Tasavvuf ve Hanbelî Gelenek: Kādî Ebū Yaʿlâ el-Ferrâ’nın Tasavvufa Yaklaşımı Bağlamında Bir Değerlendirme

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 1, 207 - 236, 30.06.2021

Hacı Bayram Başer

https://doi.org/10.47424/tasavvur.905285

Cited By: 1

Öz

Tasavvufun İslâm toplumunda yaygınlaştığı erken dönemdeki gelişmeleri anlamak, tasavvuftan diğer disiplinlere yönelik çalışmaları zorunlu kıldığı gibi, diğer dinî ilimlerden tasavvufa bakışın da ele alınmasını gerektirmektedir. Bu kapsamda dikkati çeken isimlerden birisi de ünlü Hanbelî âlim Ebū Yaʿlâ el-Ferrâ’dır (ö. 458/1066). Ebū Yaʿlâ el-Ferrâʾ hadis, fıkıh ve tefsir ilimlerinin yanı sıra tasavvufî ve kelâmî konularla ilgilenerek bu alanda yazdığı eserlerle bilhassa Hanbelî geleneği içerisinde önemli bir yere sahiptir. Ehl-i sünnet kelâm mekteplerinin teşekkül edip yaygınlaştığı ve tesirini icra ettiği bir dönemde yetişen Ebū Yaʿlâ, Hanbelî bakış açısını korumakla birlikte kelâm metodunu kullanarak hem bazı kelâm ekollerini hem de sûfîleri eleştirmiştir. Dolayısıyla onun görüşlerini tahlil etmek, ilk dönem dinî ilim geleneğinin teşekkül şartlarını anlamak bakımından önem arz ettiği gibi tasavvuf ve Hanbelî gelenek arasındaki ilişkiye dair de ipuçları verecektir. Bu makalede Ebū Yaʿlâ’nın Kitâbu’l-Muʿtemed ve Kitâbü’t-tevekkül eserlerinde onun zühd, tasavvuf ve tevekkül anlayışı irdelenmekte, tasavvuf ve Hanbelî gelenek arasındaki ilişkiyi anlamadaki önemi vurgulanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Hanbelîlik, Kādî Ebū Yaʿlâ el-Ferrâʾ, Tevekkül, Veraʿ

Ṣūfism and Ḥanbalī Tradition: An Evaluation in the Context of Qāḍī Abū Yaʿlā al-Farrāʾs View of Ṣūfism

Öz

Understanding the developments in the early period when Ṣūfism became widespread in the Islamic society, both necessitates studies on other disciplines from Ṣūfism, and also requires the consideration of Ṣūfism from the perspective of other religious sciences. In this regard, one of the important names is the famous Ḥanbalī scholar Abū Yaʿlā al-Farrā (d. 458/1066). Abū Yaʿlā al-Farrā who was interested in ḥadīth, Islamic law (fiqh) and tafsīr as well as Ṣūfism and theological issues, has an important place especially with his works in the Ḥanbalī tradition. Abū Yaʿlā, who grew up in a period when the Sunnī theology schools were formed, spread and exercised its influence, he maintained the Ḥanbalī viewpoint and criticized both some schools of kalām and the Ṣūfis by using the kalām method. Therefore, analyzing his views is important for understanding the formative conditions of the first period of religious science tradition, as well as giving clues about the relationship between Ṣūfism and Ḥanbalī tradition. In this article, his views of zuhd (renunciation), tawakkul (trusting in God) and Ṣūfism in general is examined in the context of his works Kitāb al-Muʿtamad fī uṣūl al-dīn and Kitāb al-tawakkul, and his importance in understanding the relationship between Ṣūfism and Ḥanbalī tradition is emphasized.

