The Basran School of Hadith in the First Half of the First Hijri Century: A Study of Why Kufan Knowledge Surpassed Basran Knowledge.

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 1, 433 - 485, 30.06.2020

‪ahmad Snobar

Öz

This paper focuses on the probable reasons of Kufan knowledge surpas-sing Basran knowledge in jurisprudence and Hadith in the first half of the first Hijri century despite some of the prominent learned companions having stayed in Basra for many years. Most importantly, Abu Musa al-Ash'ari having remained in Basra for 12 years and Abdullah Ibn Abbas for approximately four years; both of whom were well known to narrate many ahadith and were strong jurisprudentially. Despite this, they did not have the effect that Abdullah ibn Masud had in Kufa.
My approach is to analyze many of the narrations of the companions who stayed in Basra with a focus on the scholarly relationship between the companions and the tabieen (followers) while simultaneously comparing it to Kufa which is similar geographically and in its foundation as a city. The main point of comparison is the scholarly effect of the Sahaba and the scholarly activity of the tabieen.
I conclude that there are four probable reasons that caused this discrepancy: Firstly, Basra was a military city and the companions there were busied with military campaigns and this is clear from Abu Musa's biography. Secondly, the companions in Basra were less inclined towards scholarly transmission and this could be because of nature of their character. Thirdly, the tabieen in Basra did not exert as much effort in transmitting the knowledge of the companions as did the ones in Kufa and this may perhaps return to the fact that the Basran tribes were of nomadic origins. Fourthly, the many tribulations and constant instability of Basra came suddenly while the scholarly transmission of knowledge was still in an infantile stage. These circumstances busied Ibn Abbas who had arrived as a governor and prevented him from focusing on teaching.
This paper argues that Basra was not a city of jurisprudence, hadith, or knowledge in the first half of the first Hijri century when compared to the activity and knowledge transmission at the hands of Ibn Masud in Kufa.

Anahtar Kelimeler

al-Basra, First Hijri century, alhadith, jurisprudence, marrations, Abu Musa al-Ashari, Imran ibn Husayn, Ibn Abbas

Hicri I. Asrın İlk Yarısında Basra Hadis Medresesi: Basra’nın İlmî Açıdan Kûfe’den Geri Kalmasının Sebepleri.

Öz

Bu araştırma hicri birinci asrın ilk yarısında varlık gösteren Basra’nın, fıkhıyla meşhur bazı sahâbîlere ev sahipliği yapmasına rağmen hadis ve fıkıh ilimlerinde, aynı dönemde öne çıkan Kûfe’den geri kalmasının muhtemel sebeplerine odaklanmaktadır. Söz konusu sahâbe arasında öne çıkanlar, Basra’da on iki sene ikamet etmiş olan Ebû Musa el-Eş’arî ve dört sene bulunan İbn Abbas’tır. Mezkûr iki sahâbenin fıkhî müktesabatlarının yanında çok sayıda hadis rivayetine sahip olduğu da bilinmektedir. Ancak buna rağmen her ikisinin de İbn Mes‘ûd’un, Kûfe’de yaptığı etkiyi gösterdikleri söylenemez.
Araştırmada, Basra’da meskûn bulunan sahâbeyle ilgili rivayetlerin tahlil ve değerlendirmesine dayalı bir yöntem takip edilmiş olup, özellikle sahâbe ile tâbiînin ilmî ilişkilerine yoğunlaşılmıştır. Bununla beraber coğrafya ve kuruluş bakımından benzerlik gösteren Kûfe şehrindeki sahâbenin ilmî etkisi ve tâbiîn neslinin faaliyetleri bakımından bir takım karşılaştırmalarda bulunulmaktadır.
Makalenin, konu hakkında öngördüğü birinci ihtimal, söz konusu sahâbîlerin ordugâh şehrinde yaşamanın gereği olarak fetihlerle meşgul olmalarıdır. Bu sonuç ilk olarak Ebû Musa el-Eş’arî’nin sireti üzerine yapılan incelemelerde ortaya çıkmıştır. Söz konusu ilmî gecikmeye sebep olan ikinci ihtimalin ise bahsi geçen sahâbenin ilimlerini yaymak adına aktif davranmamaları olduğu söylenebilir. Bu durumda sahâbenin ilmî kişiliklerinin önemli bir rol oynadığı düşünülmektedir. Diğer bir ihtimal, Basra’daki tâbiîn neslinin, sahâbeden ilim alma hususunda sarfettikleri çabanın, Kûfelilere kıyasla daha az olmasıdır. Bahsi geçen durumda Basra’nın bedevî kabile yapısının önemli bir etkili olduğu düşünülmektedir. Konuyla ilgili zikredilebilecek son ihtimal ise ilmî yapının teşekkül etmeye başladığı süreçte vuku bulan fitne ve karışıklıklardır. Nitekim bir müddet valilik görevini yürüten İbn Abbas’ın, bu süre zarfında ilim ve eğitim faaliyetleriyle ilgilenemediği görülür. Özetle araştırmanın ulaştığı en önemli sonuç; Basra’nın hicri birinci asrın ilk yarısında, İbn Mes’ûd tarafından kurulan Kûfe’ye kıyasla hadis ve fıkıh ilimlerinde gelişmiş bir şehir olmadığıdır.

