The Concepts of Tanzîh Attributes in Abū al-Sanā al-Iṣfahānī’s Works and the Exemption of the Rational Elements from Allah’ Tanzih Attributes

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 1, 313 - 332, 30.06.2020

Yusuf Arıkaner

Öz

When the history of Kalām is investigated it is notable that there were significant parameters separating it into certain terms. For example, it is well-known periodization facts that starting with Cuveyni, the philosophizing of Kalām was strengthened by Ghazali and it reached its peak form by Fakhruddin Razi. At this point, it is important that like formers, one of the scholars lived in the period of the philosophical Kalām was Abū Sanā al-Iṣfahānī. His works related to the methodology of Kalām were regarded as a guideline for Kalām methods. After the integration of the Kalām with philosophy, one of the most visible changes in the methodology of Kalām was that Isfahani followed philosophical methods in the realm of tanzih attributes. It is said that Isfahani tried to express and prove the concept of the tanzih attributes through the notion of Necessary Being (wâjib al-wujûd). As he was said that he was the fan of the tradition that had been put forward by Ibn Sina, his stance about whether Allah, himself can be comprehended by mental terms was closer to the philosophical position instead of the theological science and it also shows that Isfahani adopted some of the ideas of the philosophers. Therefore this article covers Isfahani’s certain ideas related to these concepts. It also reveals his rejections to other’s ideas claimed by scholars like Fakhruddin Razi.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Abū al-Sanā al-Iṣfahānī, The notion of Necessary Being, Tanzîh attributes, Rational Positions

Ebü’s-Senâ Şemseddin el-İsfahânî’de Tenzîhî Sıfatlar ve Aklî Arazların Allah’ın Zâtından Tenzîhi

Öz

Kelâm tarihi göz önüne alındığında belli parametrelere göre farklı dönemlere ayrıldığı görülmektedir. Bunlardan en çok bilinen dönemlendirmeye göre Cüveynî (ö. 478/1085) ile başlayan kelâmın felsefileşme evresi Gazzâlî (ö. 505/1111) ile ivme kazanmış ve Fahreddîn er-Râzî (ö. 606/1210) ile kemale ermiştir. Felsefi dönem kelâm âlimlerinden birisi de Ebü’s-Senâ el-İsfahânî’dir. Kelâmın yönteminin kusursuzlaşması ve delillerinin kesinliğinin artması noktasında kaleme aldığı eserleriyle bu alana yaptığı katkı göz ardı edilemeyecek durumdadır. Kelâmın felsefileşmesiyle beraber içerik ve yöntem olarak değişen konulardan biri olan tenzîhî sıfatlar meselesinde İsfahânî’nin felsefi yöntemi kullandığı bariz bir şekilde anlaşılmaktadır. Bu bağlamda o, tenzîhî sıfatları felsefi bir ifade olan “zorunlu varlık” kavramı üzerinden ispat etmeye çalışmaktadır. Ayrıca İbn Sînâcı gelenekten de haberdar olan İsfahânî, “Allah’ın zâtının aklî lezzetlerle vasıflanabileceği” şeklindeki görüşüyle bu hususta belli ölçüde de olsa kelâmcıların bakış açısını terk edip filozofların görüşünü benimsediği görülmektedir. Bu makalede İsfahânî’nin konu hakkındaki görüşleri ve Fahreddîn er-Râzî özelinde kelâmcılara itirazları değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Ebu’s-Senâ el-İsfahânî, tenzîhî sıfatlar, aklî lezzet, zorunlu varlık

