Nāṣir al-Dīn al-Samarqandī’s Fatḥ al-ghalaq fī al-tawḥīd: Critical Edition and Evaluation

Yıl 2020, , 1329 - 1397, 31.12.2020

Özkan Şimşek , Yusuf Arıkaner

https://doi.org/10.47424/tasavvur.809647

Öz

There have been fundamental debates in the tradition of Kalām regarding of how to understand the allegorical and ambiguous expressions (mutashābih) expressions that are mentioned both in the Qur ʾān and ḥadīths. Many scholars who are of different orientations and schools are known to have written a number of works on the issue at stake. One of whom is a Māturīdī scholar, Abū al-Qāsim Nāṣir al-Dīn Muḥammad b. Yūsuf al-Ḥasanī al-Madanī al-Samarqandī (d.556/1161), critical edition of whose work entitled as Fatḥ al-ghalaq fī al-tawḥīd is presented in this study. His extant Arabic manuscript is conserved at the library of Süleymaniye, in the collection of Fatih, under the heading number 3142. The distinguishing characteristic of this work is that it is the only known extant work within the Māturīdī theological school. The author of the mentioned work is of the opinion that taʾwīl shall be conducted within certain principles that are drawn both from Qurʾān and reason together. And especially by abiding the principle that one should not digress the linguistic meaning and hence he should attribute mutashābih expressions to muḥkam by again abiding the same principles. At this point, he goes on to criticize taʾwīl methods of both Bāṭinis and Ḥanbalīs, whose engagements with taʾwīl run against the frame the author had drawn previously and therefore he sees them as representing the edges in the issue at stake. In addition to the revealing the approach of the Māturīdī-Ḥanafī tradition, as a late period work, the book under study offers a rich and informative content about the interpretation of the statements discussed in this subject, and provides a holistic understanding of the mutashābih. Within the scope of this study, a brief introduction to mutashābih, life and works of al-Samarqandī and a critical edition of his work are to be presented to the attention of researchers.

Anahtar Kelimeler

Nāṣir al-Dīn al-Samarqandī, Māturīdiyya, mutashābih, taʾwīl, Fatḥ al-ghalaq fī al-tawḥīd

Muhammed b. Yûsuf es-Semerkandî’nin Fetḥu’l-ġalak fi’t-tevḥîd Adlı Eseri: Değerlendirme ve Tenkitli Neşir

Öz

Kur’ân ve hadislerde geçen müteşâbih ifadelerin nasıl anlaşılacağına dair kelâm geleneğinde ciddi tartışmalar yaşanmış ve farklı ekollere mensup âlimler tarafından birçok eser yazılmıştır. Mâtürîdî bir âlim olan Nâsırüddîn es-Semerkandî (ö. 556/1161) de bu çalışmada tenkitli neşri sunulan Fethu’l-ğalak fi’t-tevhîd adlı eseri kaleme almıştır. Günümüze ulaşan Arapça elyazması Süleymaniye Kütüphanesi Fatih koleksiyonunda 3142 demirbaş numarasıyla bulunmaktadır. Bildiğimiz kadarıyla bu alanda müstakil olarak kaleme alınmış olup günümüze ulaşan tek Mâtürîdî eser olma özelliğine sahiptir. Akıl ve şeriatten hareketle yapılması gerektiğini savunduğu te’vîlin belirli ilkeler çerçevesinde özellikle de luğavî anlamın dışına çıkmadan müteşâbih ifadelerin muhkemlere hamlederek yapılması gerektiğini belirtmektedir. Bu noktada çizdiği çerçevede olmayan ve uç noktalar olarak gördüğü Bâtinîlerin ve Hanbelîlerin te’vîl anlayışlarını da eleştirmektedir. Müteşâbih ifadeleri te'vîl etmeyi uygun gören Mâtürîdî-Hanefî geleneğin yaklaşımını ortaya koymasının yanında geç bir dönemde yazılan eser bu konuda ele alınan ifadelerin yorumuna dair zengin ve bilgilendirici bir içerik sunmakta ve müteşâbihlerin bütünsel anlaşılması yönünde imkân sağlamaktadır. Bu çalışma kapsamında müteşâbihe dair bir giriş, es-Semerkândî’nin hayatı ve eserin tenkitli neşri dikkatlere sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Nâsırüddîn es-Semerkandî, Mâtürîdîlik, müteşâbih, te'vîl, Fethu’l-ğalak fi’t-tevhîd

