Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ’nın “Ma‘âni’l-Kur’ân” Adlı Eserinde Dil-Kültür İlişkisi

Yıl 2020, , 1299 - 1328, 31.12.2020

Rıfat Akbaş

https://doi.org/10.47424/tasavvur.807210

Öz

İslâm coğrafyasının genişlemesi neticesinde Arap olmayan toplulukların İslâm dini ile tanışmaları beraberinde bir takım problemleri de getirmiştir. Bu problemler arasında, Kur’ân’ın yanlış anlaşılma endişesi en başı çekmektedir. Arapçaya hâkim olmamaktan kaynaklanan dil hatalarının âyetlere kadar sirayet ettiğini gösteren birçok rivayetin varlığı da bunu teyit etmektedir. Bundan dolayı hicrî birinci yüzyılın ikinci yarısından itibaren dil ile ilgili faaliyetler aralıksız bir şekilde devam etmiştir. Bu faaliyetler arasında, Kur’ân’ın üslûbunu, âyetlerde yer alan kelimelerin delâleti ve sesletimini, cümlelerin iç bütünlüğü ile filolojik tahlillerini ele alan çalışmalar bulunmaktadır. Bu çalışmalar, Arap gramerinin oluşturulması ve bazı gramer ekollerinin ortaya çıkmasıyla birlikte genellikle “Ma‘âni’l-Ḳur’ân” ve “İ‘râbü’l-Ḳur’ân” başlıkları kullanılarak daha sistemli bir şekilde hicri dördüncü yüzyılın sonlarına kadar devam etmiştir.
“Ma‘âni’l-Ḳur’ân” başlığını kullanarak eser yazan âlimler arasında gramer ilmiyle birlikte tefsir alanında da önemli bir konuma sahip olan Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ (öl. 207/822) da bulunmaktadır. Sözü edilen eserde Ferrâ’nın, lügavî (filolojik) tahlilleri esnasında özellikle sözcüklerin siygası (morfemi) ve çok anlamlılığı doğrultusunda dil-kültür ilişkisine örnek olabilecek birçok bireysel değerlendirmesine rastlanılmaktadır. Onun bazı ayetler etrafında sergilenen çeşitli görüşlere yer verdikten sonra Arap toplumu nezdinde bir yönüyle de bile olsa kabul gören semantik tahlillere ayrıca yer vermesi, müfessirlerin, çoğu zaman anlaşılması güç ayetlerle birlikte murad edilenin dışında bir yorumun önlenmesi için dönemin kültüründen yararlanmaları gerektiği şeklinde de değerlendirilebilir. Bu bakımdan Kur’ân-ı Kerîm’in insanlığa sunduğu mesajların en doğru şekilde anlaşılabilmesi adına bazı âyetlerin tefsiri ve değerlendirmesi yapılırken başvurulacak ilmî merci ve disiplinlerin geniş tutulması önem arz etmektedir.
Binâenaleyh makalede Ferrâ’nın kendisine özgü tahlilleriyle beraber, görüşlerine yer verdiği başka âlimlerin analizlerinden sadece dil-kültür ilişkisine örnek olabilecek tespitler üzerinde durularak kültür ve dil etkileşiminin âyet yorumundaki rolüne işaret edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili,, Dil-Toplum İlişkisi,, Dil-Kültür,, Dil-Gramer,, Ferrâ,, Ma'âni'l-Kur'ân

Teşekkür

Emeği geçen ve geçecek olan herkese şükranlarımı sunuyorum.

Language-Culture Relationship in Philological Interpretation Titled “Ma‘âni’l-Qur’ân” of Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ

