An Essay on Khârijite and Ibâzî Ezgesis Literature

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 2, 1299 - 1334, 31.12.2019

Güven Ağırkaya

Öz

Sects, even if criticised, are a part of the history
of Islamic thought. It is a historical fact that some events that are difficult
to confirm have occurred among the followers of these formations. However, it
is also an undeniable fact that the aforementioned organizations contributed
greatly to the formation of the Islamic thought. Because each difference has
given rise to new theses and each thesis has caused the development of related
anti-theses. This intellectual mobility has crowned Islamic thought with a
cultural richness that has not been bestowed on any other civilization. Khâridjites are the first occurrence
in the history of Islamic thought related to the subject matter. In the
historical process, the Khâridjites were first divided into groups within themselves
and only the Ibâdites of these groups have
survived to the present day. From the very beginning of their formation period,
Khâridjites have become more
famous for sword-shield than being famous for an intellectual literature. This
tendency also prevented them from devoting enough time to scientific
activities. That’s why, the Khâridjite literature which has been formed in the historical
process is extremely scarce compared to the other sects. However, this does not
mean that there are none of their works. In this study, the exegetical
literature of the Khâridjite/Ibâdite schools, from past till today, is examined.

Anahtar Kelimeler

Exegesis, Khâridjite, Ibâdism, Lıterature, Source

Hâricî ve İbâzî Tefsire Dair Bir Literatür Denemesi

Öz

Mezhepler, İslam düşünce tarihinin -tenkid edilse dahi- bir parçasıdırlar. Bu oluşumların sâlikleri arasında onaylanması zor bazı olayların vuku bulduğu tarihi bir hakikattir. Bununla beraber mezkûr teşekküllerin İslam düşünce dünyasının oluşumuna büyük katkı sağladıkları da su götürmez bir gerçektir. Zira her farklılık beraberinde yeni tezleri doğurmuş ve her tez de peşinden anti-tezler geliştirmiştir. Fikri hareketlilikler de İslam düşüncesini başka bir medeniyete nasip olmayacak bir kültürel zenginlikle taçlandırmıştır. Bu meyanda Hâricîler, İslam düşünce tarihinin ilk ortaya çıkan oluşumudur. Hâricîler tarihi süreçte çeşitli etkenlerle önce kendi içinde gruplara ayrılmış ve daha sonra bu gruplardan sadece İbâzîler günümüze kadar varlıklarını devam ettirmişlerdir. Teşekkül dönemlerinden itibaren Hâricîler entelektüel bir birikimden daha çok kılıç-kalkanla meşhur olmuşlardır. Bu durum onların ilmî faaliyetlere yeterince zaman ayırmalarını da engellemiştir. Bu sebeple tarihi süreçte oluşmuş olan Hâricî literatür diğer teşekküllere göre son derece azdır. Ancak Hâricîlerle aralarında bazı fikri yakınlıklar bulunsa da bu mevzuda İbâzîleri ayrı değerlendirmek daha sağlıklı sonuçlar elde etmenin yolunu açacaktır. Zira kaynaklarda Hâricî kategorisinde zikredilen eserlerin neredeyse tamamı İbâzîlere aittir. Ayrıca İbâzîler çoğunlukla Hâricîlerle beraber ele alınıp bir ayırıma gitmeden değerlendirilerek ilmi literatürlerinin az olduğu ifade edilmektedir. Hâlbuki nüfuslarıyla kıyaslandığında ortaya koydukları eserlerin azımsanmayacak miktarlarda olduğunu ifade etmek mümkündür. Yapılan taramalarda -son zamanlarda sınırlı miktarda bazı araştırmalar yapılmış olsa da- İbâzîler hakkında yapılan çalışmaların ülkemizde yeterli miktarda olmadığı akademik camiada malum olan bir vakıadır. Binaenaleyh bu araştırma, gerek İbâzî tefsir alanında çalışmalar yapacak araştırmacılara bir katkı sağlamak gerekse İslam toplumunun bir parçası olan İbâzîlerle ilgili ülkemizde eksikliği hissedilen araştırmalara bir yenisini eklemek gayesiyle yapılmıştır. Dolayısıyla bu çalışmada Hâricî ve İbâzî grupların tarihi süreçte bugüne kadar oluşturdukları tefsir literatürlerinin ele alınıp tanıtılması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Hâricîlik, İbâdîlik, Literatür, Kaynak