Kaynakça

• Abbud, İbrâhim Muhammed b. İbrâhim. “el-Mukaddime”. el-Fıkhü’n-nâfî. mlf. Nasırüddîn Ebü’l- Kāsım Muhammed b. Yûsuf Haseni es-Semerkandî, 7-36. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykan, 2000.
• Demir, Abdullah. “Farklı Ebû Hanîfe Tasavvurları: Fakih ve Mütekellim Hanefîler Örneği”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu – Hanefîlik-Mâturîdîlik- 05-07 Mayıs 2017. Ed. Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç & Yusuf Koçak. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2017, I: 643-658.
• Bağdatlı, İsmâil Paşa, İzâhu'l-meknûn fi'z-zeyli ʿalâ Keşfi'z-zunûn ‘an esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn. Beyrut: Dâru İhyâi't- Türâsi'l-Arabî, ts.
• Bağdatlı, İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Beyâzîzâde, Ahmed Efendi, el-Usûlü'l-münîfe li'l- İmâm Ebî Hanîfe. nşr. İlyas Çelebi. İstanbul: İfav, 2014.
• Bursalı, Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. haz. M.A. Yekta Saraç. 3 Cilt. Ankara: TÜBA, 2016.
• Çelebi, Kâtib. Keşfü'z-zunûn 'an esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn. Beyrut: Dârü İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, ts.
• Çelebi, Kâtib. Süllemü'l-vusûl ila tabakâti'l-fuhûl. thk. Mahmud el-Arnavut. İstanbul: İrcica Yay., 2010.
• Eş'arî, Ebü'l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilafu’l-Musallîn İlk Dönem İslam Mezhepleri. çev. Mehmet Dalkılıç- Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2005.
• Gazzâlî, Ebû Hamîd, İlcâmü'l-avâm an ilmi'l-kelâm. thk. Meşhed Allaf. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2016.
• İbn Fûrek, Bekr Muhammed. Kitâbu Müşkili’l-hadîs ev Te’vîlü’l-ahbâri’l-müteşâbih. thk. Daniel Gimaret. Dımaşk: el-Ma‘hedu’l-Fransî li’d-Dirâsâti’l-Arabiyye, 2004.
• Kâ’bî, Ebu’l-Kâsım el-Belhî. Kitâbu’l-Makâlât ve meahu Uyûni’lMesâil ve’l-Cevâbât. thk. Hüseyin Hansu-Râcih Kürdî-Abdülhamid Kürdî. İstanbul: Kuramer, Amman: Dâru’l-Feth, 2018.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu'cemu'l-müellifîn: terâcimu musannifî'l-kütübi'l-Arabiyye. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l- Arabî, ts.
• Kureşî, Ebû Muhammed Abdülkâdir b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. Dekken: Matbaʻatü Meclis-i Dâireti’l-Meʻârifi’n Nizâmiyye, 1914.
• Leknevî, Muhammed Abdülhalîm b. Muhammed. el-Fevâidü'l-behiyye fî terâcimi'l-Hanefiyye. Mısır: Matbaatü's- Saâde, 1906.
• Mavil, Kılıç Aslan. Mâtürîdî Kelâmında Tevil. İstanbul: İsam Yayınları, 2017.
• Nesefî, Ebû’l-Muîn. Tabṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay-Ş. Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2004.
• Nesefî, Ebû Muti' Mekhûl b. Fadl. Kitâbu'r-red alâ ehli'l-bid'a ve'l-ehvâi, thk. Seyit Bahçivan. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2013.
• Nesefî, Ebü'l-Berekât. el-Müṣtasfâ fî şerhi'n-Nâfi'. İstanbul: Süleymaniye Kü-tüphanesi, Fatih, 1841, 1b-199a.
• Özel, Ahmet. Hanefî Fıkıh Alimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2017.
• Özel, Ahmet. “Muhammed b. Yûsuf es-Semerkandî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 01 Kasım 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/semerkandi-muhammed-b-yusuf
• Sâbûnî, Nûreddîn. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Aruçi. Beyrut: Dâru İbn Hazm; İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Sâlimî, Ebû Şekûr. et-Temhîd fî beyâni’t-tevhîd. thk. Ömür Türkmen. Beyrut: Dâru İbn Hazm; İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Semerkandî, Nâsırüddîn Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Yûsuf Haseni. Fetḥu’l-ġalak fi’t-tevḥîd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 3142, 1b-53a.
• Semerkandî, Nâsırüddîn Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Yûsuf Haseni. el-Fıkhü’n-nâfî. thk. İbrâhim Muhammed b. İbrâhim el-Abbud. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykan, 2000.
• Semerkandî, Nâsırüddîn Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Yûsuf Haseni. el-Mültekat fi'l-fetâva'l-Hanefiyye. nşr. Mahmûd Nassâr-Seyyid Yûsuf Ah-med. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2000.
• Siğnâkî, Hüsâmeddîn. et-Tesdîd fî şerhi't-Temhîd. thk. Ali Tarık Ziyat Yılmaz. İstanbul: Marmara Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm. Milel ve'n-Nihal. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2011.
• Razî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Te’sisü’t-Takdîs. Lübnan: Dârü Nûri's-Sabâh, 2011.
• Tureysisî, Ebû Tâhir Rüknüddin et-. Müteşâbihü’l-Kur’ân. thk. Abdurrahman b. Süleyman es-Sâlimî. Kahire: Ma’hadü Mahtûtâti’l-Arabî, 2015.
• Zirikli, Hayreddin, el-Aʿlâm: Kâmûsü terâcim li-eşheri'r-ricâl ve'n-nisâ mine'l-ʿArab ve'l-müstaʿrebîn ve'l- müsteşrikīn. Beyrut: Daru'l-İlmi li'l-Melâyin, 2002.