Öz

As a result of the expansion of the Islamic geography, the acquaintance of non-Arab communities with the religion of Islam brought some problems with it. Among these problems, the concern of misunderstanding the Quran is at the top. The existence of many rumors showing that language mistakes caused by not being able to master Arabic are spread to the verses confirms this. Therefore, activities related to language have continued uninterruptedly since the second half of the first century of Hijri Calendar. Among these activities, there are studies dealing with the style of the Quran, the evidence and pronunciation of the words in the verses, the inner integrity of the sentences and their philological analysis. These studies, along with the creation of Arabic grammar and the emergence of some grammar schools, continued more systematically until the end of the fourth century of Hijri Calendar, using the titles "Ma'âni'l-Qur'ân" and "I'râbu'l-Qur'ân.
There is also Yahyâ b. Ziyâd al-Farrâ (d. 207/822) among the scholars who wrote works using the title "Ma‘âni'l-Ḳur'ân". In the mentioned work, many individual evaluations of Ferrâ during the lugavî (philological) analyzes, which can be an example of the language-culture relationship, especially in the direction of the siyga (morpheme) and polymorphism of words, are encountered. His emphasis on semantic analyzes, which are accepted by Arab society even in a certain way, after giving place to various opinions displayed around some verses, can also be evaluated as that the commentators should benefit from the culture of the period in order to prevent an interpretation other than the intended verses with incomprehensible verses. In this respect, it is important to keep a wide range of scientific authorities and disciplines to be applied when interpreting and evaluating some verses in order to understand the messages offered by the Quran to humanity in the most accurate way.
Consequently, in this article, Ferrâ's specific analyzes and his views, as well as the analysis of other scholars, will focus only on the determinations that can be an example of the language-culture relationship, and the role of culture and language interaction in verse interpretation will be pointed out.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language,, Language Society Relationship,, Language and Culture,, Language and Garammar,, Ferrâ,, Ma 'âni'l-Quran