Kaynakça

• A‘veşt, Bukeyr b. Said. Dirâsât İslamiyye fi’l-Usûli’l-İbâziyye. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1988.
• A‘veşt, Bukeyr b. Said. Kutbu’l-Eimme el-Allâme Muhammed b. Yusuf Ettafeyyiş: Hayatuh, Âsâruhu’l-Fikriyye ve Cihaduh. Umman: Mektebetü’d-Dâmirî li’n-Neşr ve’t-Tevzi‘, 1989.
• Abdülbakî, Muhammed Fuad. Mu‘cemu Garîbi’l-Kur’an Mustahrecen min Sahihi’l-Buhârî. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1950.
• Albayrak, İsmail. “Hâricî İbâdî Tefsir Üzerine Genel Bir Değerlendirme”. Editörler: Mehmet Akif Koç ve İsmail Albayrak, Tefsire Akademik Yaklaşımlar Çalışması içinde. Ankara: Otto Yayınları, 2013.
• Ateş, Orhan. “Tahkîm Telakkisine Eleştirel Bir Yaklaşım (İbâziyye Örneği)”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2012): 293-328.
• Ateş, Orhan. “İbâziyye Hâricî Bir Fırka mıdır?”. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi 4/1 (Ocak 2017): 1-23.
• Avâcî, Gâlib b. Ali. Firak Muasıra Tentesib ile’l-İslam ve Beyânu Mevkıfi’l-İslam minha. 3 Cilt. Cidde: el-Mektebetü’l-Asriyyeti’z-Zehebiyye, 2001.
• Bâbâammî, Muhammed b. Mûsâ-Bacu, Mustafa b. Salih-Behhâz, İbrâhim b. Bekir ve Şerîfî, Mustafa b. Muhammed. Mu‘cemu A‘lâmi’l-İbâziyye mine’l-Karni’l-Evvel el-Hicrî ila’l-Asri’l-Hâdır. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 2000.
• Bâcû, Mustafa Salih “Vercelânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43: 50-51. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Fark beyne’l-Fırak. Haz. İbrâhim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2008.
• Behhâz, İbrâhim b. Bekir-es-Sâlimi, Abdurrahman b. Süleyman-Bâbâammî Muhammed b. Mûsâ vd., Mu‘cemu’l-Mustalahâti’l-İbâziyye. 2 Cilt. Umman: Vizâratu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’d-Diniyye, 2001.
• el-Berrâdî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. İbrâhim. Risâle fîhâ Takyîdu Kütübi Ashâbina’l-İbâziyye. thk. Ammar Tâlibi. [by]: [yy.], [ty.].
• Bulrevâh, İbrâhim b. Ali. Mevsuatu Âsâri’l-İmam Câbir b. Zeyd el-Fıkhiyye. Umman: Mektebetü Maskat, 2006.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 2010.
• Ca‘birî, Ferhat b. Ali. el-Bu‘du’l-Hadârî li’l-Akîdeti’l-İbâziyye. Cezayir: Cem’iyyetu’t-Turâs, 1991.
• Dalkılıç, Mehmet. “Sufriyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37: 472-473. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2010.
• Derviş, Muhammed Mustafa el-Hâce. Menhecu’ş-Şeyh Muhammed b. Yusuf Ettafeyyiş fi Tefsirihi “Teysîru’t-Tefsir”. Yüksek Lisans Tezi. el-Câmiatu’l-Ürdüniyye, 1994.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Davud. el-Ahbâru’t-Tıvâl . thk. Abdülmün‘im Âmir. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1960.
• Ebî Zekeriya, Yahya b. Ebî Bekr b. Kitâbü Siyeri’l-Eimme ve Ahbârihim. thk. İsmail el-Arabî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1982.
• Ebül’Havari, el-Ummanî el-İbâzî. ed-Dirâye ve Kenzu’l-Ğinâye fi Munteha’l-Ğâye ve Bulûği’l-Kifâye fi Tefsiri Hamse Mie Ayeh mine’l-Kur’ani’l-Kerim. 2 Cilt. Umman: Matbaatu’n- Nahda, 1991.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmail. Kitâbü’l-Lüma‘ fi Reddi ala Ehli’z-Zeyği ve’l-Bida‘. thk. Abdülaziz İzzeddin Seyrevan. Lübnan: Dâru Lübnan, 1987.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yusuf el-Vehbî el-İbâzî el-Mus’âbî. Himyânu’z-Zâd ilâ Dâri’l-Me‘âd. 1-15=21 Cilt. Maskat: Vizâretu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1980-1991.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yusuf el-Vehbî el-İbâzî el-Mus’âbî. Teysîru’t-Tefsîr. thk. İbrâhim b. Muhammed Tallây. 17 Cilt. Maskat: Vizâratu’t-Turâs ve’s-Sekâfe, 2004.
• Felûsî, Mes‘ûd. “el-İmam eş-Şeyh İbrâhim Bayyûd ve Tefsîruh fi Rahâbi’l-Kur’an”. el-Mülteka’l-Evvel li Fikri’l-İmam eş-Şeyh İbrâhim b. Ömer Bayyûd. 13-14 Nisân Tarihli İlmi Toplantı. Gerdaye: Mektebetü’l-Hayat, 2002.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1983.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâricîliğin Doğuşuna Tesir Eden Bazı Sebepler”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (1975): 219-247.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâricîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16: 169-175. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Halîfât, Ivaz. Neş’etu’l-Hareketi’l-İbâziyye. Umman: et-Metâbiu’z-Zehebiyye, 2002.