Anahtar Kelimeler

Basra, Hicri Birinci Asır, Hadis, fıkıh, rivayet, enes b. malik

مدرسة البصرة الحديثية في النصف الأول من القرن الأول الهجري: دراسة في أسباب التأخر العلمي عن مدرسة الكوفة

Öz

يتخصص هذا البحث في دراسة الأسباب المحتملة لتأخر مدرسة البصرة الحديثية والفقهية عن قرينتها في الكوفة في النصف الأول من القرن الأول الهجري، فإنه مع نزول بعض الصحابة الفقهاء المعروفين فيها ردحاً من الزمن، وأجلهم أبو موسى الأشعري الذي مكث فيها حوالي 12 سنة، وعبد الله بن عباس الذي مكث فيها حوالي 4 سنوات، وهما من المكثرين في الرواية مع الكعب العالي في الفقه، إلا أنهما لم يؤثرا في البصرة تأثير ابن مسعود في الكوفة.
وينتهج البحث مقاربة تعتني بتحليل كثير من الروايات المتعلقة بمن نزل البصرة من الصحابة، مركزا على العلاقات العلمية بين الصحابة والتابعين فيها، مقارناً إياها بقرينتها في الجغرافيا والتأسيس: مدينة الكوفة، من حيث أثر الصحابة العلمي فيها ونشاط التابعين.
وكان من أهم الأسباب التي احتملتها الدراسة: أولا: انشغال صحابة البصرة بالفتوحات تبعاً لطبيعة المدينة العسكرية، وهو ما ظهر من خلال تتبع سيرة أبي موسى الأشعري فيها، ثانياً: أن كثيراً من صحابة البصرة لم ينشطوا لنشر العلم فيها ولعل ذلك عائد إلى شخصيتهم العلمية، ثالثاً: أن التابعين في البصرة لم يكونوا ممن انشغل بتلقّي العلم عن الصحابة فعلَ نظرائهم الكوفيين، ولعل ذلك عائد إلى طبيعة قبائل البصرة البدوية غير المتحضرة، رابعاً: أن الفتن والاضطرابات فَجَأَت البصرةَ ولمّا تستقر المدرسة العلمية فيها، فأشغلت واليها ابن عباس سنوات عن التفرّغ للعلم والتعليم، لتخلص الدراسة إلى نتيجة هامة مفادها: أن البصرة لم تكن مدينة حديثية فقهية علمية في النصف الأول من القرن الأول إذا ما قارنّاها بالنشاط العلمي القوي في مدينة الكوفة على يد ابن مسعود رضي الله عنه. 

Anahtar Kelimeler

البصرة, القرن الأول الهجري, الحديث, الفقه, الرواية, أبو موسى الأشعري, عمران بن حصين, ابن عباس, ابن مسعود

