıbiyye. el-Mektebetü'l-İslamiyye, ts.
• Şenkıti, Muhammed b. Kabir b. Îsâ. Eseru'l-kırâati fi'l-vakfi ve'l-ibtidâi. Riyad: Dâru't-Tedmiriyye, 1. Basım, 2013.
• Şevki Yavuz, Yusuf. "İstivâ". TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2001. 21.12.2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/istiva
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Kahire: Dâru'l-Hicr, 2001.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Beyrut: Dâru'l-Garbi'l-İslâm, 1996.
• Uzun, Yakup. "Teoriden Pratiğe Vakf ve İbtidâ". Erciyes Üniversitesi Bilimname 2021/44 (2021), http://dx.doi.org
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Vasîṭ fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-mecîd. thk. Ahmed Abdulfennî el-Cemelî Şeyh Ahmed Abdulmersûd. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlim, 1. Basım, 1994.
• Yariz, Enes. Türkiye mushaflarındaki vakf işaretlerinin tahlili. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Doktora Tezi, 2022.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. Meâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbüh. thk. Abdulcelil Abduh Şelebî. Beyrut: Alemü'l-Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l- eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. thk. Adil Esmer Abdulmevcûd Alî Muhammed Mu‘avvid. Riyad: Mektebetü'l-Ablikan, 1. Basım, 1998.
• Zerkeşî, Bedruddin Muhammed b. Abdullah. el-Burhân fi ulûmi'l-Kur'ân. thk. Muhammed Ebü'l-Fadl İbrâhim. Kahire: Mektebetü Dâri't-Turas, 1984.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî. el-Bahru'l-muhit fi usuli'l-fıkhi. Dâru'l-Kütüb, 1. Basım, 1994.