Anahtar Kelimeler

Ṣūfism, Ḥanbalīsm, Qāḍī Abū Yaʿlā al-Farrā, Tawakkul, Waraʿ

Kaynakça

• Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat: Tasavvufun Teşekkül Süreci. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Bayram, İbrahim. “Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’nın Bilgi Teorisi”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları 9/2 (2016), 233-269.
• Ebū Yaʿlâ el-Ferrâʾ, Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef. Kitâbu’l-Muʿtemed fî uṣûli’d-dîn. thk. Vedî‘ Zeydân Haddâd. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1974.
• Ebū Yaʿlâ el-Ferrâʾ, Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef. Kitâbü’t-tevekkül. thk. Yûsuf b. Ali et-Tarîf. Riyad: Dâru’l-Meymân, 1435/2014.
• Geylânî, Abdülkādir-i. el-Ġunye li-ṭâlibî ṭarîḳi’l-ḥaḳ. nşr. Ebū Abdurrahman Salâh b. Muhammed b. ʿUveyza. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1997.
• Geylânî, Abdülkādir-i. Guneyt’üt Tâlibin: Hakkı Arayanların Kitabı. çev. Osman Güman. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2017.
• Görgün, Tahsin. “İbn Habîb es-Sülemî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/510-513. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Gürler, Kadir. Ehl-i Hadisin Düşünce Yapısı. Bursa: Emin Yayınları, 2007.
• Hallâl, Ebū Bekr. el-Ḥas̱s̱ ʿale’t-ticâre ve’ṣ-ṣınâʿa ve’l-ʿamel ve’l-inkâr ʿalâ men yeddeʿi’t-tevekkül fî terki’l-ʿamel ve’l-ḥucce ʿaleyhim fî ẕâlike. ed. Ebū Abdullah Mahmûd b. Muhammed el-Haddâd. Riyad: Dâru’l-‘Âsıme, 1407/1987.
• Hatiboğlu, İbrahim. “İbn Ebü’d-Dünyâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/457-462. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Mervezî, Ahmed b. Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/234. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Hoover, Jon. “Hanbelî Kelâmı”. Başlangıçtan Günümüze İslâm Kelâmı. ed. Sabine Schmidtke. çev. Orhan Şener Koloğlu – Ulvi Murat Kılavuz – Salih Çift. 807-834. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Ali b. Osman el-Cüllâbî. Hakikat Bilgisi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Ali b. Osman el-Cüllâbî. Keşfü’l-maḥcūb. çev. İs‘âd Ab-dülhâdî Kandîl. Kahire: Şuūnü’l- İslâmiyye, 1394/1974.
• Işık, Mustafa. “İbn Huzeyme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/79-81. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• İbn Ebū Ya‘lâ, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Muhammed. Ṭabaḳātü’l-Ḥanâbile. thk. Abdurrahmân b. Süleymân el-‘Useymîn. 3 Cilt. Riyad: el-Emânetü’l-‘âmmeti’l-ihtifâl, 1419/1999.
• İbn Ebü’d-Dünyâ. Kitâbü’t-tevekkül ʿalallāh. nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s- Sekâfiyye, 1414/1993.
• İğde, Muhyettin. Siyasi-İtikadi Bir Mezhep Olarak Hanbelîliğin Teşekkül Süreci. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
• Kādî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ. Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik li-maʿrifeti aʿlâmi meẕhebi Mâlik. thk. Muhammed b. Tâvît et-Tancî v.dğr. 8 Cilt. Rabat: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1981.
• Kallek, Cengiz. “Ebū Ya‘lâ el-Ferrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/253-255. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kallek, Cengiz. “İbn Abdûs el-Kayrevânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/268-269. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kelâbâzî, Ebū Bekr. et-Taʿarruf li-meẕhebi ehli’t-taṣavvuf. nşr. Ahmed Şem-seddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1413/1993.