• Halîlî, Ahmed Hamad. Cevâhiru’t-Tefsir: Envâr min Beyâni’t-Tenzîl. 3 Cilt. Umman: Mektebetü’l-İstikame, 1984.
• Hizmetli, Sabri. “Abdurrahman b. Rüstem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1: 170-171. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• el-Huvvârî, Hûd b. Muhakkem. Tefsîru Kitâbillâhi’l-Azîz. thk. Belhâc b. Said Şerifi. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslami, 1990.
• İbn kesîr, Ebü’l-Fida İmaduddin İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Ali Şîrî. 14 Cilt. [by.]: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1988.
• İbn sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. et-Tabakâtu’l-Kübrâ. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• Katib Çelebî, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfu’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn. Bağdat: Mektebetü’l-Müsenna, 1941.
• el-Kindî, Said. Ahmed b. Said. et-Tefsiru’l-Müyesser li’l-Kur’ani’l-Kerim. thk. Mustafa b. Muhammed Şerifî-Muhammed b. Musa Bâbâammî. 3 Cilt. Karara: Cem‘iyyetu’t-Turâs, 1998.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Hüseyin b. Ali. Murûcu’z-Zeheb ve Meadinu’l-Cevher. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Muammer, Ali Yahya. el-İbâziyye: Mezheb İslamî Mu‘tedil, Umman: Mektebetü’l-İfta, [ty.].
• Nâmi, Amr Halîfe. Dirasât ani’l-İbâziyye. [by.]: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 2001.
• Mu‘cemu’l-Müfessirîn min Sadri’l-İslam hatte’l-Asri’l-Hâdır. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü Nüveyhid, 1988.
• Nüveyhid, Âdil. Mu‘cemu A‘lâmi’l-Cezayir. Beyrut: Müessesetü Nüveyhid, 1980.
• Öz, Mustafa. Başlangıçtan Günümüze İslam Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Özkuyumcu, Nadir. “Rüstemîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35: 295-296. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Rakbî, Battal b. Ahmed b. Süleyman. en-Nazmu’l-Musta‘zeb fi Tefsîri Garîbi Elfazi’l-Mühezzeb. thk. Mustafa Abdulhâfız Sâlim. 2 Cilt. Mekke: el-Mektebetu’t-Ticariyye, 1991.
• es-Saiğ, Nasır b. Muhammed b. Salih. “el-İbâziyye ve Menhecuhum fi Tefsîri’l-Kur’an”. Mecelletü’l-Ulûmi’ş-Şer’iyye 6/1 (2012): 329-395.
• Söylemez, M. Mahfuz. “İlk Harici Devlet: Rüstemiler”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38/1 (1998), 457-478.
• es-Suyûtî, Ebü’l-Fadl Celâleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-İtkân fi Ulûmi’l-Kur’an. thk. M. Ebü’l-Fadl İbrâhim. 4 Cilt. [by.]: el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-Âmme, 1974.
• Talay, İbrâhim Muhammed. el-İbâziyyetu Leysû mine’l-Havâric. Gerdaye: [y.y.], 1996.
• Tarhûnî, Muhammed b. Rızk. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn fi Garbi İfrikıya. 2 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 2005.
• Teber, Hatice Cerrahoğlu. Hûd b. Muhakkem el-Huvvâri’nin Tefsirinde Yorum Yöntemi. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2004.
• Üzüm, İlyas, “Mirdas b. Üdeyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30: 148-149. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Yıldız, Metin. “Kelâmî Görüşleri Bağlamında İbâzîlerin Hâricîliği Meselesi”. Kelam Araştırmaları Dergisi (Kader) 16/2 (2018): 294-318.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdurrezzak el-Hüseynî Ebü’l-Feyz Murtaza. Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. 40 Cilt. [by.]: Dâru’l-Hidaye, [ty.].
• Zehebî, Muhammed Seyyid Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, [ty.].
• Ziriklî, Hayreddin. A‘lam:Kâmûsu Terâcîm li Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ ve’l-Müsta‘rebîn ve’l-Müsteşrikîn. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, 2002.