Kaynakça

• Abdurrahman b. Sirâc. Merviyyâtü es-sahâbî el-celîl İmran b. Husayn fî Müsned-i el-imâm Ahmed. Mekke: Câmiatü Ümmü’l Kurâ, 1401/1981.
• Abdürrezzâk, Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî el-Himyerî. el-Musannef. Nşr. Habîb Abdurrahman el-A‘zamî. Beyrut: Mektebetü’l İslamiyye, 1403.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-İlel ve ma‘rifeti’r-ricâl. Nşr. Vasiyyullah Abbas. Mumbâi: Dâru’s-selefiyye, 1408/1988.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. Nşr. Şuayb el-Arnavût, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1416.
• Ali, Salih b. Ahmed. et-Tanzîmât el-ictimâiyye ve’s-siyâsiyye fi’l Basra fi’l karni’l evvel el-hicrî. Beyrut: Dâru’t-Talîa, 1969.
• Ali, Salih b. Ahmed. Hıtatü’l Basra ve mıntakatuhâ, dirâse fi ahvâliha’l umrâniyye ve’l mâliyye fi’l uhûdu’l- İslâmiyye el-ûlâ. Bağdat: Matbaatü el-Mücemma‘ el-İlmî el-Irâk, 1986.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyn. es-Sünenü’l-kübrâ. Nşr. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Merkezü’l Hicer li’l-buhûs ve’d-dirâsât el-Arabiyye el-İslamiyye, 1432/2011.
• Bezzâr, Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik. el-Müsned. Nşr. Mahfuz Abdurrahman b. Zeynullah. Beyrut: Mektebetü’l ulûm ve’l hikem, 1409.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmi’ el-müsned es-sahîh. Riyâd: Dâru’s-Selâm, 1999.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. et-Tarîhu’l-kebîr. Haydarabâd: Dâru’l-meârif el-Osmâniyye, t.y.
• Cemîl el-Keylânî, es-sahâbî el-celîl İmran b. Husayn ve merviyyâtihi fi’l Kütüb et-Tis‘a adâ Müsned-i Ahmed. Câmiatü el-Kur’anü’l-Kerîm. Sudan: 2003.
• Dârimî, Abdullah b. Abdirrahmân. es-Sünen. Nşr. Merkezü’l-buhûs ve tekniyetü’l-ma‘lumât, Kahire: Dâru’t-ta’sîl, 1436/2015.
• Ebû Dâvud, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. es-Sünen. Beyrut: Dâru’l kitâb el-Arabî, t.y.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillâh. Hilyetü’l-evliyâ. Beyrut: Dâru’l kütüb el-Arabî, 1405.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Alî el-Mevsılî. el-Müsned. Nşr. Hüseyin Selim Esed. Dimeşk: Dâru’l me’mûn li’t-türâs, 1404/1984.
• Ebû Zür‘a, Abdurrahmân b. Amr b. Abdillâh ed-Dımaşkī. et-Tarîh. Nşr. Halîl Mansûr. Beyrut: Dâru’l kütüb el-İlmiyye, 1417/1996.
• Emîn el-Kudâ. Medresetü’l-hadîs fi’l- Basra hattâ el-karni’s-sâlis el-hicrî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1998.
• Fesevî, Ya‘kūb b. Süfyân b. Cüvvân. el-Maʿrife ve’t-târîh. Nşr. Ekrem Ziya el-Umerî. Medine: Mektebetü’d-dâr, 1410.
• Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ala’s-Sahîhayn. Beyrut: Dâru’l marife, t.y.
• Halîfe, İbn Hayyât. et-Târîh. Nşr. Ekrem Ziya el-Umerî. Dimeşk: Müessesetü’r-risale, 1397.
• Hâtim el-Avnî. el-Mürselü’l hafî ve alâkatuhu bi’t-tedlîs. Riyad:Dâru’l-hicra li’n-neşr, 1418/1997.
• Heysemî, Alî b. Ebî Bekr. Mecmaʿu’z-zevâʾid. Kahire: Dârü’l-kitâb el-Arabî, 1407.
• İbn Abdülber, Yûsuf b. Abdillâh en-Nemerî. el-İstiâb fî ma‘rifeti’l ashâb. Nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî. Beyrut: Dâru’l Cîl, 1412.
• İbn Adî, Abdullah b. Adî el-Cürcânî. el-Kâmil fî duafâi’r-ricâl. Nşr: Mâzin es-Sersâvî. Riyâd: Mektebetü’r-rüşd, 1434/2013.
• İbn Asâkir, Alî b. el-Hasen ed-Dımaşkī. Târihu medîneti Dimeşk. Nşr. Ömer b. Ğarâme el-Umrivî. Beyrut: Dâru’l- fikir, 1418.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Merâsîl. Nşr: Şükrullah b. Nimetullah Koçanı, Beyrut: Müessestü’r-risâle, 1418/1998.
• İbn Ebû Hayseme, Ahmed b. Züheyr b. Harb en-Nesâî. et-Târîḫu’l-kebîr. Nşr. Salah b. Fethi Hilal. Kahire: el-Faruk el-hadîsiyye li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1424/2004.