• Kelâbâzî, Ebū Bekr. Doğuş Devrinde Tasavvuf. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• Knysh, Alexander. Tasavvuf Tarihi. çev. Nurullah Koltaş. İstanbul: Ketebe Yayıncılık, 2020.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kāsım Abdülkerîm b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Ḳuşeyriyye. nşr. Abdülhalîm Mahmūd - Mahmūd b. Şerîf. Kahire: Metâbi‘u Müessesetu’d-Dâru’ş-Şa‘b, 1409/1989.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kāsım Abdülkerîm b. Hevâzin. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Makdisi, George. İslâm’ın Klasik Çağında Din, Hukuk, Eğitim. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
• Malamud, Margaret. “Sufi Organizations and Structures of Authority in Medieval Nishapur”. International Journal of Middle East Studies 26/3 (1994), 427-442.
• Massignon, Louis. İslâm’ın Mistik Şehidi: Hallâc-ı Mansûr’un Çilesi. çev. İsmet Birkan. İstanbul: Ardıç Yayınları, 2006.
• Mekkî, Ebū Tâlib. Ḳūtü’l-ḳulūb fî muʿâmeleti’l-maḥbūb ve vaṣfi ṭarîḳi’l-mürîd ilâ maḳāmi’t-tevḥîd. nşr. Mahmūd İbrâhim Muhammed er-Rıdvânî. 3 Cilt. Kahire: Dâru’t-Türâs, 1422/2001.
• Mekkî, Ebū Tâlib. Kalplerin Azığı. çev. Yakup Çiçek-Dilaver Selvi. 4 Cilt. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2003-2004.
• Melchert, Christopher. Sünnî Düşüncenin Teşekkülü: Din-Yorum-Dindarlık. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Merrûzî, Ebū Bekr. Kitâbü’l-veraʿ. thk. Semîr b. Emîn ez-Züheyrî. Riyad: Mektebetü’l-Ma‘ârif, 1421/2000.
• Muhâsibî, Hâris. el-Mekāsib. thk. Sa‘d Kerîm el-Fakî. İskenderiye: Dâiretü İbn Ḫaldūn, ts.
• Özafşar, Mehmet Emin. “Zühlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/543-544. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Serrâc, Ebū Nasr et-Tūsî. el-Lümaʿ. nşr. Muhammed Edîb el-Câdir. Amman: Dâru’l-Feth, 1437/2016.
• Serrâc, Ebū Nasr et-Tūsî. İslâm Tasavvufu. çev. Hasan Kâmil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2012.
• Sülemî, Ebū Abdurrahmân. Mecmûʿa-i Âs̱âr-ı Ebû ʿAbdirraḥmân Sülemî. ed. Nasrullah Pürcevâdî. 3 Cilt. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, 1369-1388 hş.
• Şeybânî, İmam Muhammed. Kitâbü’l-Kesb: İslam İktisadında Helal Kazanç. çev. Mustafa Baktır. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2019.
• Tan, Muhammet Nedim. Abdullah Ensârî Herevî’nin Tasavvuf Tarihindeki Yeri ve Sad Meydân’ı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Tarîf, Yûsuf b. Ali. “Mukaddime”. Kitâbü’t-tevekkül. mlf. Ebū Yaʿlâ el-Ferrâʾ. 5-29. Riyad: Dâru’l-Meymân, 1435/2014.
• Tirmizî, Hakîm. Hatmu’l-evliyâ: Velîliğin Sonu. çev. Salih Çift. İstanbul: İnsan Yayınları, 2018.
• Tirmizî, Hakîm. Ḫatmü’l-evliyâʾ. nşr. Abdülvâris Muhammed Ali. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.
• Tunç, Cihat. “Sâlimiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/50-51. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• ʿUkberî, İbn Batta. el-İbâne ʿan şerîʿati’l-fıraḳı’n-nâciye ve mücânebeti’l-fıraḳı’l-meẕmûme. thk. Rızâ b. Naʿsân Muʿtî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’r-Râye, 1415/1994.
• Uludağ, Süleyman. “Vera‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/49-50. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ebū Ya‘lâ el-Ferrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/256-258. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Akīl, Ebü’l-Vefâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/301-304. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yıldız, Kemal. “İbnü’l-Bennâ el-Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/529-530. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.