Kaynakça

• Abdulkadir b. Muhammed en-Nu’aymî ed-Dımeşkî. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-ilmiyye, 1410/1990.
• Askalânî, Ebu’l-fadl Ahmed b. Ali. Muhammed b. Ahmed b. Hacer el-. ed-Dureru’l-kâmine fî ’a’yâni’l-mieti’s-sâmine. Beyrut: Daru ihyâi’l-turâsi’l-arabî, ty.
• Aykaç, Mustafa. Nâsıruddîn el-Beyzâvî: Kelâmî Görüşleri ve Osmanlı Kelâm Geleneğindeki yeri. Ankara: Gece Akademi, 2019.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-. Şerhu’l-mevâkıf. thk. Mahmud Ömer ed-Dimyati. Lübnan: Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1998.
• Cüveynî, İmâmü'l-Haremeyn Ebü'l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf el-. Kitâbü'l-İrşad ilâ kavâtıʿi’l-edilleti fi usûli’l-i’tikad. thk. Zekeriyya Umeyrat. Lübnan: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1995.
• Cüveynî, İmâmü'l-Haremeyn Ebü'l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf el-. Lüma’ü'l-edille fî kavâ'idi aka’idi Ehli's-sünne ve'l-cema’a. thk. Abdülazîz İzzeddin Seyrevan. Beyrut: Dâru Lübnan, 1987.
• Çelebi, İlyas. “Sıfatˮ. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/ 100-106. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Dâvûdî, Muhammed b. Ali b. Ahmed Şemseddin ed-. Tabakâtu’l-müfessirîn. Beyrut: Daru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, ty.
• Demirci, Muhsin. Ebûs-Senâ Mahmûd ibn Abdi’r-rahmân el-İsfahânî (öl. 749/1348) ve tefsirdeki metodu. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1987.
• Demirci, Muhsin. “Mahmûd b. Abdurrahman İsfahânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/509-510. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Eş'arî, Ebü'l-Hasan İbn Ebû Bişr Ali b. İsmail b. İshak el-. el-Lüma’ fi'r-red ala ehli'z-zeyğ ve'l-bida'. thk. Abdülazîz İzzeddin Seyrevan. Beyrut: Dâru Lübnan, 1987.
• Fahreddin İsferayini Nisaburi. Şerhu kitabi’n-necat li-İbn Sina: (kısmü’l-ilahiyyat). thk. Hamid Naci İsfahani. Tahran: Encümen-i Asar ve Mefahir-i Ferhengi, 2004.
• Fahreddîn er-Râzî, Ana Meseleleriyle Kelam ve Felsefe: Muhassal. çev. Eşref Altaş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• İsfahânî, Ebü’s-Senâ Şemsüddîn Mahmûd b. Abdirrahmân b. Ahmed el-. Tesdîdü’l-kavâʿid fi şerhi tecrîdi’l-akâ’id. thk. Halid b. Hammad el-Advanî. Kuveyt: Daru’d-diya, 2012.
• İsfahânî, Ebü’s-Senâ Şemsüddîn Mahmûd b. Abdirrahmân b. Ahmed el-. Metâliʿu’l-enzâr alâ Tavâli’i’l-envâr. Darü’l-kutubî, y.y., 2008.
• Kafrawi, Shalahudin. “Fahreddin Râzî'nin Felsefî Kelamında Zorunlu Varlık Kavramı”. çev. Mustafa Bozkurt. Kelam Araştırmaları Dergisi [Kader] 9/2, (2011).
• Kaya, Veysel. Felsefe-Kelam İlişkisi Çerçevesinde İbn Sina’nın Kelama Etkisi. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Yafiî, Ebû Muhammed Afifü’d-din Abdullah b. Es’ed b. Ali b. Süleyman el-. Mir’âtu’l-cinân ve ibratu’l-yekzân fi ma’rifati ma yu’teberu min hevâdisi’z-zaman. Beyrut: Daru‟l- Kutubi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Safedî, Ebü’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh es-. A’yânu’l-asrî ve e’vânu’n-nasrî. Beyrut: Daru’l-Fikri’l-mu’asır, 1418/1998.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî es-. Tabakâtu’ş-şâfiiyyeti’l-kübrâ, Kahire: Hicr li’d-deb’ati ve’n-neşr ve’t-tevziî. h. 1413.
• Şevkanî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Abdullah eş-. el-Bedru’d-tâli’ bimehâsini min ba’di’l-karni’s-sâbi’. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, ty.
• Takiyyuddin İbn Kâdı Şuhbe. Tabakâtu’ş-şâfiiyye. Haydarabad: Dâiretü’l-meârifi’l-Osmâniyye, 1978.
• Teftâzânî, Sa'deddin Mesud b. Ömer b. Abdullah. Şerhu Akaidi'n-Nesefi. çev. Talha Hakan Alp. İstanbul: Rıhle Kitap, 2011.
• Teftâzânî, Sa'deddin Mesud b. Ömer b. Abdullah. Şerhü'l-makasıd. nşr. İbrahim Şemseddin. Lübnan: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2011.
• Türker, Ömer. “Eş‘arî Kelâmının Kırılma Noktası: Cüveynî’nin Yöntem Eleştirileri”. İslâm Araştırmaları Dergisi 19, (2008).
• Türker, Ömer. “Bir Tümdengelim Olarak Şâhitle Gâibe İstidlâl Yöntemi ve Cüveynî’nin Bu Yönteme Yönelttiği Eleştiriler”. İslâm Araştırmaları Dergisi 18, (2007).