• İbn Ebû Şeybe, Abdullah b. Muhammed el-Kûfî. el-Musannef. Nşr. Muhammed Avvâme. Cidde: Müessesetü Ulûmu’l Kur’an, 1427/2006.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbü’t-tehzîb. Hint: Matbaatü Dâiretü’l-meârif en-Nizâmiyye, 1326.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l- bârî. Beyrut: Dâru’l marife, 1379.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. Nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî. Beyrut: Dâru’l cîl, 1412.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. el-Metâlibü’l- âliye. Nşr. Mecmua mine’l bâhisîn. Suudi Arabistan: Dâru’l-âsıme, 1419.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd b. Hâzım el-Endelûsî el-Kurtubî ez-Zâhirî. el-Muhallâ bi’l âsâr. Beyrut: Dâru’l Fikir, t.y.
• İbn Huzeyme, Muhammed b. İshâk en-Nîsabûrî. es-Sahîh. Nşr. Muhammed Mustafa el-A‘zamî. Mektebetü’l İslamî, 1424/2003.
• İbn Kayyım el-Ceviyye, Muhammed b. Eyyûb. İ‘lâmü’l-muvakkıîn. Nşr. Muhammed Abdüsselâm. Beyrut: Dârü’l kütüb el-ilmiyye, 1411/1991.
• İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Basrî ez-Zührî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. Nşr. İhsan Abbas. (cilt sayısı). Beyrut: Dâru Sadr, 1968.
• İbnu Maîn, Yahyâ b. Zekeriyyâ. et-Tarîh (Durrî rivayeti). Nşr. Ahmed Muhammed Nur Seyf. Mekke: Merkezü’l buhûs el-ilmî ve ihyâu türâsi’l İslâmî, 1399/1979.
• İbnü’l Esîr, Alî b. Muhammed el-Cezerî. Üsdü’l-ğâbe. Nşr. Ali Muhammed İvad ve Âdil Ahmet el-Mevcûd. Beyrut: Dâru’l kütüb el-ilmiyye, t.y.
• İclî, Ahmed b. Abdillâh. Maʿrifetü’s-sikât. Nşr. Abdü’l alîm. Medine: Mektebetü’d-dâr, 1405/1985.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh. el-Muvattâ. Nşr. Muhammed Mustafa el-A‘zamî. Birleşik Arap Emirlikleri: Müessesetü zâyid b. sultan âli nehyân, 1425/2004.
• Massignon, Louis. Hıtatü’l- Kûfe ve şerhi harîdatühâ. Trc. Takıyüddîn b. Muhammed. Beyrut: Dâru’l Varrâk, 2009.
• Mizzî, Yûsuf b. Abdirrahmân. Tuhfetü’l-eşrâf bi-maʿrifeti’l-etrâf. Nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf
• Mizzî, Yûsuf b. Abdirrahmân. Tehzîbü’l-Kemâl. Nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1403/1983.
• Moğultay, Moğultay b. Kılıç el-Hanefî. İkmâlü Tehzîbi’l- Kemâl. Nşr. Adil b. Muhammed ve Üsame b. İbrahim. Kahire: el-Faruk el-hadîsiyye li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1422/2001.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’s-sahîh. Nşr. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi Türâsi’l-Arabî, t.y.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’s-suğrâ. Nşr. İmâd Tayyâr ve Yasir Hasan. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1435/2014.
• Râmhürmüzî, Ebû Muhammed İbn Hallâd el-Hasen b. Abdirrahmân b. Hallâd. el-Muhaddisu’l fâsıl beyne’r-râvî ve’l vâî‘. Nşr. Muhammed Accâc el-Hatîb. Beyrut: Dâru’l Fikir, 1404.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Süleymân b. Ahmed eş-Şâmî. el-Mu‘cemü’l-kebîr. Nşr. Hamdi Abdülmecit es-Selefî. Musul: Mektebetü’l ulûm ve’l-hikem, 1404.
• Taberânî, Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l evsat. Nşr. Tarık b. Avadallah ve Abdülmuhsin b. İbrahim. Kahire: Dâru’l Haremeyn, 1415.
• Tahâvî, Ahmed b. Muhammed. Şerhu meʿâni’l-âsâr. Nşr. Muhammed Zühri en-Neccâr ve Muhammed Seyyid Câd. Âlemü’l-kütüb, 1414/1994.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. Nşr. Beşşâr Avvâd Marûf. Beyrut: Dâru’l garb el-İslâmi, 1998.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Nşr. Şuayb el-Arnavût. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1401/1981.