Kaynakça

• Abdüttevvab, Ramazan. Buhûsun ve mekâlâtun fi’l-luga. Kahire: Mektebetü’l-Hânecî, 1403/1982.
• Ahanov, Kaken. Dil Bilimin Esasları. çev. Murat Ceritoğlu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2. Basım, 2013.
• Ahfeş el-Evsat, Saîd b. Mes‘ade el-Mücâşiî el-Belhî. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Hü-daMahmudKurâ‘e. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hânecî, 1411/1990.
• Akbaş, Rıfat. “Arap Dilinde Mananın Sentaktik Etkisi Üzerine”, Turkish Studies-Comparati ve Religious Studies, 14/3, (2019), 415-439. http://dx.doi.org/10.29228/Turkish Studies.36870
• Akdemir, Salih. Kur’an’a Dilbilimsel Yaklaşımlar. İstanbul: Kur’an Araştırma Merkezi Yayınları, 2017.
• Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil: Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 6. Basım, 2015.
• Apak, Adem. Kur’an’ın Geliş Ortamında Arap Toplumu: Sosyal, Kültürel ve İktisadî Hayat. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Arslan, Kıyasettin. Dil-Tefsir ve el-Ferrâ. Ankara: Sonçağ Akademi Yayını, 2020.
• Arslan, Kıyasettin. el-Ferrâ’nın Me‘âni’l-Kur’ân Adlı Eserinin Dil Bilim Açısından İncelenmesi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Begavî, el-Huseyn b. Mes‘ûd. Tefsîru’l-Begavî: Me‘âlimü’t-tenzîl. thk. Muham-med Abdullah en-Nemr-Osman Cum‘a Dümeyriyye-Süleyman Müslim el-Harş. 8 Cilt. Riyad: Dâr-u Tîbe, 1409/1989.
• Bulut, Ali. “Filolojik Tefsirle Rivâyet Tefsirin Buluşma Noktası: Zeccâc’ın Meâni’l-Kur’ân’ı”, Kur’an ve Tefsir Akademisi, Tarihten Günümüze Kur’an İlimleri ve Tefsir Usûlü. İstanbul, 2008), 313-331.
• Bulut, Ali. ”el-Ferrâ’nın Meâni’l-Kur’ân’ında Kûfe Dil Okulu’na Ait Terimler”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (2002), 323-340.
• Çağmar, M. Edip. “Arap Dilinde Tağlîb”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4/2, (2002), 95-111.
• Çıkar, Mehmet Şirin-Timurtaş, Abdulhadi. “Mardin Yöresi Arapçasının Temel Özellikleri”, Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, 12/34 (2012), 103-118.
• Ebü’t-Tayyib el-Lügavî, Abdülvâhid b. Alî. Merâtibü’n-naḥviyyîn, thk. Mu-hammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Kahire: Mektebetu Nahdeti Mısır, ts.
• Eroğlu, Ali. “Kur’ân-ı Kerim’in Tefsiri ve Ma‘âni’l-Kur’ân Müelliflerinin Kur’ân Tefsirine Getirdikleri”, Ekev Akademi Dergisi, 6/10 (2002), 41-52.
• Ferezdak, Hemmâm b. Gâlib et-Temîmî. Dîvânü’l-Ferezdak, haz. Ali Faûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1407/1987.
• Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd.Ma‘âni’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Yûsuf Necâtî-M. Ali en-Neccâr, 3 cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kutub, 3. Basım, 1403/1983.
• Göçer, Ali. “Türkçe Öğretmeni Adaylarının Dil Kültür İlişkisi Üzerine Görüşleri: Fenomenolojik Bir Araştırma”. Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 15/2, (2013), 25-38.
• Gündüzöz, Soner. “Arapçada Kültür Dil İlişkisi: Arapça’nın Yapılanması ve Algılanmasında Etkili Öğeler”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/2, (2005), 215-229.
• Gündüzöz, Soner. Arapçanın Söz Varlığı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2015.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân. Kitâbü’l-‘Ayn müratteben alâ ḥurûfi’l-mu‘cem. thk. Abdulhamîd Hendâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî. Târîhu medîneti’s-selâm. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. 18 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2001.
• Hatîb et-Tebrîzî, Yahyâ b. Alî b. Muhammed. Şerḥu’l-ḳaṣâʾidi’l-ʿaşr, thk. Mu-hammed Muhyiddin Abdülhamîd. Mısır: Mektebetu Muhammed Ali Sabîh ve Evlâduh, ts.
• İbn Cinnî, Osmân b. Cinnî. el-Muḥteseb fî tebyîni vücûhi şevâẕẕi’l-ḳırâʾât ve’l-îżâḥʿanhâ. 2 Cilt. thk. Ali en-Necdî Nâsıf-Abdülhalim en-Necâr. Kahire: 1415/1994.
• İbn Fâris, Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ. eṣ-Ṣâḥibî fî fıḳhi’l-luġa. thk. Ömer Faruk et-Tabbâ‘, Beyrut: Mektebetü’l- Ma‘ârif, 1414/1993.
• İbn Hallikân, Ahmed b. Muhammed b. Hallikân. Vefeyâtü’l-aʿyân, thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 1397/1977.
• İbn Kuteybe, Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe. Tefsîru Ġarîbü’l-Ḳurʾân. thk. Es-Seyyid Ahmed Sakr. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, 1398/1978.
• İbn Kuteybe, Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe. Teʾvîlü müşkili’l-Ḳurʾân. thk. İbrahim Şemsüddîn. Beyrut: Dârü’l- Kutubi’l-‘İlmiyye, 1928/2007.
• İbn Mâlik, Muhammed b. Abdillâh b. Mâlik. Elfiyyetu İbn Mâlik. thk. Süley-man b. Abdülaziz el-Uyûnî. Riyad: Mektebetu Dâri’l-Minhâc, ts.
• İbn Mâlik, Muhammed b. Abdillâh b. Mâlik. Şerhu’l-Kâfiyyeti’ş-Şâfiyye. thk. Ali Muhammed Muavvıd-Adil Ahmed Abdulmevcut. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1420/2000.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Ükayle, Muhammed b. Ahmed b. Said. ez-Ziyadetu ve’l-ihsân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Safa Hakkî- Fehd Ali el-Andes-İbrahim Mah-mud. 10 Cilt. el-İmârtü’l-Arabiyye, Merkezü’l-Buhûsve’d-Dirâsât, 1427/2006.
• İbn Yaiş, Yaîş b. Alî b. Yaîş b. Muhammed. Şerḥu’l-Mufaṣṣal. haz. İmîl Bedî‘ Yakub. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-‘İlmiyye, 1422/2001.
• İbnü’l-Enbârî, Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh el-Enbârî. Nüzhe-tü’l-elibbâʾ fî ṭabaḳāti’l-üdebâ’. thk. İbrahim es-Sâmerrâî. Ürdün: Mektebe-tü’l-Mennâr, 3. Basım,1405/1985.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb, thk. Abdülkadir el- Arnavût-Muhammed el-Arnavût, 10 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1408/1988.
• İbnü’l-Kıftî, Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm el-Kıftî. İnbâhü’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nüḥât. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1406/1986.
• İbnü’l-Müeddib, Muhammed b. Said el-Müeddib. Deḳaiḳü’t-taṣrîf. thk. Hatim Salih ed-Dâmin. Dımaşk: Dârü’l- Beşâir, 1425/2004.
• İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed. el-Fihrist, 2 Cilt. Londra: Müessestü’l-Furkânli’t- Turâsi’l-İslâmî, 1340/2009.
• İbnü’s-Sikkît, Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. İshâk es-Sikkît. el-Ḳalbü ve’l-ibdâl: Kenzü’l-luġavî fi’l-lisâni’l-ʿArabî. thk. August Haffner. Beyrut: el-Matbaatu’l-Kâtûlikiyye li’l-Âbâi’l-Yesû‘iyyîn 1903.
• Kaplan, Mehmet. Kültür ve Dil. İstanbul: Degah Yayınları, 36. Basım, 2019.
• Karagöz, Mustafa. Dilbilimsel Tefsir ve Kur’an-ı Anlamaya Katkısı: Hicri İlk Üç Asır. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Te-zi, 2009.
• Kayapınar, Durmuş Ali. “Me'ani'l-Kur'an İle İ'rabü'l-Kur'an'ların Karşılaştı-rılması”, Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/4, (1991), 95-112.
• Kur’ân Yolu, Erişim 4 Nisan 2020. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Küzeci, Deniz. “İlişkiler Bağlamında Dil, Yazın, Kültür, Toplum ve Eğitim”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/39, (2018), 109-124.
• Lügavî, Ebü’t-Tayyib Abdülvâhid b. Alî. Kitâbü’l-İbdâl. thk. İzzeddin et-Tenûhî. 2 Cilt. Dımaşk: 1379/1960.
• Nehhâs, Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl. İʿrâbü’l-Ḳurʾân. thk. Züheyr Gāzî Zâhid. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kutub, 2. Basım, 1405/1985.
• Oğuz, Esin Sultan. “Toplum Bilimlerinde Kültür Kavramı”, Edebiyat Fakültesi Dergisi, 28/2, (2011), 123-139.
• Pei, Mario Andrew. Invıtatıon To Lınguıstıcs. çev. Ahmed Muhtar Ömer. Beyrut: Âlemü’l-Kutub, 8. Basım,1419/1998.
• Râgıb el-İsfahânî, Hüseyn b. Muhammed. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. b.y. Mektebetu Nezâr Mustafa el-Bâz. 2 Cilt. ts.
• Sâmirrâ’î, İbrahim. Fıḳhu’l-lugati’l-muḳârın. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 3. Basım, 1983.
• Sem‘ânî, Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî. 13 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1397/1977.
• Sevdi, Ali. “İslâm Dininin Anlaşılmasında Arap Dilinin Önemi ve Rolü”. Uluslararası Din ve Dil Sempozyumu. ed. İlyas Altuner-Osman Bayraktu-tan. 359-369. Iğdır: Iğdır Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Sevdi, Ali. “Ebu’l-Abbâs Sa‘leb’in “el-Mecâlis” Adlı Eserinde Kûfe Dil Ekolü ile İlgili Kullandığı Kavramlar”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15, (2020), 71-107.
• Sicistânî, Muhammed b. Uzeyz (Uzeyr). Ġarîbü’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Edib Abdülvahid Cemrân. Kahire: Dâru Kuteybe, 1416/1995.
• Sönmez, Mustafa. “Kelâmcılara Göre “Dillerin Kaynağı Problemi” ile İlgili Tartışmalara İlişkin Bir Değerlendirme”, Kelâm Araştırmaları Dergisi, 8/1, (2010), 183-210.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. Buġyetü’l-vuʿât fîṭabaḳāti’l-luġaviyyîn ve’n-nüḥât. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. 2 Cilt. b.y. 2. Basım, 1399/1979.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî- Abdussened Hasan Yemâme. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hecr, 1422/2001.
• Temel, Ali. Dilbilimsel Tefsirlerde Kırâatlere Yaklaşım. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• Vâhidî, Alî b. Ahmed b. Muhammed. et-Tefsîrü’l-basîṭ. thk. Ahmed b. Salih el-Hamâdî. 25 Cilt. Suudi Arabistan: Silsiletü’r-Resâili’l-Câmi‘iyye, 1430/2010.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. thk. Mustafa Hicâzî. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaatu Hukûmeti’l-Kuveyt, 1389/1969.
• Zeccâc, İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbüh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kutub, 1408/1988.
• Zeccâcî, Abdurrahmân b. İshâk. Mecâlisü’l-‘ulemâ. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Kuveyt: Matbaatu Hukûmeti’l-Kuveyt, 1984.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvid. 6 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-Abikân, 1418/1988.
• Zerkeşî, Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 4 Cilt. b.y. Dârü’t-Türâs, 1984.
• Zübeydî, Muhammed b. el-Hasen b. Abdillâh. Ṭabaḳātü’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. Kahire: Dâru’l-Maârif, 2. Basım, ts.